Η ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ ΤΩΝ ΨΗΦΙΑΚΩΝ ΜΕΣΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΙΚΤΥΩΣΗΣ

Του Βασίλη Π. Μακρή*

Από το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και μετά οι ανθρώπινες κοινωνίες χαρακτηρίζονται από δύο παραμέτρους που αφήνουν έντονα το αποτύπωμά τους στις λειτουργίες τους.  Αποκτούν χαρακτήρα μαζικό και (την τελευταία 40ετία) εικονικό. Το πρώτο χαρακτηριστικό στοιχείο εύκολα το συγχέουν πολλοί με το δημοκρατικό, ενώ το δεύτερο (το συγχέουν) με το αυθεντικό.

Σε όλους είναι γνωστά τα ψηφιακά μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Πρόκειται για το πλέον διαδεδομένο face book, το twitter, τo G+, κλπ. Ειδικά το πρώτο (f/b χάριν συντομίας) υπολογίζεται ότι προσελκύει και συγκεντρώνει σχεδόν 1 δισεκατομμύριο χρηστών-μελών σε πλανητικό επίπεδο. Πώς μεταφράζεται όμως κατά λέξη το f/b;  Σε μια γρήγορη μετάφραση θα μπορούσε να πει κανείς ότι πρόκειται για “βιβλίο προσώπων”. Όμως δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα. Κατά την ταπεινή μου γνώμη πρόκειται για “καταγραφέα της βιτρίνας” του καθενός που εντάσσεται στην εικονική κοινότητα του f/b.

Πριν όμως προχωρήσουμε  στην επεξεργασία του θέματος, καλό θα είναι να δούμε την δομή και την λειτουργία (στο μέτρο του δυνατού βεβαίως) του f/b. Η ανάπτυξη και ταχύτατη διάδοση των ψηφιακών μέσων κοινωνικής δικτύωσης στηρίζεται στην Θεωρία των Κοινωνικών Δικτύων.  Σύμφωνα με αυτήν “Ένα κοινωνικό  δίκτυο αποτελείται από κόμβους (σημεία) και ακμές (γραμμές) που ενώνουν δύο κόμβους. Κάθε κόμβος και κάθε ακμή μπορεί να είναι σημαδεμένα με κάποια ταμπέλα που συνήθως έχει αριθμητικό περιεχόμενο ή πληροφορίες για το τι αναπαριστά ο κόμβος ή η ακμή. Όταν δύο κόμβοι σχετίζονται, τότε υπάρχει ακμή που τους ενώνει (έτσι δηλαδή αναπαρίσταται η σχέση), αλλιώς οι κόμβοι είναι μεταξύ τους απομονωμένοι.  Tο “κοινωνικό δίκτυο” είναι  ένα ψηφιακό περιβάλλον   στο οποίο οι κόμβοι είναι κοινωνικά υποκείμενα –π.χ.  άτομα, επιχειρήσεις, ομάδες, οργανώσεις, θεσμοί– και οι ακμές αναπαριστούν τις μεταξύ τους σχέσεις. Θα μπορούσε, για παράδειγμα, να φτιαχτεί ένα κοινωνικό δίκτυο που να αναπαριστά την κατοχή μετοχικών πακέτων μεταξύ διαφορετικών εταιρειών (εξάλλου, αυτό δεν είναι τυχαίο παράδειγμα αλλά πείραμα με πολύ ενδιαφέροντα αποτελέσματα). Σημαντικό ρόλο για την κατανόηση της δόμησης των ψηφιακών μέσων κοινωνικής δικτύωσης διαδραματίζει (μεταξύ των άλλων) και το θεώρημα του τριαδικού κλεισίματος (triadic closure). Βάσει του θεωρήματος αυτού, “εάν δύο άτομα σε ένα κοινωνικό δίκτυο έχουν από έναν φίλο από κοινού, τότε παρουσιάζεται πολύ μεγάλη πιθανότητα στο μέλλον να γίνουν φίλοι μεταξύ τους”. Επίσης σύμφωνα με την Θεωρία των Κοινωνικών Δικτύων υπάρχει ένα σημαντικό αποτέλεσμα που στηρίζεται σε κοινωνικά χαρακτηριστικά. Το αποτέλεσμα αυτό ονομάζεται “ομοφιλία” (“σχέση” φιλίας δηλαδή που βασίζεται στο αποδοχή/μοίρασμα από κοινού των ίδιων πραγμάτων) και σε γενικές γραμμές μάς λέει ότι άτομα με παρόμοια χαρακτηριστικά και παρόμοιες προτιμήσεις/επιλογές μοιάζει να ομαδοποιούνται στο διαδίκτυο, συνάπτοντας “σχέσεις” μεταξύ τους και μάλιστα ισχυρές. Σύμφωνα με την ίδια πάντοτε Θεωρία των Κοινωνικών Δικτύων, κόμβοι που παρουσιάζουν παρόμοιες αριθμητικές τιμές για κάποια ποσότητα εμφανίζονται να έχουν ακμές μεταξύ τους, να καταγράφουν τριαδικά κλεισίματα μεταξύ τους και να έχουν ισχυρούς δεσμούς (δηλαδή να είναι συνδεδεμένοι με όλους τους παρόμοιους κόμβους). Τα αποτελέσματα αυτά είναι σταθμισμένα και επαληθευμένα και κατά την σύγχρονη εποχή τίθενται εις χρήση προκειμένου να εξομοιωθούν φαινόμενα όπως η διάδοση μολυσματικών νόσων σε πληθυσμούς ή η δράση του οργανωμένου εγκλήματος στην κοινωνία. Μπορεί να επεκταθεί κανείς στην Θεωρία των Κοινωνικών Δικτύων ανατρέχοντας στις εργασίες του Αμερικανού Ψυχολόγου Stanley Milgram καθώς και στην εργασία του Αμερικανού καθηγητού Jon Steinberbrg στον τομέα της Επιστήμης της Πληροφορικής στο Πανεπιστήμιο Cornell των ΗΠΑ “The Small-World Phenomenon: An Algorithmic Perspective”. Όλες οι παραπάνω αναφορές κρίνονται απαραίτητες γιατί δεν είναι δυνατόν να αποδέχεται κάποιος αβασάνιστα και άκριτα ό, τι του προσφέρεται προς χρήση, εάν δεν εξετάσει ενδελεχώς ποια είναι ακριβώς η δομή του αλλά και η αιτιώδης συνάφειά του, δηλ. η εξέταση της σύνδεσης της ευρύτατης χρήσης του f/b με τα παραγόμενα αποτελέσματα που την διέπουν.

