«Το Δόγμα του ΣΟΚ, η άνοδος του Καπιταλισμού
της καταστροφής» – της Naomi Klein, εκδ. «Λιβάνη», 2010, σελίδες 718 – Μέρος ΙΙ
Του Γιάννη Τόλιου*
Η εφαρμογής του δόγματος ΣΟΚ στη Ρωσία
Η Ρωσία της δεκαετίας 1990 έγινε το «Ελ-Ντοράντο» των ιδεών του νεοφιλελευθερισμού. Μετά την ανατροπή του Γκορματσόφ και ανάληψη της προεδρίας από το Γιέλτσιν, στο διάστημα 1992-1998, με τις οδηγίες του ΔΝΤ και των «παιδιών του Σικάγου», εφαρμόστηκαν με μορφή «κεραυνοβόλου πολέμου» ακραία νεοφιλελεύθερα μέτρα με την επωνυμία «θεραπεία-σοκ» που μετέτρεψαν τη ρωσική κοινωνία σε «κρανίου τόπο».
Ο Γιέλτσιν αποφάσισε διάλυση του Κοινοβουλίου. Το τελευταίο σε ειδική συνεδρίαση αποφάσισε με 636 υπέρ και 2 κατά να παραπέμψει το Γιέλτσιν στο συνταγματικό δικαστήριο για παραβίαση συντάγματος. Ο Γιέλτσιν αρνήθηκε να δεχτεί την απόφαση. Μεγάλες συγκεντρώσεις λαού γύρω από το Κοινοβούλιο. Ο Γιέλτσιν καλεί το στρατό και βομβαρδίζει το Κοινοβούλιο ενώ μονάδες του στρατού ανοίγουν πυρ κατά των διαδηλωτών. Ήταν 4 Οκτώβρη 1993. Μέχρι το τέλος της ημέρας πάνω από 500 άτομα είχαν χάσει τη ζωή τους και 1.000 ήταν τραυματίες. Η Μόσχα βιώνει τη μεγαλύτερη έκρηξη βίας από το 1917. Στο τέλος της ημέρας ο Γιέλτσιν «ανακηρύσσεται» και επίσημα Πινοτσέτ της Ρωσίας. Με διάταγμα διαλύει όλα τα δημοτικά και περιφερειακά συμβούλια της χώρας. Μια κλίκα νεόπλουτων δισεκατομμυριούχων οι γνωστοί «ολιγάρχες», αναλαμβάνουν την οικονομία της χώρας. Στα μέσα της δεκαετίας του 1990 οι δόκτορες του σοκ είχαν ολοκληρώσει τη χορήγηση του «πικρού φάρμακου» στη ρωσική κοινωνία. Πάνω από 74 εκατ. ρώσοι ζούσαν κάτω από τα όρια της φτώχειας και το 25% (37 εκατ.) σε απελπιστική κατάσταση. Στη διάρκεια της δεκαετίας εφαρμογής της «θεραπείας σοκ» ο πληθυσμός της Ρωσίας μειώθηκε κατά 6,6 εκατ. άτομα. Στη σημερινή Ρωσία το χάσμα του πλούτου μεταξύ πλουσίων και φτωχών είναι τέτοιο που νομίζει κάποιος ότι ζουν σε διαφορετικές χώρες και σε διαφορετικούς αιώνες. «Η περίπτωση της Ρωσίας περισσότερο από την περίπτωση της Χιλής καταδεικνύει τι είναι στην πράξη η ιδεολογία της ελεύθερης αγοράς». (σελ. 342)
Η εμπειρία εφαρμογής του «Δόγματος ΣΟΚ» στο Ιράκ
