Η εκκλησία και η παγκοσμιοποίηση – Μέρος ΙΙ
Του Κωνσταντίνου Δεληκωσταντή*
Ορθοδοξία και παγκοσμιοποίηση
Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν μπορεί να αγνοήσει αυτά τα δεδομένα. Καλείται και αυτή να αναπτύξει τις δικές της πρωτοβουλίες απέναντι στην πρόκληση της παγκοσμιοποίησης, με τις οποίες έχει μοναδική ευκαιρία να εκφράσει δυναμικά την ανεκτίμητη πνευματική της κληρονομιά, να την υπενθυμίσει στη λοιπή χριστιανοσύνη, στις άλλες θρησκείες και στην παγκόσμια κοινωνία, και μέσα από όλα αυτά, να συνειδητοποιήσει, να κατανοήσει και να προβάλει βαθύτερα την οικουμενική της διάσταση.
Η Εκκλησία δεν μπορεί να αδιαφορεί για τον κόσμο, να αγνοεί τις απαιτήσεις των καιρών, τις επιρροές του πολιτισμού και των πολιτισμών, τα προβλήματα, τις αντιφάσεις αλλά και τις προοπτικές κάθε ιστορικής εποχής, στην οποία καλείται να ζήσει. Δεν επιτρέπεται η Εκκλησία να κλείνεται στον εαυτό της, απορρίπτοντας και δαιμονοποιώντας τον κόσμο, να δραπετεύει από την ιστορία και το πολιτισμικό γίγνεσθαι και να μετατρέπεται σε ένα λατρευτικό γκέτο. Η εσχατολογική φύση της Εκκλησίας δεν είναι δυνατόν να οδηγεί σε ένα αντικοινωνικό και αντιιστορικό εσχατολογισμό, η άλλη όψη του οποίου είναι συχνά η άνευ αντιστάσεως παράδοση της Εκκλησίας στην υπηρεσία της εκάστοτε κοσμικής εξουσίας.
Φυσικά η Εκκλησία δεν επιτρέπεται, στην εγκόσμια μαρτυρία και δράση της, να ταυτίζεται με τον κόσμο και να εκκοσμικεύεται. Η αποστολή της Εκκλησίας δεν είναι να αναλύει και να προγραμματίζει, να συνεδριάζει και να αποφασίζει, να οργανώνεται κατά τα πρότυπα των σύγχρονων οργανισμών, να προσαρμόζεται στο πνεύμα των καιρών, να "εκσυγχρονίζεται". Πώς να εκσυγχρονίσει κανείς τον σταυρό, την ευλογημένη άσκηση, το ευχαριστιακό ήθος, την αναστάσιμη ελπίδα;
Συνεπώς το μέλλον της Ορθοδοξίας δεν είναι ο ορθοδοξισμός, το στένεμα και η αντιοικουμενικότητα, η μονοφυσιτίζουσα άρνηση του κόσμου, η αδυσώπητη κριτική ή η δαιμονοποίηση του κόσμου. Δεν είναι όμως ούτε η νεστοριανίζουσα ταύτιση με τον κόσμο, με τον πολιτισμό και την ιστορία. "Ο ρόλος της Εκκλησίας" είναι, όπως γράφει ο καθηγητής Χρήστος Γιανναράς "να συνεχίζει μέσα στους αιώνες την χαλκηδόνεια δυναμική της πρόσληψης και της μεταμόρφωσης".
Η απάντηση της Εκκλησίας στον σύγχρονο κόσμο είναι η πιστότητα της Εκκλησίας στην ίδια την αλήθειά της, η συνεπής ανάπτυξη και ανάδειξη του ευχαριστιακού και εσχατολογικού χαρακτήρα της. Ο κόσμος ελευθερώνεται, αν η Εκκλησία παραμένει πιστή στην αποστολή της, συνεχίζοντας το έργο του Χριστού, προσλαμβάνοντας, μεταμορφώνοντας, καινοποιώντας τον κόσμο, απελευθερώνοντας τη ζωή και την ιστορία από την ειδωλολατρική αυτοερμηνεία και αυτονοηματοδότησή της, μεταμορφώνοντας ολόκληρη τη δημιουργία σε μια "κοσμική λειτουργία". "Ἐλευθέρα μέν ἡ κτίσις γνωρίζεται, υἱοί δέ φωτός οἱ πρίν ἐσκοτισμένοι" (Ειρμός του κανόνος των Θεοφανείων, Η΄ ωδή).