Εκτός από το ότι το f/b είναι μαζικό, είναι και εικονικό. Απαρτίζει ένα τεράστιο ψηφιακό θύσανο εικονικών και κίβδηλων κοινοτήτων.  Δεν είναι ο “χώρος” στον οποίο συνάπτονται  σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, αλλά το ψηφιακό περιβάλλον το οποίο αναπαριστά διαμεσολαβημένες  σχέσεις μεταξύ ατόμων που αποκτούν λογαριασμό σύνδεσης (στο εν λόγω μέσον ψηφιακής κοινωνικής).  Ο καθείς που διασυνδέεται στο f/b προβάλλει μιαν πρόσοψη ενός ωραιοποιημένου εαυτού και τον προβάλλει μάλιστα επιλεκτικά και επιδεικτικά προς άγραν “φίλων” και “like”.  Όσο περισσότερα “like” συγκεντρώσει μια ανάρτηση, τόσο πιο πολύ διογκώνεται η υπαρξιακή επιβεβαίωση του αναρτήσαντος. Υπάρχει μια βαθύτερη εσωτερική παρόρμηση προς εκθεατρισμό που εκπηγάζει από ψυχόρμητα και ανάγκες που έχουν να κάνουν με το βάθος της ψυχής του ανθρώπου. Αυτό που δεν βιώνει ο άνθρωπος σε επίπεδο ζωντανής και απτής αμεσότητος( μη δικτυακής), προσπαθεί να το αναζητήσει και να το ανακαλύψει – μέσω μιας τεχνικής προβολής εξωραϊσμών –στο f/b. Δεν πρόκειται για ζώσα επικοινωνία, αλλά για αναπαράσταση και διαμεσολάβηση του εμμέσου, του εξωραϊσμένου, του θεαματικού, του εντυπωσιακού και του σκόπιμα αποσπασματικού. Το f/b είναι το “κέντρο” ενός κόσμου που δεν έχει κανένα κέντρο ζωντανής αναφοράς, ενός κόσμου που είναι αποκεντρωμένος, αφού συστατικό του στοιχείο είναι η μονήρης ατομικότητα και η απουσία της ζώσης κοινότητος. Από τα βάθη του διασυνδεδεμένου ατόμου εκπηγάζει μια ανομολόγητη ανάγκη προς εκθεατρισμό και προβολή του θεαματικοποιημένου εαυτού. Πρόκειται για προδιάθεση που εκλαμβάνει διαστάσεις υπαρξιακής ζωτικότητος. Δηλαδή λέει ο διασυνδεδεμένος μέσα του: “Προβάλλω εαυτόν στο f/b, άρα αποκτώ εγώ ο ίδιος νόημα και άρα υπάρχω”. Τι νόημα έχει να λες “Κοιτάξτε! είμαι εκεί και θα πιω μια μπύρα”; Γιατί να ενδιαφέρει τους υπολοίπους που δεν πρόκειται να παραστούν; Επομένως θέλει ο ψηφιακώς αυτοπροβαλλόμενος να καταστεί το κέντρο προσοχής, η εστία εντυπωσιασμού, το αντικείμενο θαυμασμού και επομένως να βαυκαλίζεται ναρκισσευόμενος ότι είναι τοιούτον τι. Θα έλεγε κανείς σε θεωρητική διατύπωση ότι το f/b είναι μέσον του πανταχόθεν και έσωθεν προβαλλόμενου  του θεαματικοποιημένου εαυτού.

