Η εκκλησία και η παγκοσμιοποίηση – Μέρος Ι
Του Κωνσταντίνου Δεληκωσταντή*
Εισαγωγικά
Η έννοια παγκοσμιοποίηση (globalization, mondialisation) χρησιμοποιείται σήμερα ευρύτατα για να περιγράψει μια παγκόσμια, αρχικά περισσότερο ή κυρίως οικονομική διαδικασία σε πλήρη εξέλιξη, η οποία μετεξελίχθηκε ταχύτατα σε ένα πλανητικό δυναμικό πολυδιάστατο φαινόμενο, σε "ένα πολύπλοκο σύνολο διεργασιών" οικονομικών, πολιτισμικών, κοινωνικών, πολιτικών, τεχνολογικών, θρησκευτικών κ.ά.
Η παγκοσμιοποίηση αγγίζει όλες τις διαστάσεις και τις πτυχές της ζωής μας, από την προσωπική ζωή και την καθημερινότητά μας μέχρι τις παγκόσμιες εξελίξεις. Έτσι "αναμορφώνει βαθύτατα τον τρόπο με τον οποίο ζούμε". Ο Giddens είναι σαφέστατος: "Ζούμε σ’ έναν κόσμο καθημερινών μετασχηματισμών που επηρεάζουν όλες σχεδόν τις πτυχές της δράσης μας. Είτε για καλό είτε για κακό, έχουμε ριχτεί μέσα σε μια παγκόσμια τάξη που κανένας δεν κατανοεί πλήρως, η οποία όμως μάς επηρεάζει όλους".
Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η παγκοσμιοποίηση έχει καταστεί η βασική έννοια διαμέσου της οποίας κατανοούμε τον σύγχρονο κόσμο και τις προοπτικές του και περιγράφουμε την ανάπτυξη της παγκόσμιας κοινωνίας στην καμπή της χιλιετίας. Ο Giddens, πάντως, ο οποίος χαρακτηρίζει την παγκοσμιοποίηση ως ένα "από πολλές απόψεις καινούριο" και "επαναστατικό" φαινόμενο, πιστεύει ότι δεν πρόκειται για κάτι "παροδικό" και "τυχαίο". "Είναι μια μεταλλαγή των συνθηκών της ζωής μας. Είναι ο τρόπος που βιώνουμε το σήμερα".
Κατευθυνόμενη παγκοσμιοποίηση;
Υπάρχουν σοβαρές φωνές, οι οποίες χαρακτηρίζουν την παγκοσμιοποίηση ως μια κατευθυνόμενη από τους ισχυρούς της γης εξέλιξη, ως μέσον για παγκόσμια κυριαρχία μιας ανώνυμης ολιγαρχίας, ως επινόηση και κατασκεύασμα ισχυρών παραγόντων της Δύσης για οικονομική και πολιτιστική επιβολή, ως μια νέα μορφή αποικιοκρατίας.
Ο καθηγητής HansKüng δεν πιστεύει ότι η παγκοσμιοποίηση είναι συνωμοσία των ισχυρών της γης κατά των αδυνάτων, αλλά αποτέλεσμα των σύγχρονων οικονομικών και τεχνολογικών εξελίξεων, της σύγχρονης ηλεκτρονικής και "οπτικής" επανάστασης, της κατάρρευσης του υπαρκτού σοσιαλισμού και της θεώρησης του πλανητικού καπιταλισμού ή της οικονομίας της αγοράς ως αναπόφευκτου μονόδρομου, τον οποίο αν δεν ακολουθήσει κανείς αυτοεξορίζεται στο περιθώριο των εξελίξεων. Κατά τη δική μου άποψη, καθοριστικός παράγοντας και όχημα της σύγχρονης παγκοσμιοποίησης είναι η παγκόσμια επέκταση του "τεχνοπώλιου" (N. Postman), το οποίο τείνει να υποτάξει όλες τις διαστάσεις του πολιτισμού στην "υπέρτατη αρχή της τεχνολογίας".