Όλα αυτά ισχύουν και για τη στάση της Ορθόδοξης Εκκλησίας απέναντι στην παγκοσμιοποίηση. Ως ευχαριστιακή και εσχατολογική κοινότητα η Εκκλησία καλείται να διακονήσει σήμερα τον άνθρωπο, καλείται να μεταδώσει στον "παντοπόρο άπορο" (Σοφοκλής) σύγχρονο άνθρωπο το ευαγγέλιο της θεοπόρου χριστιανικής ύπαρξης, να αρθρώσει τη δική της πρόταση ζωής και ελευθερίας, τη δική της ιεράρχηση αξιών, στην κορυφή της οποίας βρίσκεται η ελευθερία του ανθρώπινου προσώπου. Ο "πολιτισμός του προσώπου" είναι η πρόταση πολιτισμού της Ορθοδοξίας. Είναι ο πολιτισμός που εκφράστηκε ανυπέρβλητα στο φωτεινό μεγαλείο της Αγιά-Σοφιάς, που βιώνεται καθημερινά μέσα στην ολόφωτη εκκλησιαστική λατρεία. Είναι το φως της Λαμπρής, το αναμμένο καντήλι και η εικόνα που προσκυνείται στο εικονοστάσι του σπιτιού, είναι οι γιορτές που ομορφαίνουν τον χρόνο της ζωής μας, είναι η εν Χριστώ ζωή ως ευχαριστία, κοινωνία και σχέση. Είναι η βαθιά απορία της ευλογημένης εκείνης μητέρας στην πατρίδα μου την Ίμβρο, η οποία όταν το καθένα από τα πέντε παιδιά της ζητούσε να έχει δικό του πιάτο στο τραπέζι, αναφώνησε: "Θα μας χαλάσει ο Θεός. Διχογνώμησαν οι άνθρωποι και τώρα θέτει ο καθένας το δικό του πιάτο". Πολιτισμός του προσώπου είναι το "φυλάττειν τον τόπον και τον τρόπον", το ασκητικό όχι στο ακόρεστο κυνηγητό της ευτυχίας, στο σύγχρονο πανδαιμόνιο του ευδαιμονισμού και των συνεχώς διογκούμενων αναγκών. "Οι άνθρωποι του τόπου σου, είπε ο μικρός πρίγκηπας, καλλιεργούν πέντε χιλιάδες τριαντάφυλλα μέσα στον ίδιο κήπο και δεν βρίσκουν αυτού μέσα, εκείνο που γυρεύουνε… Κι όμως εκείνο που γυρεύουν μπορούσε να βρεθεί σ’ ένα μόνο τριαντάφυλλο ή μέσα σε λίγο νερό… Αλλά τα μάτια είναι τυφλά. Πρέπει να γυρεύεις με την καρδιά σου".
Ο "πολιτισμός του προσώπου" είναι η ελευθερία ως αγάπη και η αγάπη ως ελευθερία. Η ελευθερία του προσώπου, που είναι η ίδια η δυναμική της εν Χριστώ ζωής, εκφράζεται ως το "συν της αγάπης", ως αληθεύειν εν αγάπη, ως μετέχειν και κοινωνείν, ως τρόπος του βίου "ενωδύνως αγαπητικός". Δεν υπάρχει ελευθερία στο Έχειν και στην κτητική στάση. Ο ορθόδοξος άνθρωπος – κοινωνός αντιστέκεται τόσο στον ατομοκεντρικό ευδαιμονισμό και στον αυτάρεσκο δικαιωματισμό της αυτονομίας, που ανοίγουν αβύσσους μεταξύ των ανθρώπων, όσο και στην καταρράκωση του ανθρώπινου προσώπου μέσα στις σύγχρονες απρόσωπες, γιγαντιαίες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές δομές, μέσα στον λαβύρινθο του διαδικτύου και την ηλεκτρονική οργάνωση της «κοινωνίας της πληροφορίας».