Υπάρχουν όμως και άλλες πτυχές του ζητήματος αυτού. Το f/b υποτίθεται ότι αποτυπώνει την αμεσότητα και την ανάγκη για αυθεντικότητα. Πρόκειται όμως για αυθεντικότητα που αποτυπώνει την προδιάθεση του ανθρώπου να ζει με μύχιες παρωθήσεις και να μιλά και να ενεργεί χωρίς να ενδιαφέρεται για συμβάσεις και κανόνες. Υποτίθεται ότι πρωταρχικό ενδιαφέρον είναι η υπαρξιακή γνησιότητα, αλλά αυτό που εκτίθεται είναι η αλλοτρίωση, ο εξωραϊσμός και η αποσιώπηση/απόκρυψη.

Υπάρχει ακόρεστη η ανθρώπινη δίψα για αναγνώριση από τους άλλους της ψηφιακής κοινότητας καθώς  και για πρόσβαση στα μερίδια αναγνωρισιμότητας.  Πρόκειται για μια δίψα που παρωθεί τους ανθρώπους να στυλιζάρουν είτε ενσυνείδητα είτε ασυνείδητα την εξωτερική τους και την εσωτερική τους συμπεριφορά, γεγονός που δεν αφήνει τον παραμικρό χώρο στο αυθεντικό να αναπνεύσει. Τότε για ποια αμεσότητα και αυθεντικότητα μπορεί  να μιλήσει κανείς; Πρόκειται για μια κίβδηλη αυθεντικότητα που καμουφλάρεται από το προσωπείο του φαίνεσθαι, κάτι που δεν έχει την παραμικρή σχέση με την πνευματική παιδεία και το παραδεδομένο βίωμα, αλλά είναι προϊόν ασταμάτητων αυτοσχεδιασμών. Όπως τονίζει ο σπουδαίος στοχαστής Παναγιώτης Κονδύλης (στο έργο του “Η παρακμή του αστικού πολιτισμού”:  “…η προσπάθεια να φερθεί ο καθένας αυθεντικά ή να δειχθεί αυθεντικός γεννά συγκρούσεις ανάμεσα στα διάφορα είδη αυθεντικότητας και καταλήγει σε ένα είδος ναρκισσισμού, ο οποίος τυραννά τους άλλους ή φαινομενικά θέλει να τους απωθήσει, όμως χρειάζεται ένα κοινό και, όταν δεν βρίσκει πια άλλον τρόπο για το κερδίσει, πασχίζει να το επιτύχει με επιδεικτικούς αυτοοικτιρμούς. Ο αυτοοικτιρμός είναι παράλληλα με τον ναρκισσισμό, συνηθισμένο ψυχολογικό φαινόμενο στην μαζική δημοκρατία των αυθεντικών ανθρώπων…”

Επίσης είναι λίαν διαφωτιστικό να ανατρέξει κανείς στην εξαιρετική Διπλωματική Εργασία του Μηχανικού Πληροφοριακών και Επικοινωνιακών Συστημάτων, κ. Γεωργίου Γαμπιεράκη  υπό τον τίτλο “Διερεύνηση της συμπεριφοράς των μελών ψηφιακών κοινωνικών δικτύων ως προς την προστασία της ιδιωτικότητας των προσωπικών τους δεδομένων” (Πανεπιστήμιο Αιγαίου). Τεκμηριώνοντας το φαινόμενο της χαλάρωσης των αναστολών ο κ. Γαμπιεράκης γράφει (σελ. 69 της Διπλωματικής):