Κατά τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Ζηζιούλα η παγκοσμιοποίηση "πηγάζει από κοσμοθεωριακές και πολιτισμικές προϋποθέσεις, τις οποίες εξέθρεψεν ο δυτικός πολιτισμός, κυρίως κατά την εποχή της νεωτερικότητας, και οι οποίες δεν εξαφανίζονται αλλά επιβιώνουν με κάποια τροποποίηση στη λεγόμενη μετανεωτερική εποχή". Κεντρικό στοιχείο του δυτικού πολιτισμού ήταν και παραμένει η ατομοκρατία και οι αναπόφευκτες προεκτάσεις της στην κουλτούρα που αποτελούν κυρίαρχη διάσταση και της παγκοσμιοποίησης, η οποία "προσφέρει ενότητα ατόμων, όχι προσώπων". Είναι βέβαιο ότι η παγκοσμιοποίηση χρησιμοποιείται και ως ιδεολογία από όσους έχουν δύναμη και συμφέρον να κατευθύνουν τις εξελίξεις προς το δικό τους όφελος. Πάντως, η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης δεν φαίνεται να επηρεάζεται πια μόνον από δυτικά κέντρα εξουσίας. Έχει και αυτή πολλά κέντρα και πολλά πρόσωπα, όπως και ο πολυκεντρικός και πολυπρόσωπος κόσμος μας.
Αμφίσημη παγκοσμιοποίηση
Είναι λανθασμένο να χαρακτηρίζουμε την παγκοσμιοποίηση με κριτήριο το «άσπρο – μαύρο». Η παγκοσμιοποίηση αποτελεί μια πολύπλοκη και αμφίσημη διαδικασία. Δεν είναι ούτε μόνον ευλογία ούτε μόνο κατάρα, ούτε μόνον πρόοδος, ούτε μόνον απειλή. Ο καθηγητής Μάριος Μπέγζος γράφει: "Η παγκοσμιοποίηση δεν είναι πανάκεια ούτε πανωλεθρία…. Πρόκειται απλώς για ένα φαινόμενο της ζωής μας σήμερα και σαν τέτοιο ανήκει στην πραγματικότητα που είναι αμφίσημη". Γι’ αυτό η αποδοχή ή απόρριψη της παγκοσμιοποίησης στο σύνολό της δεν οδηγεί πουθενά.
Όπως σημειώνει ο Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος η παγκοσμιοποίηση ανοίγει για τη σύγχρονη ανθρωπότητα "υπέροχες δυνατότητες και απροσδόκητες προοπτικές", πραγματικά αδιανόητες για τις περασμένες γενιές. Τέτοιες είναι η διευκόλυνση της επικοινωνίας και προσέγγισης των ανθρώπων, η ταχύτατη διακίνηση αγαθών και πληροφοριών, η υπέρβαση ποικίλων εθνικισμών, φονταμενταλισμών και άλλων διακρίσεων, η ανάπτυξη πανανθρώπινης αλληλεγγύης και κοινών προσπαθειών για την αντιμετώπιση παγκόσμιων προβλημάτων κ.ά. Έτσι φαίνεται ότι ικανοποιείται μια βαθύτερη επιθυμία των ανθρώπων για ενότητα. Κατά τον καθηγητή Γεώργιο Μαντζαρίδη, η παγκοσμιοποίηση σε αυτές τις διαστάσεις της "δεν είναι μόνο αποδεκτή αλλά και απαραίτητη".
Η παγκοσμιοποίηση προκαλεί όμως και αλυσιδωτές αναταραχές, ισχυρούς κλυδωνισμούς και απρόβλεπτες ανακατατάξεις. Σε αυτή τη φάση χωρίς αντίπαλον δέος, επιβάλλει τους άτεγκτους νόμους της αγοράς, οδηγεί σε συρρίκνωση των κοινωνικών κατακτήσεων, συμβάλλει στην περαιτέρω καταστροφή του περιβάλλοντος, δημιουργεί ανεργία και περιθωριοποίηση, διευρύνει τις ανισότητες και το χάσμα μεταξύ πλουσίων και πτωχών, διογκώνει τη μετακίνηση πληθυσμών, καθοσιώνει ένα πρότυπο ανθρώπου ακόρεστου καταναλωτή, αποδυναμώνει παραδόσεις και αξίες οι οποίες προσέφεραν προσανατολισμό και νόημα ζωής κ. ά.
Παρόλο που, όπως ειπώθηκε, η παγκοσμιοποίηση δεν είναι ένα αποκλειστικά οικονομικό φαινόμενο και δεν είναι δυνατόν να προσεγγισθεί μόνον με οικονομικούς όρους, η οικονομική διάσταση φαίνεται ότι κυριαρχεί. Γίνεται λόγος για έναν πλανητικό καπιταλισμό, ο οποίος επιβάλλει τις αρχές της οικονομίας της αγοράς σε όλη την υφήλιο, για ένα "φονταμενταλισμό" ή παντοκρατορία της αγοράς. Ο άνθρωπος μοιάζει να συρρικνώνεται σε "οικονομικό ζώο", η παγκόσμια κοινωνία να μετατρέπεται σε μια γιγαντιαία αγορά. Οι πλανητικοί δίαυλοι που δημιούργησε η παγκοσμιοποίηση εξυπηρετούν πρωτίστως οικονομικούς στόχους και όχι την ανοιχτοσύνη μιας παγκόσμιας κοινωνίας.
