Η διαρροή εγκεφάλων από την Ελλάδα
Το φαινόμενο της «διαρροής εγκεφάλων» διεθνώς
Του Λόη Λαμπριανίδη
Το φαινόμενο της «διαρροής εγκεφάλων» συνήθως περιλαμβάνει τις ροές πτυχιούχων από τις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες προς τις αναπτυγμένες, ενώ οι αντίστοιχες ροές μεταξύ των αναπτυγμένων κρατών αναφέρονται ως «κυκλοφορία εγκεφάλων». Ερμηνεύουμε το φαινόμενο της «διαρροής εγκεφάλων» στην περίπτωση της Ελλάδας, η οποία αποτελεί αναπτυγμένο κράτος, ως αποτέλεσμα της χαμηλής ζήτησης για επιστημονικό προσωπικό στην ελληνική αγορά εργασίας, και όχι της υπερπροσφοράς πτυχιούχων.
Η συμβολή του ανθρωπίνου δυναμικού στην οικονομική ανάπτυξη είναι σημαντική και μεγαλύτερη από τη συμβολή του φυσικού κεφαλαίου. Το ανθρώπινο δυναμικό αυξάνει την παραγωγικότητα της εργασίας, γίνεται φορέας αξιοποίησης και διάχυσης της τεχνολογίας και της καινοτομίας, παράγοντας υψηλές εξωτερικές οικονομίες που διαχέονται στην οικονομία και στο κοινωνικό σύνολο. Παρά τη σχετικά πρόσφατη έμφαση στη σημασία του ανθρώπινου δυναμικού στην αναπτυξιακή διαδικασία, η αναγνώριση της σημασίας του πηγαίνει πίσω στο χρόνο, μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα και τις απαρχές της οικονομικής επιστήμης.
Οι λιγότερο αναπτυγμένες χώρες υποφέρουν από την έλλειψη ειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού, και έτσι δεν μπορούν να έχουν υψηλή κερδοφορία κεφαλαίου. Συνεπώς, το κεφάλαιο δεν επενδύει εκεί, γεγονός που οδηγεί σε χαμηλή παραγωγικότητα. Έτσι, οι πολύ ειδικευμένοι μεταναστεύουν από τη χώρα που πέφτει σε «φαύλο κύκλο» υπανάπτυξης.
Οι αναπτυγμένες χώρες είχαν πάντοτε το εξής δίλημμα: είτε να «παράγουν» οι ίδιες μόνες τους όλο το εκπαιδευμένο ανθρώπινο δυναμικό που χρειάζονται είτε να προσελκύσουν και ήδη εκπαιδευμένο δυναμικό από τρίτες χώρες. Οι περισσότερες ακολούθησαν τη δεύτερη μέθοδο (π.χ. οι ΗΠΑ προσφέρουν υποτροφίες για σπουδές εκεί σε αποφοίτους λυκείων με τις καλύτερες επιδόσεις σε όλο τον κόσμο), υποσκάπτοντας ουσιαστικά την ανάπτυξη των λιγότερο αναπτυγμένων χωρών.
Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από την Ερευνητική Μονάδα Περιφερειακής Ανάπτυξης και Πολιτικής του Πανεπιστημίου Μακεδονίας (http://www.uom.gr/rdpru) με επιστημονικό υπεύθυνο τον Λόη Λαμπριανίδη Οικονομικό Γεωγράφο, καθηγητή του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και βασικό συνεργάτη τον υποψήφιο διδάκτορα Νίκο Βογιατζή.
Οικονομικό Γεωγράφο, καθηγητή του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και βασικό συνεργάτη τον υποψήφιο διδάκτορα Νίκο Βογιατζή.
Το δείγμα της έρευνας αποτελείται από 2.734 Έλληνες, πτυχιούχους ανώτερων και ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, οι οποίοι έχουν εργαστεί στο εξωτερικό για τουλάχιστον ένα χρόνο, ενώ σήμερα είτε έχουν επιστρέψει στην Ελλάδα είτε ζουν ακόμη στο εξωτερικό. Το 34% είναι γυναίκες και το 66% άντρες, ενώ το 84,1% ζει σήμερα στο εξωτερικό και το 15,9% στην Ελλάδα.