“Έχει αποδειχθεί πλέον πως οι άνθρωποι που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο ως μέσο επικοινωνίας, λειτουργούν και συμπεριφέρονται με διαφορετικό τρόπο απ’ ότι κάνουν στις κοινωνικές συναναστροφές τους στα πλαίσια του πραγματικού κόσμου. Λειτουργώντας προφανώς με διαφορετικά κριτήρια, κάνουν και λένε πράγματα και γενικότερα εκδηλώνονται με τρόπο που δεν χαρακτηρίζει σε πολλές φορές την προσωπικότητά τους στα πλαίσια πραγματικών συμβάντων, μειώνοντας και ελαχιστοποιώντας τις αναστολές τους. Οι επιστήμονες αποκαλούν αυτό το φαινόμενο ως «Φαινόμενο της Χαλάρωσης των Αναστολών» (The Online Disinhibition Effect) και υποστηρίζουν πως λειτουργεί με δύο τρόπους. Από τη μία, οι χρήστες του διαδικτύου και των εικονικών κοινοτήτων επηρεασμένοι από αυτό το φαινόμενο, μειώνουν τις αναστολές τους σχετικά με την αποκάλυψη στοιχείων του εαυτού τους και αποφασίζουν, ασυνείδητα πολλές φορές, να μοιραστούν κομμάτια του εαυτού τους με άλλους χρήστες που συναντούν στο διαδίκτυο, σε μία προσπάθεια ανακάλυψης του εσωτερικού τους κόσμου και ικανοποίησης των ψυχικών και πνευματικών αναγκών τους. Από την άλλη πλευρά λειτουργώντας με τρόπο εκτόνωσης και εξωτερίκευσης βίαιων και «σκοτεινών» πτυχών του χαρακτήρα τους, προβαίνουν σε άσεμνες ή προσβλητικές ενέργειες προς άλλους χρήστες, επηρεασμένοι από το εν λόγω φαινόμενο.”

Μια άκρως ενδιαφέρουσα πτυχή της αλλοτρίωσης που χαρακτηρίζει την χρήση του f/b, είναι ο σολιψισμός ή εγωμονισμός (από το λατινικό solus ipse δηλ, ό ίδιος μόνον). Γράφει λοιπόν ο ίδιος επιστήμονας στην εργασία του (σελ. 71):

“Σολιψισμός είναι η φιλοσοφική θεωρία κατά την οποία πιστεύεται πως μόνο ο εαυτός κάποιου υπάρχει και μπορεί να γίνει γνωστός και πως οτιδήποτε έξω από αυτή τη σφαίρα είναι μία ψευδαίσθηση. Πολλές φορές στον κυβερνοχώρο η απουσία της επικοινωνίας πρόσωπο με πρόσωπο σε συνδυασμό με την επικοινωνία με κείμενο, μπορεί να έχει ένα αποτέλεσμα ασυνείδητου σολιψισμού στους χρήστες. Κατά τη διάρκεια μίας επικοινωνίας βασισμένης σε γραπτά κείμενα μεταξύ δύο ατόμων, ο ένας απ’ αυτούς συνδέει το μυαλό του κατά κάποιον τρόπο με το μυαλό του άλλου. Εάν δεν υπάρχει κάποια φωτογραφία του άλλου ατόμου, μπορεί ο συνομιλητής να δημιουργήσει συνειδητά ή ασυνείδητα τη φωνή, την εμφάνιση ή και τη γενικότερη παρουσία του πρώτου στη φαντασία του ιδίου. Σε τέτοιες περιπτώσεις, ο χρήστης στην αντίπερα όχθη δημιουργείται ως ένας φανταστικός χαρακτήρας στον εσωτερικό κόσμο του συνομιλητή με βάση ό, τι ο πρώτος κάνει γνωστό για τον εαυτό του μέσω της γραπτής επικοινωνίας, αλλά επίσης και από τις προσδοκίες, ανάγκες και επιθυμίες του δεύτερου και το αντίστροφο. Όσο κάποιος δημιουργεί και αναπτύσσει το χαρακτήρα αυτού που συνομιλεί στο μυαλό του, ασυνείδητα πολλές φορές η συνομιλία γίνεται μέρος της φαντασίας του, σαν μία συνομιλία με τον εαυτό του και μίας φανταστικής δημιουργίας του η οποία μπορεί να συνεχίζεται σε μακροχρόνια βάση. Στην ουσία, σε μια τέτοια περίπτωση η επικοινωνία συμβαίνει στο μυαλό του εκάστοτε χρήστη, καθώς δεν ικανοποιεί τον ορισμό της πραγματικής επικοινωνίας πρόσωπο με πρόσωπο και έτσι η πραγματικότητα μετατρέπεται σε φαντασία των επικοινωνούντων.”