Ο πόλεμος στο Ιράκ ήταν εφαρμογή του δόγματος ΣΟΚ σε στρατιωτικό και οικονομικό πεδίο. Ο φόβος για τα μέσα μαζικής καταστροφής χρησιμοποιήθηκε για να αποδεχτεί η κοινή γνώμη την εισβολή στο Ιράκ. Στην πραγματικότητα επρόκειτο για τον έλεγχο των μεγάλων αποθεμάτων πετρελαίου (τρίτα στον κόσμο) και την κομβική γεωγραφική του θέση για την εγκατάσταση στρατιωτικών βάσεων. Το δόγμα «Σοκ και Δέος» με τη μορφή αστραπιαίου πολέμου θα προκαλούσε γρήγορη κατάρρευση του εχθρού. Δεν στοχεύει μόνο τις εχθρικές ένοπλες δυνάμεις, αλλά σύμφωνα με τους εμπνευστές του «την κοινωνία εν γένει», καθώς ο μαζικός φόβος είναι μια κομβική παράμετρος της εν λόγω στρατηγικής. Το «σοκ και δέος» δεν ήταν μια πολεμική στρατηγική όσο και μια επίδειξη ισχύος για παραδειγματισμό όσων τολμούσαν να αμφισβητήσουν με οποιονδήποτε τρόπο το κύρος των ΗΠΑ. Το «σοκ και δέος» εκτός από ψυχολογικό σχέδιο που πλήττει απ’ ευθείας τη βούληση του αντιπάλου να αντισταθεί, επιδιώκει την αποστέρηση και υπερφόρτωση των αισθήσεων με σκοπό τον αποπροσανατολισμό και την παλινδρόμηση του υποκειμένου.
Οι βομβαρδισμοί προκάλεσαν βαθιές πληγές στο Ιράκ, όμως ήταν κυρίως οι λεηλασίες που λύγισαν την ψυχή της χώρας. «Οι εκατοντάδες λαφυραγωγοί που έσπασαν πανάρχαια αγγεία, απογύμνωσαν χιλιάδες γυάλινες προθήκες και άρπαξαν χρυσά αντικείμενα και άλλες αρχαιότητες από το Εθνικό Μουσείο…Χάθηκε το 80% από το 170.000 αντικείμενα του μουσείου. Η Εθνική Βιβλιοθήκη στην οποία υπήρχαν αντίτυπα όλων των βιβλίων και των διδακτορικών διατριβών που είχαν δημοσιευτεί στο Ιράκ μετατράπηκε σε ερείπια. Εικονογραφημένα Κοράνια ηλικίας χιλίων ετών εξαφανίστηκαν από το Μουσείο Θρησκευτικών Υποθέσεων από το οποίο απέμεινε μόνο το καμένο εξωτερικό του κέλυφος…Η βαθιά μνήμη μιας ολόκληρης κουλτούρας, μιας κουλτούρας που συνεχιζόταν χιλιάδες χρόνια αφαιρέθηκε». (σελ. 452) Η μεγαλύτερη ωστόσο λεηλασία της χώρας ήταν οικονομική. Επεβλήθη νέα νομοθεσία για την οικονομία και νέο νόμισμα. Η φορολόγηση των εταιριών μειώθηκε από το 45% στο 15%. Οι ξένες εταιρίες μπορούσαν να κατέχουν ως και το 100% των περιουσιακών στοιχείων μιας ιρακινής επιχείρησης. Οι ξένοι επενδυτές μπορούσαν να εξάγουν το 100% των κερδών τους, ενώ οι συμβάσεις ανάθεσης έργων ήταν τουλάχιστον σαράντα ετών. Ανοίχτηκαν τα σύνορα για απεριόριστες εξαγωγές. Οι κατοχικές αρχές δήμευσαν 20 δις δολ. της εθνικής εταιρίας πετρελαίου να τα διαθέσουν κατά το δοκούν. Απαγορεύτηκε στην κεντρική τράπεζα του Ιράκ να χρηματοδοτεί κρατικές επιχειρήσεις. Τέλος σύμφωνα με αξιόπιστη μελέτη ο πόλεμος στο Ιράκ είχε ως συνέπεια να χάσουν τη ζωή τους 650.000 ιρακινοί ως τον Ιούλιο 2006.