Το ερωτηματολόγιο αναρτήθηκε στο δικτυακό τόπο της surveymonkey, όπου και γινόταν η συμπλήρωσή του ηλεκτρονικά για διάστημα 9 μηνών (15.5.2009- 15.2.2010). Ο εντοπισμός των ατόμων που συμμετείχαν στην έρευνα πραγματοποιήθηκε σε δύο φάσεις. Αρχικά συγκεντρώθηκαν οι διευθύνσεις ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ελλήνων πτυχιούχων που εργάζονται ή είχαν εργαστεί στο εξωτερικό, μέσω προσωπικών επαφών αλλά και αναζήτησης στο διαδίκτυο, σε επιλεγμένα ερευνητικά ινστιτούτα, πανεπιστήμια, επιχειρήσεις του εξωτερικού, ιστοσελίδων συλλόγων-ενώσεων και προσωπικών ιστολογιών. Η δεύτερη φάση εντοπισμού των συμμετεχόντων πραγματοποιήθηκε με τη μέθοδο της «χιονοστιβάδας», αφού οι ερωτώμενοι κλήθηκαν να συμπεριλάβουν στις απαντήσεις τους τις διευθύνσεις ηλεκτρονικού ταχυδρομείου άλλων ατόμων, ενώ σε πολλές περιπτώσεις προώθησαν οι ίδιοι το μήνυμα με τον σύνδεσμο για το ερωτηματολόγιο σε γνωστούς τους.
Η ανταπόκριση ήταν πάρα πολύ καλή (85% response rate), και μάλιστα πολύ συχνά αυτοί που συμπλήρωναν το ερωτηματολόγιο μας έστελναν και ηλεκτρονικό μήνυμα με πολύ χρήσιμα σχόλια, γεγονός που συνιστά και επιβεβαίωση της σημασίας που έδιναν οι ίδιοι στο θέμα της έρευνας. Εξάλλου, σε κάποιες περιπτώσεις αναρτήθηκαν link της έρευνας σε προσωπικά μπλογκ.
Οι πτυχιούχοι που εργάζονται στο εξωτερικό έχουν κάνει πολλές και πολύ καλές σπουδές. Συγκεκριμένα, το 73% έχει και μεταπτυχιακό τίτλο (master), ενώ το 51,2% έχουν και διδακτορικό. Όταν έπιασαν την πρώτη δουλειά τους στο εξωτερικό το 80,6% είχαν τουλάχιστον μεταπτυχιακό τίτλο.
Συγκεκριμένα, τα τυπικά προσόντα πριν από έναρξη της πρώτης εργασίας στο εξωτερικό έχουν ως εξής: 1ο Πτυχίο: 17,3%, 2ο Πτυχίο: 2,2%, 1ο Master: 43,9%, 2ο Master: 11,4%, PhD: 25,3%.
Το 41% έχουν κάνει πάρα πολύ καλές σπουδές, σπούδασαν στα 100 καλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου! Συγκεκριμένα, η συνολική εικόνα έχει ως εξής: 1ο Πτυχίο: 27,0%, 2ο Πτυχίο: 21,9%, 1ο Master: 39,4%, 2ο Master: 45,0%, PhD: 53,1, μέσδος όρος: 40,9%.
Σχεδόν όλοι όσοι δουλεύουν στο εξωτερικό (90%) έχουν κάνει μεταπτυχιακές σπουδές στο εξωτερικό, ενώ το 29% έχει πραγματοποιήσει το σύνολο των σπουδών του σε ξένα ιδρύματα. Μόνο ένα πολύ μικρό ποσοστό (14,3%) εργάστηκαν στο εξωτερικό χωρίς προηγουμένως να έχουν κάνει κάποιες σπουδές εκεί.
Οι περισσότεροι (60,9%) προτού αποφασίσουν να φύγουν ή να παραμείνουν στο εξωτερικό για εργασία, δεν αναζήτησαν καν δουλειά στην Ελλάδα. Μάλιστα και οι υπόλοιποι, που αναζήτησαν εργασία, το έκαναν για μικρό σχετικά διάστημα. Συγκεκριμένα, το 62% για λιγότερο από 6 μήνες, το 19,5% για 6-12 μήνες, ενώ το 18,5% για διάστημα μεγαλύτερο του ενός έτους.