Δεν θα μπορούσε να υπάρξει πιο εύγλωττη αποτύπωση της αλλοτριωμένης πραγματικότητας που συνοδεύει την γενικευμένη χρήση του f/b και των υπολοίπων ψηφιακών μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Εκτός όλων των πτυχών που προαναφέρθηκαν θα πρέπει να τονισθεί και η σκόπιμα κατευθυνόμενη από αδιόρατα “κέντρα” στόχευση για συλλογική κινητοποίηση κι δράση. Ας θυμηθεί  ο οποιοσδήποτε τον ρόλο του f/b στην “αραβική άνοιξη” προ ολίγων ετών, ή στις κινητοποιήσεις των “αγανακτισμένων” στην χώρα μας προ πενταετίας. Η ηχηρή και θεαματική διαδικασία ψηφιακής κινητοποίησης γρήγορα εκφυλλίστηκε σε διάλυση και αποσάθρωση κάθε δυνατότητας να αρθρωθεί  και να υπάρξει ένας ζωντανός και ουσιαστικός λόγος ανάταξης των δημοσίων πραγμάτων. Ό, τι δεν στηρίζεται σε θεμέλια παραδεδομένης και ζώσης πνευματικότητας είναι καταδικασμένο να υποβάλλει σε συμπεριφορές αλλοτρίωσης και μιζέριας. Στο χέρι όλων είναι να μειωθεί –κατά το μέτρον του δυνατού– η χρήση του f/b και να οικοδομήσουν όσοι στο βάθος της ψυχής τους το ποθούν, ζωντανές κοινότητες υγιών ανθρώπων.

Θα μπορούσε βεβαίως κάποιος να αντιτείνει ότι τελικά είναι  ζήτημα που έγκειται στο χέρι του κάθε ανθρώπου να διαφυλάξει μια ορθή και λογική χρήση του “f/b”. Όμως κατά την ταπεινή μου γνώμη πρόκειται για φρούδες ελπίδες. Οι ανεπτυγμένες πλατφόρμες ψηφιακής «επικοινωνίας» εκείνο που διασφαλίζουν πρωτίστως είναι η διάδοση της πληροφορίας σε γενικευμένη κλίμακα και αποτελούν ένα μέσο που δεν έχει να κάνει με την κυκλοφορία και την διάδοση των ιδεών. Ιδιαίτερα το “f/b”  ‘έχει σχεδιασθεί στην βάση της  αδιάλειπτης και άμεσης  ατομικής δυνατότητας να προβάλλονται την στιγμή που «εκφράζονται» όσα βούλεται ο κάθε δικτυωμένος. Όμως πάντοτε διαμεσολαβημένα και με μοναδικό στόχο τον εντυπωσιασμό, την αυτοπροβολή, την παραπλάνηση (αν και όχι πάντοτε). Η  ψηφιακή «αμεσότητα» δεν είναι αμεσότητα ούτε προσφέρεται και για σχέση πραγματική. Εάν κάποιος συνδεδεμένος στο f /b πρότεινε στους «ακολούθους-φίλους» του να διαγράψουν όλοι μαζί ταυτοχρόνως τους λογαριασμούς τους και να βρεθούν δια ζώσης να μιλήσουν για το τι τους ενώνει, να είστε σίγουροι ότι το εγχείρημα αυτό θα κατέληγε ή σε αποτυχία.

Ό, τι δεν στηρίζεται σε θεμέλια παραδεδομένης και ζώσης πνευματικότητας είναι καταδικασμένο να υποβάλλει σε συμπεριφορές αλλοτρίωσης και μιζέριας. Στο χέρι όλων είναι να μειωθεί –κατά το μέτρον του δυνατού– η χρήση του f/b και να οικοδομήσουν όσοι στο βάθος της ψυχής τους το ποθούν, ζωντανές κοινότητες υγιών ανθρώπων.

Β. Π. Μ..

15-06-2016

Δημοσιεύθηκε στο πρόσφατο τεύχος του περιοδικού «Ενοριακή Ευλογία» του Ιουνίου 2016. Αποστάλθηκε από τον συγγραφέα στις 15-06-2016.

* Σημείωση από τΜτΒ: Ο Βασίλης Π. Μακρής είναι Μεταλλειολόγος Ε.Μ.Π.. Η Φωτογραφία πάρθηκε από την σελίδα http://www.koinwnia.com/2010-01-19-10-29-58/kentriki-epitropi