Δεν είναι τυχαίο ότι γίνεται λόγος για "ανάλγητη" και "εφιαλτική" παγκοσμιοποίηση (Χρ. Γιανναράς), για "πολιτισμό χωρίς Θεό", για "επικράτεια της λατρείας του Εγώ και της ατομοκρατίας", ότι η παγκοσμιοποίηση χαρακτηρίζεται ως "νέα μορφή ειδωλολατρίας" που θεοποιεί το χρήμα και το κέρδος και παραθεωρεί το ανθρώπινο πρόσωπο ως υπέρτατη αξία. "Ποτέ το χρήμα δεν βοούσε όπως σήμερα απ΄ τη μια ως την άλλη άκρη του πλανήτη" γράφει ο George Steiner.
Η απόλυτη προτεραιότητα της οικονομίας, η παράδοση των πάντων στο χρήμα, ο αδυσώπητος και εξοντωτικός ανταγωνισμός, αποτελούν μια παγερή πραγματικότητα, η οποία δυναμιτίζει την ανοιχτοσύνη των σύγχρονων κοινωνιών και τις κοινωνικές κατακτήσεις, εγκαθιδρύοντας το δίκαιον του ισχυρότερου ως κανόνα με χαρακτήρα δήθεν φυσικού δικαίου και προβάλλοντας τη στυγνή οικονομική παγκοσμιοποίηση ως μονόδρομο όχι απλά προς την ευημερία και την οικονομική και κοινωνική πρόοδο, αλλά ακόμη και για την ίδια την επιβίωση της ανθρωπότητας. Η εντύπωση αυτή δεν απαλύνεται έστω και αν ισχυριστεί κανείς ότι όλα αυτά αφορούν ορισμένες, ίσως σε αυτή τη φάση τις κυρίαρχες πτυχές της παγκοσμιοποίησης, και όχι το φαινόμενο στο σύνολό του.
Παγκοσμιοποίηση και πολιτισμικές ταυτότητες
Μία από τις πιο διαδεδομένες μομφές κατά της παγκοσμιοποίησης είναι ότι οδηγεί στην ισοπέδωση των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων, ότι απειλεί τις ιδιαίτερες ταυτότητες, ότι τελικά στοχεύει στην επιβολή ενός ενιαίου – δυτικής προέλευσης – πολιτισμού σε ολόκληρη την ανθρωπότητα.
Είναι βέβαιο ότι η παγκοσμιοποίηση επηρεάζει τις τοπικές κουλτούρες και την ιδιοπροσωπία των πολιτισμών, εισάγοντας δυτικά πρότυπα σε όλο το φάσμα των ανθρώπινων σχέσεων, του τρόπου ζωής και της πολιτιστικής έκφρασης. Δύσκολα όμως μπορεί κανείς να ισχυρισθεί ότι η παγκοσμιοποίηση οδηγεί νομοτελειακά στην αλλοίωση ή εξαφάνιση των ιδιαίτερων πολιτισμών, στην ομογενοποίηση ή συγχώνευσή τους μέσα σε ένα πλανητικό πολιτισμικό μόρφωμα. Υπάρχουν μάλιστα και φωνές οι οποίες υποστηρίζουν ότι η παγκοσμιοποίηση όχι μόνον δεν απειλεί την πολιτισμική ποικιλομορφία, αλλά ότι ευνοεί την ανάπτυξη της ιδιαίτερης ταυτότητας των λαών και πολιτισμών.
Διαβάζουμε στον Giddens: "Η παγκοσμιοποίηση είναι η αιτία της αναβίωσης των τοπικών πολιτιστικών ταυτοτήτων σε πολλά μέρη του κόσμου". Ο Samuel Huntington, ο θεωρητικός της "σύγκρουσης των πολιτισμών", όταν ρωτήθηκε από τον Θανάση Λάλα, αν ο τρόπος με τον οποίο αναλύει την παγκόσμια κατάσταση είναι "λίγο κόντρα στην ιδέα της παγκοσμιοποίησης", δήλωσε τα εξής: "Λάθος! Ίσα ίσα αυτό που περιγράφω νομίζω ότι είναι προϊόν της παγκοσμιοποίησης. Όσο περισσότερο παγκοσμιοποιούνται η οικονομία και η επικοινωνία, τόσο συνειδητοποιούν οι άνθρωποι τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες που συνιστούν την ταυτότητά τους". Δεν είναι λοιπόν καθόλου τυχαίο ότι ο κόσμος μας χαρακτηρίζεται σήμερα από τάσεις για παγκοσμιοποίηση της οικονομίας, της τεχνολογίας και της επικοινωνίας κλπ. και αφετέρου από τάσεις για πολιτισμική διαφοροποίηση, για καλλιέργεια και τονισμό της ιδιαιτερότητας, η οποία μπορεί, βέβαια, να οδηγήσει σε αυτοεγκλεισμό στον "δικό μας" πολιτισμό, σε φετιχοποίηση της διαφοράς και σε ποικίλες αποκλειστικότητες. Δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η εποχή της παγκοσμιοποίησης είναι και εποχή πολιτισμικών συγκρούσεων και φονταμενταλισμού της ιδιαιτερότητας.