Η ένταση της απογοήτευσης των πτυχιούχων για τη δυνατότητα εύρεσης ικανοποιητικής εργασίας στην Ελλάδα φαίνεται και από το γεγονός ότι 47,3% των ατόμων που πήραν όλα τα πτυχία τους στην Ελλάδα δεν αναζήτησαν καθόλου δουλειά στη χώρα.
Οι επιστήμονες που δουλεύουν στο εξωτερικό συγκεντρώνονται κυρίως (81%) σε τρία επιστημονικά πεδία: α) οικονομικά, διοίκηση επιχειρήσεων, νομικά κλπ. (33%), β) προγραμματισμός ηλεκτρονικών υπολογιστών, φυσική, χημεία κλπ. (25%) και γ) μηχανικοί, μηχανικοί ηλεκτρονικών υπολογιστών, κλπ (23%).
Αναμενόμενα, ένα πολύ σημαντικό ποσοστό (46,5%) αυτών που εργάστηκαν στο εξωτερικό έχουν μη έλληνα σύντροφο. Η σχέση με μη έλληνα σύντροφο λειτουργεί αποτρεπτικά για την επιστροφή: από αυτούς που επέστρεψαν μόνο το 13,7% έχει μη έλληνα σύντροφο, ενώ σε αυτούς που δεν επέστρεψαν το αντίστοιχο ποσοστό είναι 52,4%.
Εργάζονται σε 74 χώρες, όμως το 91% συγκεντρώνεται σε 10 χώρες, κυρίως τη Βρετανία και τις ΗΠΑ. Συγκεκριμένα: Βρετανία: 31,7%, ΗΠΑ: 28,7%, Γερμανία: 6,6%, Ελβετία: 5,4%, Γαλλία: 4,4%, Βέλγιο: 4,3%, Καναδάς: 3,3%, Ολλανδία: 2,6%, Ιταλία: 2,3%, Ισπανία: 1,8%, Λοιπές: 9,0%.
Εργάζονται σε 532 πόλεις, όμως υπάρχει υπερεκπροσώπηση σε ελάχιστες πολύ μεγάλες πόλεις: Λονδίνο: 16,9%, Νέα Υόρκη: 3,9%, Βρυξέλλες: 3,9%, Βοστόνη: 3,7%, Παρίσι: 2,8%, Γενεύη: 2,1%, Μόναχο: 2,0%, Ουάσιγκτον: 1,8%, Ζυρίχη: 1,5%, Σικάγο: 1,4%, Λοιπές: 60,0%.
Οι αμοιβές εργασίας αυτών που έχουν επιστρέψει στην Ελλάδα είναι πολύ κατώτερες σε σχέση με όσους εξακολουθούν να δουλεύουν στο εξωτερικό. Συγκεκριμένα, από όσους ζουν σήμερα στην Ελλάδα το 39,4% έχουν εισόδημα μικρότερο από 25.000 ευρώ και 34,4% μεγαλύτερο από 40.000 ευρώ. Πολύ διαφορετική είναι η εικόνα για όσους ζουν στο εξωτερικό, καθώς μόνο ποσοστό 9,2% έχει εισόδημα μικρότερο από 25.000 ευρώ, ενώ το 68,4% έχει εισόδημα μεγαλύτερο από 40.000 ευρώ.
Αυτοί που έχουν επιστρέψει στην Ελλάδα παρέμειναν στο εξωτερικό κατά μέσο όρο 10,5 χρόνια, συμπεριλαμβανομένων των σπουδών και της εργασίας, από τα οποία τα καθαρά χρόνια για εργασία ήταν 6,6.
Η βασική αιτία της διαρροής εγκεφάλων είναι ότι η Ελλάδα δεν έχει μετακινηθεί στην αλυσίδα παραγωγής της αξίας ώστε να παράγει πιο σύνθετα προϊόντα και υπηρεσίες (έντασης γνώσης/ τεχνολογίας). Έτσι, υπάρχει περιορισμένη ζήτηση για πτυχιούχους, και συνεπώς η διαρροή εγκεφάλων δεν είναι κυρίως απόρροια υπερπροσφοράς πτυχιούχων (υπερεκπαίδευσης). Παρόλο που στη χώρα μας ο αριθμός των πτυχιούχων αυξάνεται τα τελευταία χρόνια, εξακολουθεί να είναι μικρότερος αναλογικά με τον πληθυσμό σε σχέση με άλλες αναπτυγμένες χώρες.