Αυτόν τον "πολιτισμό του προσώπου" καλείται η Εκκλησία μας να προβάλλει αυθεντικά στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, αυτού του εκρηκτικού μίγματος δυτικού ατομοκεντρισμού, οικονομικού φονταμενταλισμού, τεχνοκρατίας, αποθέωσης της αποτελεσματικότητας, της χρηστικότητας και της πληροφορίας, του ακόρεστου ευδαιμονισμού και της καταναλωτικής υστερίας των ατόμων και των μαζών. Είναι προφανές ότι το μόρφωμα αυτό δημιουργεί μια δυναμική απανθρωπισμού του ανθρώπου, απώλειας ανεκτίμητων παραδόσεων του χριστιανικού προσωποκεντρισμού, απαξίωσης των πνευματικών αξιών και του πολιτισμού της αλληλεγγύης, απώλειας της ευχαριστιακής σχέσης με την κτίση και καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος κ.ά. "Ο λόγος του Ευαγγελίου "Οὐκ ἐπ΄ ἄρτῳ μόνῳ ζήσεται ἄνθρωπος" (Ματθ. 4,4), έλεγε ο Παναγιώτατος Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος στο Παγκόσμιο Οικονομικό φόρουμ του Davos στις 2-2-1999, "πρέπει να κατανοηθεί ευρύτερα. Δεν είναι δυνατόν να ζήσουμε αποκλειστικά μόνον από την οικονομική ανάπτυξη, αλλά οφείλουμε να ζητούμε το "ρῆμα τό ἐκπορευόμενον ἐκ σώματος θεοῦ" (Ματθ. 4,4), τουτέστιν τις αξίες και τις αρχές που υπερβαίνουν τα οικονομικά ζητήματα.
Άπαξ και το αποδεχθούμε αυτό, η οικονομία γίνεται διάκονος της ανθρωπότητας, όχι κύριός της. Ούτως ή άλλως είναι ουτοπικό να πιστεύουμε ότι η προτεραιότητα της οικονομίας της αγοράς ή η μετατροπή της παγκόσμιας κοινωνίας σε ενιαία γιγαντιαία αγορά θα οδηγήσει σε έναν ειρηνικό κόσμο. Οι σύγχρονες πολιτισμικές συγκρούσεις και οι αγώνες για τη διάσωση των πολιτιστικών ταυτοτήτων, άλλα αποκαλύπτουν.
Η Εκκλησία, ως "ο κατ΄ εξοχήν χώρος του προσώπου", οφείλει να διαποτίζει τον σύγχρονο πολιτισμό με το πνεύμα της «αλήθειας ως κοινωνίας», να ενσαρκώνει τη φωτεινή χριστιανική οικουμενικότητα, που είναι ένας πολιτισμός κοινωνίας και ετερότητας. "Η Ορθοδοξία", όπως τονίζει ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας, "με άξονα την έννοια του προσώπου μπορεί να δείξει προς μια παγκοσμιότητα που θα σέβεται τη διαφορά και την ετερότητα, που δεν φοβάται τον άλλο, όσο διαφορετικός και αν είναι αυτός, ακόμα και στη θρησκεία του, αλλά θα τον αγκαλιάζει ως αδελφό". Μόνον άνθρωποι που έχουν ταυτότητα, είναι σε θέση να σεβαστούν τη διαφορετικότητα, την ταυτότητα του άλλου. Γι’ αυτό και η διατήρηση της ιδιαίτερης ταυτότητας των ανθρώπων είναι προϋπόθεση της επικοινωνίας και της παγκοσμιότητας. Όπως τονίζει ο καθηγητής Γεώργιος Μαντζαρίδης "η παγκόσμια κοινωνία δεν οικοδομείται με την ομογενοποίηση των ανθρώπων, αλλά με την ανύψωσή τους ως προσώπων".
