Είδηση: μεταξύ τραγωδίας και παρωδίας*

Του Γιάννη Στρούμπα

            Είδηση: η ανακοίνωση πρόσφατων γεγονότων, η γνωστοποίησή τους σ’ ένα ευρύ κοινό, με στόχο την ενημέρωσή του επί των εξελίξεων της τρέχουσας κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας. Λέξη παραγόμενη από το ρήμα «οἶδα» της αρχαίας ελληνικής, που σημαίνει «γνωρίζω», η «είδηση» στο σύγχρονο νεοελληνικό σκηνικό θα μπορούσε να αποτελεί και το παράδειγμα της πιο ακραίας, χοντροκομμένης ειρωνείας, εφόσον σαν όρος χρησιμοποιείται πια από ένα πολιτικό, οικονομικό, μιντιακό κατεστημένο, με απροκάλυπτες σχέσεις εξάρτησης μεταξύ των σκελών του, προκειμένου όχι να προωθήσει τη γνώση και να υπηρετήσει την αλήθεια, παρά με στόχο να συσκοτίσει, να διαστρεβλώσει, να παραπλανήσει, να προπαγανδίσει, να ενοχοποιήσει, να ανασυστήσει έναν ζοφερό, τρομακτικό μεσαίωνα ανελευθερίας και υποταγής.

            Ο τρόπος λειτουργίας των μεγάλων, συστημικών μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα ιδίως την εποχή των μνημονίων κι ο τρόπος με τον οποίο αυτά διαχειρίζονται τις ειδήσεις συνιστούν τρανή απόδειξη των προωθημένων τεχνικών που διαθέτουν οι σύγχρονες εξουσίες ώστε να κρατούν ανενημέρωτους τους πολίτες και να τους χειραγωγούν. Μοιάζει οξύμωρη η εγκαθίδρυση μιας μιντιακής δικτατορίας σ’ ένα περιβάλλον μιας φαινομενικά χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο πολυφωνίας: πλατφόρμες συχνοτήτων ικανές να φιλοξενήσουν μεγάλο αριθμό τηλεοπτικών καναλιών, συχνότητες διαθέσιμες για πλήθος ραδιοφωνικών σταθμών, έντυπος και, κυρίως, ηλεκτρονικός τύπος κάθε ιδεολογικής απόχρωσης. Η εικόνα του πλουραλισμού, ωστόσο, είναι μαγική. Παρά την πληθώρα πηγών ενημέρωσης, η κυρίαρχη μορφή της διυλίζεται από τα «μεγάλα» μέσα ενημέρωσης, δηλαδή τα συγκροτήματα τύπου με την υψηλότερη τηλεθέαση ή ακροαματικότητα και τις περισσότερες πωλήσεις σε έντυπα μέσα.

            Η κατάκτηση της εμπιστοσύνης του κοινού από τα συγκεκριμένα μέσα ενημέρωσης θα έπρεπε, υπό φυσιολογικές συνθήκες, να αποτελεί εύσημο γι’ αυτά και απόδειξη της ποιοτικής τους λειτουργίας. Εν προκειμένω, ωστόσο, η επιλογή των συγκεκριμένων μέσων από τους πολίτες δεν οφείλεται στην υπευθυνότητά τους αλλά σε ένα κράμα περίεργων παραγόντων. Το κράμα συνίσταται από την κεκτημένη ταχύτητα μιας μακράς ενημερωτικής και ιδεολογικής παράδοσης δεκαετιών των συγκεκριμένων μιντιακών ομίλων, η οποία εξακολουθεί να κρατά ένα ευρύ κοινό κοντά τους· από έναν χρηματοδοτικό πακτωλό των επιχειρηματιών ιδιοκτητών τους προς αυτά, ο οποίος μεταφράζεται σε θελκτικές, κυρίως υλικές, προσφορές μιας ευρείας γκάμας παρεχόμενων προϊόντων ή υπηρεσιών, όπως σιντί, ντιβιντί, βιβλία, ηλεκτρικές συσκευές, κουπόνια για σουπερμάρκετ, ιατρικές υπηρεσίες, ασφαλιστικές προσφορές και άλλες ευφάνταστες· κι από μια απίστευτη σύμπλευση των συγκεκριμένων συστημικών κολοσσών, που καθιστά την απόλυτη επικράτησή τους μια μορφή μονοκρατορίας, στο πέλαγος της οποίας δεν χωρά καμία διαφοροποίηση.