Οι αναλύσεις για τον πόλεμο του Ιράκ καταλήγουν συχνά στο συμπέρασμα ότι η εισβολή ήταν μια επιτυχία αλλά η κατοχή μια αποτυχία. Με την κατοχή εφαρμόστηκε πολιτική πλήρους ιδιωτικοποίησης της οικονομίας. Τα κεφάλαια που διατέθηκαν για την ανοικοδόμηση του Ιράκ δόθηκαν μόνο σε αμερικάνικες ιδιωτικές εταιρίες, ενώ τα υλικά κατασκευών (τσιμέντο, κά) όπως και οι εργάτες ήλθαν από το εξωτερικό στη λογική μιας «λυόμενης χώρας» που η συναρμολόγηση της θα γίνει στο Ιράκ. «Ούτε ένα δολάριο δεν δόθηκε στα ιρακινά εργοστάσια ώστε να ξαναρχίσουν να λειτουργούν, αποτελώντας τα θεμέλια για μια βιώσιμη οικονομία, δημιουργώντας θέσεις εργασίας και χρηματοδοτώντας ένα σύστημα κοινωνικών υπηρεσιών». (σελ.466) Από το δημόσιο τομέα απολύθηκαν πάνω από 500.000 άτομα οι περισσότεροι στρατιωτικοί και πολλοί γιατροί, νοσοκόμες, δάσκαλοι, μηχανικοί κά. Η κατοχή του Ιράκ έγινε ένας αγωγός διοχέτευσης των δολαρίων των αμερικανών φορολογουμένων και των εσόδων από τις πωλήσεις του ιρακινού πετρελαίου, σε ξένες εταιρίες με εντελώς παράνομο τρόπο.
Στα πρώτα τριάμισι χρόνια της κατοχής του Ιράκ, οι ένοπλες δυνάμεις των ΗΠΑ συνέλαβαν και φυλάκισαν πάνω από 61.500 ιρακινούς, ενώ 19.000 παρέμειναν κρατούμενοι. Μετά την εισβολή δεκάδες χιλιάδες διανοούμενοι-επιστήμονες δολοφονήθηκαν (πάνω από 300 ιρακινοί ακαδημαϊκοί και 2.000 γιατροί), ενώ πάνω από 4.000.000 εγκατέλειψαν την χώρα. Στις φυλακές εφαρμόζονταν συστηματικά βασανιστήρια. Κουβάδες με παγωμένο νερό, γερμανικά λυκόσκυλα που γάβγιζαν και έδειχναν τα δόντια τους, γροθιές και κλωτσιές, αποστέρηση αισθήσεων, εξαναγκασμός να στέκονται σε άβολες στάσεις, κά, καθώς συστηματικά ηλεκτροσόκ με γυμνά καλώδια. Δυστυχώς πολύ λίγο αναδείχτηκαν οι αγριότητες του συγκεκριμένου πολέμου στην πολιτισμένη Δύση και ήταν συγκριτικά μικρός ο βαθμός αλληλεγγύης που εκφράστηκε στον ιρακινό λαό.
Η καταστροφή του Ιράκ και τα συνακόλουθα σχέδια ανοικοδόμησης του είναι δύο όψεις του «καπιταλισμού της καταστροφής» που και στις δύο εκφάνσεις του οι ιδιωτικές εταιρίες παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Όσο περισσότερο διαρκούσε ο πόλεμος τόσο μετατρεπόταν σε ιδιωτικοποιημένο πόλεμο. Κατά τη διάρκεια του πρώτου Πολέμου του Κόλπου το 1991, ένας εργολάβος-μισθοφόρος αντιστοιχούσε σε 100 στρατιώτες. Το 2003 που ξεκίνησε η εισβολή, η αναλογία αυξήθηκε ένας εργολάβος-μισθοφόρος για 10 στρατιώτες και τρία χρόνια μετά την κατοχή ήταν 1 προς 3, ενώ μετά τα τέσσερα χρόνια κατοχής