Επίλογος
Το καίριο ερώτημα για μας τους Ορθόδοξους σήμερα είναι: Τι σημαίνει να είσαι Ορθόδοξος χριστιανός κάτω από τις συνθήκες και τα δεδομένα της παγκοσμιοποίησης, να είσαι έμπρακτα Ορθόδοξος, όχι ιδεολογικά, χωρίς αντίκρισμα στον τρόπο του βίου σου; Πραγματικά, όπως λέγει και ο καθηγητής Χρήστος Γιανναράς αυτό το οποίο ζούμε εμείς οι χριστιανοί ως Εκκλησία, ως ευχαριστιακή και εσχατολογική "κοινωνία των σχέσεων", δεν μπορεί να διαχωριστεί από τη ζωή μας μέσα στον κόσμο σε όλες τις διαστάσεις της, δεν μπορεί αυτοί που έχουν κοινωνήσει τη Ζωή μέσα στην Ευχαριστία να μην ζουν ευχαριστιακά, να μην βιώνουν τη δράση τους στον κόσμο ως "λειτουργία μετά τη λειτουργία", φυσικά όχι χωρίς την ένταση της διαλεκτικής του «ήδη» και «όχι ακόμη» της Βασιλείας του Θεού.
Ο Ορθόδοξος πιστός, ως εκκλησιαστική ύπαρξη που αντλεί την πληρότητα της ταυτότητά της από τα Έσχατα, δεν μπορεί να παραμένει κλεισμένος στην αυτάρκεια μιας ατομικής πίστης και βεβαιότητας, να είναι εσωστρεφής, αδιάφορος και υποτονικός, αλλά είναι φλεγόμενος άνθρωπος, δημιουργικός και αγαπητικός, ανοικτός, άνθρωπος με νεανική πνοή, όλος φως. "Ὑμεῖς ἐστε τό φῶς τοῦ κόσμου. Οὐ δύναται πόλις κρυβῆναι ἐπάνω ὄρους κειμένη. Οὐδέ ἅπτουσι λύχνον και τιθέασιν αὐτόν ὑπό τόν μόδιον, ἀλλ΄ ἐπί τήν λυχνίαν καί λάμπει πᾶσι τοῖς ἐν τῃ οἰκίᾳ" (Ματθ. 5, 14-15). Μόνον ό,τι είναι φως είναι Ορθοδοξία.
Σημειώσεις
Α. Γκίντενς, Ο κόσμος των ραγδαίων αλλαγών. Πώς επιδρά η παγκοσμιοποίηση στη ζωή μας, μτφρ. Κ.Δ. Γεώργα, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2001, σ. 36.
Ό. π.
Ό. π. 39.
Ό. π. 44.
Ό. π. 55.
Ό. π.
Βλ. H. Küng, Weltethos für Weltpolitik und Weltwirtschaft, Piper, München/Zürich 1997, σ 219.
Βλ. N. Postman, Τεχνοπώλιο. Η υποταγή του πολιτισμού στην τεχνολογία, μτφρ. Κ. Μεταξά, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1999.
Ι. Ζηζιούλας, «Πολιτιστικές ταυτότητες και παγκοσμιοποίηση», στο έργο: Πολιτιστικές ταυτότητες και παγκοσμιοποίηση, έκδ. Εταιρείας Παιδείας και Πολιτισμού «Εντελέχεια» – Εκπαιδευτήρια Γείτονα και Κωστέα Γείτονα, Αθήνα 2003, σ. 25-33, εδώ σ. 32-33.
Ό.π. 28.
Μ. Μπέγζος, «Ορθόδοξη αγωγή και παγκοσμιοποίηση», στο έργο: Τα Θρησκευτικά ως μάθημα ταυτότητας και πολιτισμού (Βόλος, 15-17 Μαϊου 2004). Εισηγήσεις Σεμιναρίου, Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 2005, σ.145-148, εδώ σ. 146.