            Η χρηματοδότηση των μέσων επικοινωνίας από τους ιδιοκτήτες τους επίσης δεν θα έπρεπε να ξενίζει, υπό την προϋπόθεση της στήριξης ενός λειτουργήματος από τους οικονομικά εύρωστους επιχειρηματίες, οι οποίοι, σαν άλλοι εθνικοί ευεργέτες, διαδραματίζουν ρόλο μαικήνα της ενημέρωσης και της δημοκρατίας. Η ρομαντική τούτη προσέγγιση, ωστόσο, καμία σχέση δεν έχει με την πραγματικότητα. Προϊόν μιας βαθιάς και σκοτεινής σχέσης διαπλοκής μεταξύ της πολιτικής εξουσίας και της οικονομικής ολιγαρχίας του τόπου, τα συστημικά μέσα ενημέρωσης χρηματοδοτούνται από προκλητικά και ανεξόφλητα τραπεζικά δάνεια (ειδησεογραφικός ιστότοπος «Το κουτί της Πανδώρας», 23/1/2014, http://www.koutipandoras.gr/article/104844/sti-voyli-ta-daneia-ekatommyrion-pros-mega-channel), από την ανοχή της πολιτείας απέναντι στις φορολογικές τους υποχρεώσεις, από την χωρίς αντίτιμο σκανδαλώδη χρήση των αδειών λειτουργίας τους (ειδησεογραφικός ιστότοπος «TV χωρίς σύνορα», 2/4/2015, http://tvxs.gr/news/internet-mme/idoy-posa-xrostane-ta-kanalia-gia-ti-xrisi-ton-syxnotiton). Εξυπηρετούμενα από την πολιτική εξουσία ποικιλοτρόπως, ανταποδίδουν την εξυπηρέτηση με μία μαζική ομοβροντία «ενημερωτικών» βολών, που αποσκοπεί στη λυσσαλέα στήριξη του συστήματος, τη διαιώνιση της διαπλοκής και της έκνομης κατάστασης προς όφελος των ίδιων παραγόντων που ήδη επωφελούνται από την αδιαφάνειά της.