η αναλογία έγινε 1 προς 1,4. Στους αριθμούς αυτούς περιλαμβάνονται μόνο οι εργολάβοι-μισθοφόροι που εργάζονταν για την κυβέρνηση των ΗΠΑ και όχι για τα άλλα κράτη της συμμαχίας ή την ιρακινή κυβέρνηση και τις εργοληπτικές εταιρίες άλλων χωρών. Σύμφωνα με εκτιμήσεις η αξία των μισθοφορικών-επιχειρήσεων ανέρχονταν σε 4 δις δολ. Έτσι με την ανάθεση τους σε εξωτερικούς προμηθευτές και την ιδιωτικοποίηση κάθε πτυχή της «καταστροφής» και «ανοικοδόμησης», δημιουργείται ένας αέναος κλειστός κύκλος κερδοφορίας. «Το σημερινό Ιράκ είναι ένα δημιούργημα της πενηντάχρονης σταυροφορίας για να ιδιωτικοποιηθεί ολόκληρος ο πλανήτης. Αντί να μας παραπλανούν οι δηλώσεις και αποκηρύξεις των δημιουργών του, οφείλουμε να το δούμε ως την πιο καθαρή ενσάρκωση της ιδεολογίας που το γέννησε». (σελ.483)
Επικαιρότητα του βιβλίου για την Ελλάδα
Ένας έλληνας αναγνώστης, διαβάζοντας το βιβλίο της Ναόμι Κλάϊν, εύλογα θα αναρωτηθεί αν το «δόγμα του ΣΟΚ» έχει καμιά σχέση με τα δρώμενα τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα. Χωρίς αμφιβολία η φιλοσοφία του «δόγματος ΣΟΚ» διαπερνά τα όσα συμβαίνουν στη χώρα, τα οποία αρχίζουν να τα βιώνουν και οι λαοί των ευρωπαϊκών χωρών ιδιαίτερα της περιφέρειας της ευρωζώνης. Με αφορμή τη διόγκωση δημόσιου χρέους και των ελλειμμάτων, προωθείται με τη μορφή Μνημονίων, μεταξύ εθνικών κυβερνήσεων και «τρόϊκας» (ΕΕ-ΔΝΤ-ΕΚΤ), μια «κοινωνική αντεπανάσταση» φέρνοντας την εργατική τάξη και τα λαϊκά στρώματα σε συνθήκες ζωής και εργασίας των αρχών του 1900. Η συγκεκριμένη «αντεπανάσταση» δεν επιχειρεί μόνο τη βίαιη ανακατανομή εισοδήματος και πλούτου υπέρ του χρηματιστικού κεφαλαίου, αλλά αποτελεί συνολική αντιδραστική στροφή στη λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο. Ειδικότερα η κρίση της Οικονομικής και Νομισματικής Ενοποίησης (ΟΝΕ) στην ΕΕ, επιχειρείται να ξεπεραστεί με νεοφιλελεύθερα «υλικά (αυστηροποίηση «Συμφώνου Σταθερότητας», «Μόνιμος Ευρωπαϊκός Μηχανισμός», «Σύμφωνο για το Ευρώ», κά) που οδηγούν σε κατάργηση θεμελιωδών κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων των εργαζόμενων και των λαών της Ευρώπης. Αυτήν την πολιτική του «σοκ και δέος» βιώνουν οι έλληνες και οι ευρωπαίοι εργαζόμενοι, οι οποίοι βρίσκονται σε φάση ανασύνταξης των δυνάμεων τους, ανάπτυξης μαχητικών αγώνων και αναψηλάφισης προοδευτικών δρόμων εξόδου από την κρίση και ανατροπής του «νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού» με προοπτική το σοσιαλισμό.