Α. Γιαννουλάτος, Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία. Μελετήματα Ορθοδόξου προβληματισμού, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2000, σ. 267.
Γ. Ι. Μαντζαρίδης, Παγκοσμιοποίηση και παγκοσμιότητα. Χίμαιρα και αλήθεια, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 25.
Βλ. Ι. Γεωργακόπουλου (Μητροπολίτου Δημητριάδος), «Ισλάμ και φονταμενταλισμός. Ορθοδοξία και παγκοσμιοποίηση», στο έργο:Ισλάμ και φονταμενταλισμός. Ορθοδοξία και παγκοσμιοποίηση, Ιερά Μητρόπολις Δημητριάδος. Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2004, σ. 31-41, εδώ σ. 37.
G. Steiner/Α. Spire, Η βαρβαρότητα της άγνοιας, μτφρ. Σ. Βελέντζα, εκδ. Scripta, Αθήνα 2001, σ. 65.
Α. Γκίντενς, Ο κόσμος των ραγδαίων αλλαγών, σ. 47.
Σ. Χάντινγκτον, «Συνέντευξη στον Θανάση Λάλα», Βημαgazino, 7-7-2002, σ. 25-31, εδώ σ. 30.
Α. Γιαννουλάτος, Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία, σ. 267.
Βλ. Κ. Δεληκωσταντή, Τα δικαιώματα του ανθρώπου. Δυτικό ιδεολόγημα ή οικουμενικό ήθος; , εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1995.
Α. Γιαννουλάτος, Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία, σ. 252.
Ό. π. σ. 252-253.
Βλ. Ν. Μουζέλη, «Κοσμοπολιτισμός: Η παγκοσμιοποίηση των αξιών και οι εχθροί τους – Η πρόκληση της Ορθοδοξίας», στο έργο: Ισλάμ και φονταμενταλισμός. Ορθοδοξία και παγκοσμιοποίηση, σ. 107-116.
Χρ. Γιανναράς, «Το εμπερίστατο της Ορθοδοξίας και η αποστολή της στο άμεσο μέλλον», στο έργο: Το εμπερίστατο της Ορθοδοξίας και η αποστολή της στο άμεσο μέλλον, Παγκρήτιο θεολογικό συνέδριο (21-23 Οκτωβρίου 1993), Σύνδεσμος Κρητών Θεολόγων, έκδ. Πατριαρχικού Πνευματικού Κέντρου «Άγιος Ραφαήλ», Σπήλι Ρεθύμνης, χ. χ., σ. 186-200, εδώ 196.
A. de Saint – Exupéry, Εξυπερή, Ο Μικρός Πρίγκηπας, μτφρ. Στρ. Τσίρκα, εκδ. Ηριδανός, σ. 82.
Βλ. Κ. Δεληκωσταντή, Το ήθος της ελευθερίας. Φιλοσοφικές απορίες και θεολογικές αποκρίσεις, εκδ. Δόμος, Αθήνα 1997.
Μ. Καρδαμάκης, Ορθόδοξη πνευματικότητα. Η αυθεντικότητα του ανθρωπίνου ήθους, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1993, σ. 93.
Ι. Ζηζιούλας, «Το δίκαιον του προσώπου», Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών, τ. 72 (1997), τεύχ. Β΄, Αθήνα 1997, σ. 585-602, εδώ σ. 600.
Ι. Ζηζιούλας, «Πολιτιστικές ταυτότητες και παγκοσμιοποίηση», σ. 31.
Γ. Ι. Μαντζαρίδης, Παγκοσμιοποίηση και παγκοσμιότητα, σ. 28.
Χρ. Γιανναράς, «Το εμπερίστατο της Ορθοδοξίας και η αποστολή της στο άμεσο μέλλον», σ. 188.
* Ο Κωνσταντίνος Δεληκωνσταντής είναι καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
ΠΗΓΗ: http://www.ec-patr.org/youth/delikonstandis.htm, (12 Ἰουνίου 2007). Το είδα: Κυριακή, 27 Νοέμβριος 2011, http://www.antifono.gr/portal/….B7.html