Ποσοστό πτυχιούχων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, 2001 (%)
|
Χώρα |
στα άτομα ηλικίας 25-64 ετών |
|
στο σύνολο του πληθυσμού |
|
EΕ-25 |
25,1 |
Κύπρος |
22,3 |
|
Ιρλανδία |
39,3 |
Σουηδία |
19,9 |
|
Φιλανδία |
38,0 |
Φιλανδία |
19,1 |
|
Κύπρος |
37,5 |
Ιρλανδία |
18,5 |
|
Γαλλία |
31,4 |
Νορβηγία |
17,2 |
|
Γερμανία |
30,2 |
ΗΠΑ |
16,7 |
|
Βρετανία |
29,6 |
Ολλανδία |
14,8 |
|
Ολλανδία |
28,6 |
Δανία |
14,8 |
|
Ελλάδα |
27,7 |
Γερμανία |
14,7 |
|
Δανία |
27,6 |
Βρετανία |
14,6 |
|
Σουηδία |
27,5 |
Γαλλία |
14,0 |
|
Λουξεμβούργο |
25,8 |
Ελβετία |
13,9 |
|
Ουγγαρία |
22,8 |
Λιχνενστάιν |
12,5 |
|
Πορτογαλία |
22,2 |
Ελλάδα |
11,6 |
Πηγή: Eurostat
Εξάλλου, είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ στις αναπτυγμένες χώρες η ανεργία μειώνεται όσο αυξάνεται το εκπαιδευτικό επίπεδο, στην Ελλάδα δεν συμβαίνει το ίδιο. Συγκεκριμένα, ενώ ο μέσος όρος των ποσοστών ανεργίας στην ΕΕ-27 πέφτει όσο αυξάνεται το εκπαιδευτικό επίπεδο, στην Ελλάδα είναι υψηλότερος για το μεσαίο επίπεδο (βλ. Διάγραμμα 1)
Διάγραμμα 1: Ποσοστά ανεργίας στις ηλικίες 15-64 ανά εκπαιδευτικό επίπεδο (μέσος όρος 1998-2008).
Η διαρροή εγκεφάλων θα μπορούσε να ερμηνευθεί και ως αποτέλεσμα: α) εξοικείωση με το Άλλο μέσω ταξιδιών στο εξωτερικό, Erasmus, προπτυχιακών ή μεταπτυχιακών σπουδών στο εξωτερικό κλπ., β) της ενιαίας αγοράς εργασίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση γ) των εξελίξεων στην τεχνολογία επικοινωνιών (internet, skype κλπ.) και μείωσης του κόστους μεταφορών που «συρρίκνωσαν τον χώρο», περιορίζοντας την επιθυμία επιστροφής στην πατρίδα (home-sickness), μια που καθημερινά μπορείς να διαβάζεις ελληνικές εφημερίδες στο διαδίκτυο, να ακούς ελληνικό ραδιόφωνο και να βλέπεις ελληνική τηλεόαραση, γ) της δυνατότητας αναζήτησης εργασίας διεθνώς μέσω διαδικτύου από εταιρείες εύρεσης εργασίας, δ) της αύξησης των Ελλήνων που δουλεύουν στο εξωτερικό, καθώς αυτά τα κοινωνικά δίκτυα διευκολύνουν την μετανάστευση, ε) της αθέλητης «ωραιοποίησης» της κατάστασης από φίλους που είναι ήδη μετανάστες και οι οποίοι τείνουν να αναφέρουν κυρίως τα θετικά και να αποσιωπούν τα αρνητικά (Geographic imagination).