            Οι σχέσεις αλληλεξάρτησης μεταξύ της πολιτικής εξουσίας, των μέσων ενημέρωσης και των ιδιοκτητών τους υπήρχαν, φυσικά, και σε προγενέστερες εποχές. Τα μέσα ενημέρωσης ωστόσο, ιδίως στην περίοδο πριν τη δεκαετία του 1990, οπότε και γενικεύεται η λειτουργία ιδιωτικών μέσων ενημέρωσης καί στον χώρο του ηλεκτρονικού τύπου, είχαν ένα διακριτό ιδεολογικό στίγμα, που υποψίαζε το κοινό ως προς την τοποθέτησή τους απέναντι στα τεκταινόμενα. Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις οι ιδιοκτήτες τους είχαν αναπτυγμένες παραδοσιακές σχέσεις με τον δημοσιογραφικό κόσμο. Από τη δεκαετία του 1990 κι εξής, με καθρέφτη πια των μιντιακών συγκροτημάτων την ιδιωτική τηλεόραση, υιοθετήθηκε από τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης η προώθηση μιας εικόνας «αντικειμενικότητας», αποδεσμευμένης από πολιτικές ιδεολογίες, ενώ και το ιδιοκτησιακό τους καθεστώς μεταβλήθηκε, με τα περισσότερα εξ αυτών να ανήκουν όχι σε επαγγελματίες δημοσιογράφους αλλά σε επιχειρηματίες με δραστηριοποίηση σε πολυποίλικες επιχειρηματικές δραστηριότητες. Τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης, με την οικονομική επιφάνεια των ιδιοκτητών τους, μετεξελίχθηκαν σε ό,τι αποκαλείται ως «συστημικά μέσα», ενώ κύριος στόχος τους έπαψε να είναι η έγκυρη ενημέρωση. Φλερτάροντας με τον κιτρινισμό και τη σπίλωση συνειδήσεων, καλλιέργησαν στο κοινωνικό σύνολο ενοχική συνείδηση για τις δυσλειτουργίες του νεοελληνικού κράτους, και μετατράπηκαν σε μοχλό πίεσης των ιδιοκτητών τους προς τις πολιτικές εξουσίες, με στόχο την ανάληψη κρατικών έργων από τις επιχειρήσεις τους. Η συστηματική πίεση περιέλαβε ένα πλήθος εντύπων που συναποτελούν τις εκδοτικές δραστηριότητες των κατεστημένων μέσων, εντύπων προβληματικών οικονομικά, στηριζόμενων ωστόσο από τις λοιπές οικονομικές δραστηριότητες των ιδιοκτητών τους, με μοναδικό στόχο τον πολλαπλασιασμό των πιεστικών φωνών προς τις κυβερνήσεις, προκειμένου εντέλει να ικανοποιούνται τα οικονομικά αιτήματα των ολιγαρχών.

            Οι σχέσεις διαπλοκής της οικονομικής ολιγαρχίας, των «ενημερωτικών» μέσων που οι ολιγάρχες ελέγχουν και της πολιτικής εξουσίας κατόρθωναν μέχρι και τον εγκλωβισμό της Ελλάδας στα μνημόνια να εμφανίζουν μια αξιοθαύμαστη ισορροπία, που περνούσε μέσα από «καταγγελίες» για τις ατασθαλίες των κυβερνήσεων και κατέληγε στη μεταξύ τους αμοιβαία υποστήριξη, την οποία σοφά εκφράζει η παροιμία «το ’να χέρι νίβει τ’ άλλο». Η υπαγωγή, ωστόσο, της χώρας στα μνημόνια οδήγησε σε τόσο ραγδαία ανατροπή των ισορροπιών, ώστε ό,τι ευσχήμως συγκαλυπτόταν αποκαλύφθηκε με αγριότητα και αδιαντροπιά. Η πολυδιάσπαση του εκλογικού σώματος στις εκλογές του Μαΐου 2011, η καταβαράθρωση των δύο εναλλασσόμενων μεταπολιτευτικά κομμάτων στην εξουσία, του ΠΑ.ΣΟ.Κ. και της Ν.Δ., και η ενδυνάμωση του ΣΥ.ΡΙΖ.Α. προκάλεσαν στους κατεστημένους πόλους της εξουσίας τόσο ισχυρό σοκ, ώστε η προσχηματική εικόνα της άσκησης στοιχειώδους ελέγχου στα δύο κόμματα εξουσίας μεταλλάχτηκε σε μια απροκάλυπτη υπεράσπισή τους, χωρίς πλέον κανένα πρόσχημα, και πάντα στο όνομα τάχα της αντικειμενικότητας, μα και της «δοκιμασμένης» σταθερότητας.