Παγκοσμιοποίηση και θρησκείες
Ο Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος γράφει: "Η παγκοσμιοποίηση είναι πλέον μια διαδικασία σε εξέλιξη και καμιά δύναμη δεν φαίνεται ότι μπορεί να την αναστείλει". Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι είναι αδύνατον να αλλάξει ο τρόπος με τον οποίο εκτυλίσσεται η παγκοσμιοποίηση. Είναι γεγονός ότι υπάρχουν σήμερα κινήματα και πρωτοβουλίες για μια «παγκοσμιοποίηση με ανθρώπινο πρόσωπο», για μια "εναλλακτική παγκοσμιοποίηση" στη βάση του "πολιτισμού της ανθρωπότητας", όπως αυτός εκφράζεται με τα οικουμενικά δικαιώματα του ανθρώπου και τον αγώνα για διάσωση και σεβασμό της ιδιοπροσωπίας των λαών, διαδικασία στην οποία μπορούν να συμβάλουν και οι θρησκείες. Το αν η παγκοσμιοποίηση θα λειτουργήσει θετικά κατά των ποικίλων εθνικισμών και σωβινισμών, το αν αυτή θα υπηρετήσει την πλανηταρχία των ισχυρών και την αγορακρατία, εξαρτάται φυσικά και από την αντίδραση των θρησκειών και τη συμβολή τους στην οικοδόμηση ενός πολιτισμού αλληλοσεβασμού και αλληλεγγύης.
Η πρώτη προϋπόθεση για μια θετική συμβολή των θρησκειών σε μια «παγκοσμιοποίηση με ανθρώπινο πρόσωπο», είναι να καταπολεμήσουν οι θρησκείες στο εσωτερικό τους τον φονταμενταλισμό και τη «βία στο όνομα του Θεού». Όπως υπογραμμίζει ο Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας όλες οι θρησκείες "με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, τόνισαν την ανάγκη συμπαθείας, επιεικείας, φιλανθρωπίας, λιτότητας, δικαιοσύνης" και διατύπωσαν οράματα παγκοσμιότητας, έστω και στη βάση των δικών τους δογματικών και ηθικών αληθειών. Παράλληλα με τη συμβολή τους στην προσέγγιση των λαών, οι θρησκείες υπήρξαν όμως και παράγοντες διάσπασης και σύγκρουσης, ενισχύοντας αντί της ειρήνης και της συμφιλίωσης την επιθετικότητα και την αλαζονεία των λαών.
Σήμερα οι θρησκείες, μαζί με τη λειτουργία τους ως πνευματικό καταφύγιο και πηγή ταυτότητας για τους ανθρώπους απέναντι στα δεινά μιας ισοπεδωτικής παγκοσμιοποίησης, καλούνται να αναπτύξουν το ειρηνευτικό τους δυναμικό και τις κοινές ανθρωπιστικές τους αξίες και να συμβάλουν στον εξανθρωπισμό της παγκοσμιοποίησης. Ούτως ή άλλως θα γίνεται όλο και λιγότερο κατανοητό, πώς οι θρησκείες, αντί να είναι δυνάμεις καταλλαγής, αλληλεγγύης και ειρήνης, φανατίζουν, διχάζουν και παράγουν βία. Συμβολή σε μια εναλλακτική παγκοσμιότητα αποτελεί ο διάλογος των θρησκειών, ο οποίος συμβάλλει στην ανακάλυψη και προβολή των κοινών ανθρωπιστικών τους παραδόσεων και απελευθερώνει τις θρησκείες από τον απομονωτισμό και την εσωστρέφεια, που τρέφουν τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό και τον φανατισμό.
* Ο Κωνσταντίνος Δεληκωνσταντής είναι καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
ΠΗΓΗ: http://www.ec-patr.org/youth/delikonstandis.htm, (12 Ἰουνίου 2007). Το είδα: Κυριακή, 27 Νοέμβριος 2011, http://www.antifono.gr/portal/….B7.html