Όπως προκύπτει από την έρευνα, ο σημαντικότερος λόγος για την αναζήτηση εργασίας στο εξωτερικό αλλά και άντλησης ευχαρίστησης από τη ζωή στο εξωτερικό είναι επαγγελματικός. Δηλαδή, οι καλύτερες προοπτικές επαγγελματικής εξέλιξης, η επαγγελματική αναγνώριση, η αξιοκρατία στον εργασιακό χώρο, οι οικονομικές απολαβές, η ενδιαφέρουσα εργασία στο αντικείμενο των ερωτώμενων και προσπάθεια για απόκτηση περισσότερων και εξειδικευμένων γνώσεων στο αντικείμενο αυτό.
Οι βασικότεροι παράγοντες που δυσαρεστούν τους ερωτώμενους κατά την παραμονή τους στο εξωτερικό και οδήγησαν κάποιους από αυτούς να επιστρέψουν είναι ότι βρίσκονται μακριά από την οικογένεια και τους φίλους τους, η νοσταλγία για τη ζωή στην Ελλάδα και οι άσχημες καιρικές συνθήκες.
Η επιστροφή προσδιορίζεται: α) από τη φάση του οικογενειακού κύκλου (κυρίως την ηλικία των παιδιών, καθώς γονείς με παιδιά άνω των δέκα ετών επιστρέφουν πιο δύσκολα το εάν ο/η σύντροφος είναι Έλληνας οι ηλικιωμένοι/άρρωστοι γονείς η ύπαρξη οικογενειακής επιχείρησης κ.ά.), β) από το γενικότερο «κλίμα» που επικρατεί στη χώρα (υπήρξαν περίοδοι μεγάλης «ευφορίας», όπως η περίοδος του 1981 ή των Ολυμπιακών Αγώνων).
Κλείνοντας, θα ήθελα να επισημάνω ότι η περίοδος κρίσης την οποία ζούμε ίσως αποτελεί ευκαιρία να ξανασκεφτούμε τις καίριες συντεταγμένες της αναπτυξιακής μας πορείας και κυρίως ποιο ρόλο θα θέλαμε στο Διεθνή Καταμερισμό Εργασίας ώστε να δημιουργήσουμε συγκριτικά πλεονεκτήματα προς εκείνη την κατεύθυνση. Θα πρέπει αναμφίβολα να υπάρξει μια στροφή της οικονομίας στην παραγωγή πιο σύνθετων προϊόντων και υπηρεσιών, που θα βάλει τη χώρα σε καλύτερη θέση στον διεθνή ανταγωνισμό και θα αξιοποιήσει παραγωγικά το ανθρώπινο δυναμικό της. Μόνο μια τέτοια στροφή θα συντελέσει στην εξομάλυνση προσφοράς και ζήτησης στην αγορά εργασίας των πτυχιούχων στην Ελλάδα και θα μειώσει τη διαρροή εγκεφάλων.
Παράλληλα, θα πρέπει να μετατρέψουμε την απώλεια ταλέντων σε ευκαιρία. Αναμφίβολα, όσοι επιστρέψουν θα είναι πλούσιοι σε γνώσεις και εμπειρίες ζωής και πρέπει να αξιοποιηθούν δημιουργικά. Όμως και οι έλληνες πτυχιούχοι που θα εξακολουθήσουν να εργάζονται στο εξωτερικό θα μπορούσαν να αποτελέσουν αφενός τους καλύτερους «πρεσβευτές» της χώρας μας σε 74 χώρες και 532 πόλεις, ενώ αφετέρου θα μπορούσαν να συμβάλουν –έστω και από μακριά– μέσα από ουσιαστικές συνεργασίες, στη μεταφορά τεχνογνωσίας στην Ελλάδα.
* Ο Λόης Λαμπριανίδης είναι οικονομικός γεωγράφος, καθηγητής Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.
Το φθινόπωρο θα κυκλοφορήσει το βιβλίο του «Διαρροή ταλέντων (Brain-Drain) από την Ελλάδα
ΠΗΓΕΣ: Έντυπη Έκδοση, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Κυριακή 16 Μαΐου 2010, http://www.enet.gr/?i=issue.el.home&date=16/05/2010&id=162705, ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΑΥΓΗ, 23/05/2010, http://www.avgi.gr/ArticleActionshow.action?articleID=544814 και Εκθέματα, 23 Μαΐου 2010,