            Η προοπτική ανατροπής του κατεστημένου από έναν φερόμενο ως ριζοσπαστικό φορέα πολιτικής –ασχέτως αν οι εξελίξεις διέψευσαν τις προσδοκίες– οδήγησαν τη χώρα και τους πολίτες της στη γνωριμία με μια ακραία, αντιδραστική μορφή «ενημέρωσης», η οποία πάλεψε κι εξακολουθεί να παλεύει με οποιαδήποτε μέσα, ακόμη κι αθέμιτα, να διατηρήσει την κατεστημένη κατάσταση και να διασφαλίσει τα συμφέροντα της οικονομικής ολιγαρχίας. Στο πλαίσιο των στοχευμένων ενεργειών, η «ενημερωτική» σκηνή της χώρας γνώρισε την τρομοκράτηση των πολιτών ως προς το τι μπορεί να συμβεί αν απορριφθούν οι «μονόδρομοι» των μνημονίων και του κατασκευασμένου χρέους, την παραποίηση της αλήθειας ως προς το τι έχει συμβεί διεθνώς σε αντίστοιχες περιπτώσεις, με χώρες που αντιστάθηκαν στις ορέξεις των τοκογλύφων, όπως η Ισλανδία και η Αργεντινή, την κατασυκοφάντηση αντικαθεστωτικών πολιτικών προσώπων, τη διενέργεια θλιβερών δημοσκοπήσεων που δεν είχαν καμία σχέση με την πραγματικότητα κι αποσκοπούσαν αποκλειστικά στη χειραγώγηση της κοινής γνώμης, με χαρακτηριστικότερη περίπτωση το «ντέρμπι» μεταξύ του «ΝΑΙ» και του «ΟΧΙ» στο δημοψήφισμα του Ιουλίου 2015 αναφορικά με την αποδοχή ή την απόρριψη από τους Έλληνες πολίτες της συμφωνίας με το ευρωιερατείο. Η παραπλάνηση μάλιστα του κοινού συνεχίστηκε ως την ύστατη στιγμή, με την ανακοίνωση έξιτ-πολ που εξακολουθούσαν να διαστρέφουν τη βούληση του εκλογικού σώματος.

            Η απροσχημάτιστη κι αθέμιτη λειτουργία των συστημικών μέσων ενημέρωσης αποτυπώνεται πλέον, έπειτα από πέντε χαμένα χρόνια ανύπαρκτης πληροφόρησης, σκοταδισμού, τρομοκράτησης, ενοχοποίησης και ανηλεούς χειραγώγησης, στις αποκαλύψεις για τη διάθεση κονδυλίων εκ μέρους του Δ.Ν.Τ. σε μεγαλόσχημους δημοσιογράφους, προκειμένου να μεταδίδουν στην κοινή γνώμη την προπαγάνδα των τοκογλύφων (ειδησεογραφικός ιστότοπος «Το κουτί της Πανδώρας», 15/6/2015,  http://www.koutipandoras.gr/article/143376/sti-fora-i-lista-ton-ellinon-dimosiografon-poy-ekpaideye-dnt). Το ζήτημα διερευνήθηκε κι από την Επιτροπή Αλήθειας για το Δημόσιο Χρέος, η οποία είχε λειτουργήσει στο πλαίσιο της προηγούμενης Βουλής, με την απελθούσα Πρόεδρό της κ. Ζωή Κωνσταντοπούλου να προβαίνει στις τηλεοπτικές της εμφανίσεις ενώπιον των συστημικών υπηρετών σε έλεγχό τους, στον οποίο έλαβε, ως μοναδική τους απάντηση, την παγωμένη τους εικόνα. Δυστυχώς, η υπαναχώρηση της συγκυβέρνησης ΣΥ.ΡΙΖ.Α. – ΑΝ.ΕΛΛ. φαίνεται ότι θα επιτρέψει στους λογαριασμούς των μεγαλοδημοσιογράφων να παραμείνουν χωρίς έλεγχο, και θα οδηγήσει την αλήθεια για μία ακόμη φορά σε νέο βιασμό.