Τα όνειρα παίρνουν εκδίκηση
Όπως όλα τα θαύματα έτσι και το «θαύμα» του νεοφιλελευθερισμού (του καπιταλισμού της αυτορύθμισης χωρίς κρίσεις και αντιθέσεις) κράτησε μόνο τρεις μέρες, έστω κι αν ήταν δεκαετίες. Όταν πέθανε ο Φρίντμαν το 2006 σε ηλικία 94 ετών, το περιοδικό Fortune έγραψε ότι «το ρεύμα της ιστορίας ήταν μαζί του». Ωστόσο ο μύθος δεν κράτησε ούτε ένα χρόνο. Η φωτιά της χρηματοπιστωτικής κρίσης που άναψε το καλοκαίρι του 2007 στις ΗΠΑ, επεκτάθηκε γρήγορα σε όλες τις αναπτυγμένες χώρες σηματοδοτώντας μια από τις μεγαλύτερες κρίσεις του καπιταλισμού, γεγονός που σήμανε τη νεκρώσιμη καμπάνα του νεοφιλελευθερισμού. Έτσι η ιστορία επανέφερε στο προσκήνιο με μεγαλύτερη ένταση το δίλημμα «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα». Δεν είναι τυχαίο ότι ένα μήνα μετά το θάνατο το Μίλτον Φρίντμαν, το Δεκέμβριο 2006, οι ηγέτες της Λατινικής Αμερικής συναντήθηκαν στην πόλη Κατσαμπάμπα της Βολιβίας, όπου πριν αρκετά χρόνια μια λαϊκή εξέγερση εναντίον της ιδιωτικοποίησης του νερού, είχε εξαναγκάσει την πολυεθνική Bechtel να φύγει από τη χώρα.
Ο μαρξιστής πρόεδρος Μοράλες άνοιξε τις εργασίες της διάσκεψης με την υπόσχεση ότι έχει έλθει η ώρα να κλείσουν «οι ανοιχτές φλέβες της Λατινικής Αμερικής». Επρόκειτο για μια μνεία στο βιβλίο του Εδουάρδο Γκαλεάνο, μια λυρική αφήγηση της βίαιης καταλήστευσης που μετέτρεψε μια πλούσια ήπειρο σε φτωχή. Σήμερα οι χώρες της Λατινικής Αμερικής (Βενεζουέλα, Βολιβία, Ισημερινός, Ελ Σαλβαδόρ, Νικαράγουα) και από δίπλα η Κούβα) εφαρμόζουν σχέδια που ανακόπηκαν βίαια με τις λόγχες των όπλων στο παρελθόν, προωθώντας προοδευτικούς μετασχηματισμούς με ριζοσπαστικό-σοσιαλιστικό προσανατολισμό στα πλαίσια της «Μπολιβαριανής Πρωτοβουλίας» (ALBA), για τη δημιουργία μιας οικονομικής ένωσης όλων των χωρών του Νότιου Κώνου. Πρόκειται για μια ένωση που βρίσκεται στον αντίποδα της νεοφιλελεύθερης ζώνης ελευθέρου εμπορίου (NAFTA) που προωθούν οι ΗΠΑ στην αμερικάνικη ήπειρο, την πιο προωθημένη αμφισβήτηση της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Η ιστορία δεν έχει πει ακόμα τον τελευταίο της λόγο κι αυτός σίγουρα δεν θα είναι ο «λόγος» του νεοφιλελευθερισμού.
Αδύναμες πλευρές του βιβλίου, δεν μειώνουν τη σημασία του
Αξιολογώντας συνολικά το βιβλίο της Ναόμι Κλάϊν, δεν μπορεί να μην αναγνωρίσει τη σημαντική προσφορά του στη σύγχρονη ιδεολογική διαπάλη με το νεοφιλελευθερισμό. Ωστόσο από την άποψη της «εναλλακτικής λύσης», η φερέγγυα απάντηση δεν βρίσκεται στην επιστροφή στον «ρυθμιζόμενο καπιταλισμό» των κεϋνσιανών δογμάτων, παρ’ ότι διαθέτει συγκριτικά πλεονεκτήματα στο κοινωνικό πεδίο. Ξεκινώντας από την αναγκαιότητα του ελέγχου και ρύθμισης των αγορών, της δικαιότερης κατανομής εισοδήματος και πλούτου, την τόνωση της ανάπτυξης και αύξησης της απασχόλησης, μια πολιτική προοδευτικής εξόδου από την κρίση πρέπει να δίνει προοπτική στη κίνηση των σύγχρονων κοινωνιών προς το σοσιαλισμό και την υπέρβαση συνολικά του καπιταλισμού ως κοινωνικο-ιστορικού σχηματισμού.
10.4.2011
* O Γιάννης Τόλιος είναι διδάκτωρ οικονομικών επιστημών.
