Η θρησκεία της ανάπτυξης και της προόδου
Του Χάρη Ναξάκη*
Τα Χριστούγεννα του 1945 και ενώ είχαν προηγηθεί τα Δεκεμβριανά, 200 περίπου νέοι επιστήμονες και καλλιτέχνες, γόνοι αστικών οικογενειών και γόνοι αριστερών οικογενειών, επιβιβάζονται στο νεοζηλανδέζικο πλοίο Ματαρόα ως υπότροφοι του Γαλλικού Ινστιτούτου, με προορισμό τη Γαλλία. Ανάμεσα τους οι: Κ. Καστοριάδης, Λ. Αξελός, Ν. Σβωρόνος, Α. Προβελέγγιος, Μ. Μακρής, Ε. Αλεξίου, Ε. Κριαράς, Ι. Ξενάκης, Μ. Κρανάκη, Μ. Ζαχαριάς και ο Κ. Παπαϊωάννου. Ο Κ. Παπαϊωάννου γεννήθηκε το 1925 στο Βόλο και από το 1945 έζησε στη Γαλλία όπου και πέθανε. Δίδαξε σε διάφορα γαλλικά πανεπιστήμια και έγραψε πληθώρα έργων στα ελληνικά και στα γαλλικά, φιλοσοφικού, πολιτικού και κοινωνιολογικού περιεχομένου. Το βιβλίο του, «Η αποθέωση της Ιστορίας», Εναλλακτικές εκδόσεις, περιέχει πέντε δοκίμια τα οποία σε προγενέστερο χρόνο είχαν δημοσιευτεί σε γαλλικά περιοδικά.
Αυτόν τον σπουδαίο διανοητή αποσιώπησε το σύνολο σχεδόν της ελληνικής κυρίως αριστερής διανόησης και τολμώ να πω διότι δεν μπορούσε να αναμετρηθεί ούτε με τον φιλοσοφικό ίσκιο του, αλλά και γιατί ο Παπαϊωάννου ήταν ένας κριτικός του μαρξισμού ή κατά άλλους ένας μεταμαρξιστής, δηλαδή ένας «αποστάτης» της ορθοδοξίας. Ο Παπαϊωάννου άσκησε κριτική στην ίδια τη μαρξιστική θεωρία και όχι απλά στις αστοχίες της εφαρμογής της, μια κριτική στο Μαρξ και όχι μόνο στους επιγόνους του, τους μαρξιστές. Ο Παπαϊωάννου στο σύνολο του έργου του συνομιλεί με τον Χέγκελ και κυρίως με τον Μαρξ, τον οποίο εκτιμά πολύ, αλλά δεν τον θεοποιεί- πχ τον θεωρεί μέτριο φιλόσοφο αλλά κορυφαίο αναλυτή του καπιταλισμού- επισημαίνει τις αστοχίες της μαρξιστικής θεώρησης και ταυτόχρονα ασκεί κριτική στην ανθρωπολογική θεμελίωση της νεωτερικότητας, του αναγεννησιακού και διαφωτιστικού κόσμου.
Για τον Παπαϊωάννου ο νεωτερικός κόσμος θεμελιώνεται στο ανθρωπολογικό υπόδειγμα, από την θεοκρατική νοηματοδότηση του κόσμου (Μεσαίωνας) στην ανθρωποκεντρική νοηματοδότηση, από την ανθρωποποίηση του θείου στην θεοποίηση του ανθρώπου διαμέσου του ιστορικού χρόνου, του ανθρώπινου πράττειν. Ο Χέγκελ «έλυσε» το φιλοσοφικό αίνιγμα με το να θεωρήσει ότι η ιστορία είναι ο χώρος της απόλυτης ελευθερίας του ατόμου. Αλλά η ιστορία ως χώρος πραγμάτωσης του απαλλαγμένου από τα δεσποτικά δεσμά του θεού υποκειμένου δεν μπορεί να είναι κυκλική αλλά προοδευτική και να αναζητάει την τελείωση (το ιδανικό τέλος). Για να θεμελιωθεί το νόημα αυτό της ιστορίας ο Διαφωτισμός εφηύρε την έννοια της προόδου και του ευθύγραμμου χρόνου, μια νέα εγκόσμια θρησκευτική πίστη, αλλά και ανήγγειλε τον καθαγιασμό της ανθρώπινης ιστορίας με τη δημιουργία ενός παράδεισου επί της γης (της ιδανικής πολιτείας). Ο Παπαϊωάννου είναι από τους πρώτους διανοούμενους που ασκεί κριτική στην αυταπάτη της θρησκείας της προόδου, αυταπάτη που διατρέχει το έργο του Μαρξ, και εκφράζεται στο σχήμα: η απεριόριστη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων (υλική πρόοδος) θα οδηγήσει αντικειμενικά στην ιδανική κοινωνία (κομμουνισμός).
Το ανθρωπολογικό υποκείμενο δεν αρκείται λοιπόν στο να αποκαθηλώσει τον θεό και να ενθρονίσει τη θέση του τον άνθρωπο-θάνατος του θεού, θεοποίηση του ανθρώπου- αλλά από την αυγή των νεωτερικών χρόνων ανήγγειλε τη θρησκευτική του πίστη στην πρόοδο, δηλαδή τον θάνατο της φύσης. Η πρόοδος, ο ιστορικός χρόνος, για να κυριαρχήσει δεν αρκεί απλά να διαχωριστεί από τον φυσικό κόσμο, πρέπει και να τον υποτάξει. Να πως εκφράζει ο Μαρξ αυτή την αντίληψη: «Μια φύση καθαρά αντικειμενική, ξένη προς το υποκείμενο δεν υπάρχει πλέον» ή «Η ιστορία της βιομηχανίας… είναι η ανθρώπινη ψυχολογία που έγινε εμπειρικά αντιληπτή»!! Όπως παρατηρεί εύστοχα ο Παπαϊωάννου με τη νεωτερικότητα «υψώθηκε ένας ουμανισμός ο οποίος ήθελε να είναι η συνέχεια του ελληνικού ουμανισμού, αλλά υπήρξε ακριβώς το αντίθετο του. Για τους Έλληνες η φύση ήταν το μέτρο των πάντων και η επιστήμη προσέφερε την αρετή. Στο εξής η φύση θα είναι αντικείμενο και η επιστήμη θα προσφέρει την εξουσία».
Ο έλλογος άνθρωπος, το υποκείμενο του Διαφωτισμού που είναι φύσει αγαθό, είναι πλέον εφοδιασμένο με το υπερόπλο του ορθού λόγου, την επιστήμη και τις εφαρμογές της για να υποτάξει και τις πιο ανυπότακτες φυσικές δυνάμεις. O υπερόπτης αυτός νεωτερικός άνθρωπος καθοδηγούμενος από την ύβρη της ισχύος και της κυριαρχίας πάνω στη φύση και στους ανθρώπους και από τις δυνάμεις της προόδου, της αυτονομημένες παραγωγικές δυνάμεις και το τεχνοσύμπαν που δημιουργούν, σύντομα θα οδηγηθεί σε ανθρωπολογικό αδιέξοδο. Θα εκπέσει σε μαζάνθρωπο-καταναλωτή, σε άνθρωπο εμπόρευμα, σε τεχνούργημα, θα οικοδομήσει ένα πολιτισμό της εγωιστικής περιχαράκωσης.
* Χάρης Ναξάκης, καθηγητής οικονομικών στο ΤΕΙ Ηπείρου, συγγραφέας, charisnax@yahoo.gr
Σημείωση: Το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στην «Εφημερίδα των Συντακτών», στις 28-03-2016.