            Η παγίωση της κατάστασης, με την απόλυτη συγκάλυψή της, βρίσκει τις επιδόσεις της Ελλάδας στον χώρο της ενημέρωσης σε μία αποτίμηση με αριθμούς, η οποία υποδηλώνει χώρα ανελεύθερη, ελεγχόμενη, στερημένη τη δημοκρατία. Η δημοσιογραφική δεοντολογία παραβιάζεται, η δε σχετική επισήμανση τεκμηριώνεται από έρευνα του Τμήματος Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Πανεπιστημίου Αθηνών (ειδησεογραφικός ιστότοπος «TV χωρίς σύνορα», 27/10/2015, http://tvxs.gr/news/internet-mme/protos-o-skai-stin-parabiasi-tis-dimosiografikis-deontologias). Τα συστημικά, κυρίως, μέσα ενημέρωσης, τα οποία αποτέλεσαν και τον βασικό κορμό της έρευνας μαζί με τα κρατικά ραδιοτηλεοπτικά μέσα, σε υψηλότατα ποσοστά περιπτώσεων, συγχέουν την είδηση με το σχόλιο, δεν διασταυρώνουν τις πληροφορίες τους αφήνοντάς τες ατεκμηρίωτες, ενώ, όταν το κάνουν, δεν σημειώνουν την πηγή τους, καθώς και δεν προβαίνουν σε αυτοκριτική της λειτουργίας τους. Η χείριστη λειτουργία των μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα έχει οδηγήσει τη χώρα για το 2015 στην ενενηκοστή πρώτη (91η) θέση στον πίνακα της παγκόσμιας κατάταξης των χωρών σε ό,τι αφορά την ελευθερία του τύπου (ειδησεογραφικός ιστότοπος «Το κουτί της Πανδώρας», 17/10/2015, http://www.koutipandoras.gr/article/133602/stin-91i-thesi-stin-pagkosmia-katataxi-gia-tin-eleytheria-toy-typoy-i-ellada). Σύμφωνα με την ετήσια έκθεση της οργάνωσης «Δημοσιογράφοι χωρίς σύνορα», η Ελλάδα σημείωσε πτώση 56 θέσεων στην κατάταξη από το 2009 μέχρι το 2014, ενώ μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών κατατάσσεται υψηλότερα μόνο από τη Βουλγαρία, με την αστυνομική βία να κυριαρχεί εναντίον δημοσιογράφων κατά την κάλυψη διαδηλώσεων, τα αστυνομικά όργανα που εγκολπώνονται τη βία να μην καταδικάζονται και, φυσικά, την οικονομική κρίση να πλήττει την πολυφωνία στα δημόσια και ιδιωτικά μέσα ενημέρωσης.

            Η τριτοκοσμική κατάσταση στην οποία εισήλθε η Ελλάδα καί δημοσιογραφικά δυστυχώς δεν παρουσιάζει προοπτικές απεγκλωβισμού από το τέλμα. Ο σχηματισμός κυβέρνησης από δύο αντιμνημονιακά κόμματα τον Ιανουάριο του 2015, τον ΣΥ.ΡΙΖ.Α. και τους ΑΝ.ΕΛΛ., δεν δικαίωσε τις προσδοκίες. Η νέα συγκυβέρνηση οδηγήθηκε πολύ γρήγορα σε παράδοση στους διεθνείς τοκογλύφους, εγκαταλείποντας μάλιστα αμαχητί όπλα ικανά να βοηθήσουν τη χώρα στο σπάσιμο των δεσμών. Η διαιώνιση της υποταγής απλώς επιβεβαιώνει τη διατήρηση της οικτρής κατάστασης και στον χώρο του τύπου, όπου η είδηση θα εξακολουθήσει να κινείται μεταξύ των λογοτεχνικών και θεατρικών ειδών της τραγωδίας και της παρωδίας, ιδίως καθώς στα συστημικά μέσα είναι αγαπητή η δραματοποίηση των συμβάντων, με τους ρεπόρτερ τους να διαπρέπουν σε ευτελείς θεατρινισμούς.

* α΄ δημοσίευση: περ. «(δε)κατα», τεύχ. 44, χειμώνας 2015-2016.