Περί πολυπολιτισμικότητας
Του Νικήτα Χιωτίνη*
Πολλά χρόνια τώρα, όλοι συζητούν για την πολυπολιτισμικότητα και την ανάγκη εγκαθίδρυσής της στη διάρθρωση των κοινωνιών. Βλέποντας το ζήτημα αυτό ως μια πρόσκαιρη συμπεριφορά αλληλεγγύης προς τους βιαίως δημιουργούμενους οικονομικούς μετανάστες και πολεμικούς πρόσφυγες, είναι σωστό και ευκταίο.
Βλέποντάς το όμως ως νέο τρόπο συγκρότησης και εξέλιξης των κοινωνιών είναι ιστορικώς αυθαίρετο – μη ιστορικώς αιτιολογημένο δηλαδή –, ενώ έχει αποδείξει και στην πράξη τα τραγικά αδιέξοδά του.
Πρώτα απ’ όλα τι είναι ο Πολιτισμός: Πολιτισμός είναι ο τρόπος θεώρησης του Κόσμου και της ύπαρξης, είναι ο τρόπος νοηματοδότησης της ζωής και η εξ αυτού πρόταξη προτεραιοτήτων και στόχων. Όπως μας διαβεβαίωνε ο Καστοριάδης, πρόκειται περί της εκάστοτε «φαντασιακής θέσμισης των κοινωνιών», που «συνέχουν την καταπληκτική ποικιλία, συνέργεια και ισορροπία των θεσμών, μέσα σε μια κοινωνία». Χωρίς αυτήν δεν θα υπήρχε ούτε κοινωνία ούτε ιστορία. Οι φαντασιακές σημασίες είναι που κοινωνικοποιούν τα άτομα, τους δίνουν ταυτότητα, κριτήρια, κανόνες, αξίες και προτεραιότητες ζωής. Αυτή η «φαντασιακή θέσμιση» των κοινωνιών δεν είναι βέβαια άλλη από τη φιλοσοφική της θεμελίωση, το οντολογικό της φαντασιακό, αν θέλετε να το πούμε έτσι. Η κάθε κοινωνία εξελίσσεται στηριζόμενη σε αυτήν, η καθημερινή ζωή σε αυτήν αναφέρεται και από αυτήν νοηματοδοτείται η ζωή των ανθρώπων, ιεραρχούνται οι προτεραιότητες της καθημερινότητας και οι συλλογικοί στόχοι. Από αυτήν προέρχεται η εξέλιξη και η πρόοδος, αλλά και από αυτήν η παρακμή.
Είναι προφανές πως ομάδες ατόμων με διαφορετικές επιδιώξεις ζωής, που προέρχονται από διαφορετικές νοηματοδοτήσεις του ρόλου της ανθρώπινης ύπαρξης, δεν μπορούν να συστήσουν ενιαία κοινωνία, ό,τι και αν προβλέπει το όποιο «κοινωνικό συμβόλαιο». Η Ιστορία έχει κινηθεί με κοινωνίες στηριγμένες σε σταθερές συλλογικές υπαρξιακές βεβαιότητες και στόχους, με σταθερές δηλαδή φαντασιακές, δηλαδή φιλοσοφικές, θεσμίσεις τους. Στη Δύση δημιουργήθηκε, επικράτησε και εξελίχθηκε, η νεωτερική πολιτισμική πρόταση, με αυτήν ως βεβαιότητα νοήματος ζωής και Κόσμου, κινήθηκε η Ιστορία της. Καταδήλως σήμερα οι βεβαιότητές της βρίσκονται σε αμφισβήτηση από τους λαούς της. Όμως η όποια αλλαγή της φιλοσοφικής αυτής θέσμισης πρέπει να γίνει με ιδιαίτερη προσοχή. Αν είναι να προκύψει κάτι άλλο, να είναι ενιαίο και αποδεκτό από όλους, όχι να επιδεινώσουμε τις ευρισκόμενες ήδη σε διαδικασία αποδόμησης κοινωνίες της [i]. Αυτά δηλαδή που οφείλουμε σήμερα να λάβουμε σοβαρά υπόψη μας είναι τα ακόλουθα:
Όπου επιδιώχτηκε πολυπολιτισμικότητα, τα αποτελέσματα ήσαν εν πολλοίς αρνητικά για την συνεκτικότητα και άρα την ύπαρξη των κοινωνιών. Αυτή η πολυπολιτισμικότητα δημιούργησε αντίπαλα γκέτο, με ανθρώπους συχνά να αισθάνονται πως δεν έχουν πατρίδα [ii], οδηγώντας σε διάλυση των κοινωνιών και πολλαπλά κοινωνικά αδιέξοδα, ενίοτε τραγικά.
Η Νεωτερικότητα, ως φιλοσοφική θέσμιση των δυτικών κοινωνιών έχει οδηγήσει και αυτή σε πολλαπλά αδιέξοδα. Στη βάση των αδιεξόδων βρίσκεται η επικράτηση του πλήρους ατομισμού και η εξ αυτού έλλειψη συλλογικών σχεδίων περί ανάπτυξης της κοινωνίας ως συλλογικής οντότητας. Έχουμε οδηγηθεί σε καταστάσεις που προσομοιάζουν αυτών της Ρώμης σε κατάσταση παρακμής. Το αποτέλεσμα είναι η ανάπτυξη πλήθους φονταμενταλιστικών θρησκευτικών ιδεολογημάτων ή φονταμενταλιστικών ατομικών επιδιώξεων, επιδιώξεων προερχομένων από τον νέο τρόπο νοηματοδότησης της ζωής. Καταδήλως ο δυτικός άνθρωπος αναζητά νέα φιλοσοφική του θεμελίωση.
Ο Ρομαντισμός που εμφανίστηκε ως η πρώτη συλλογική αντίδραση στη νεωτερικότητα, είχε σημαντική εξάπλωση καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Από τις αρχές του 20ού αιώνα οι υποστηριχτές της «acculturation», πρότασης αγγλοσαξόνων εθνολόγων, προέτρεπαν τις Περιφέρειες της Δύσης να προβάλλουν τους καθαρά δικούς τους Πολιτισμούς με το αίσθημα πως φέρουν στο διεθνές προσκήνιο αξίες ισότιμες ή ακόμα και υπέρτερες των επικρατουσών αξιών του Δυτικού Πολιτισμού. Τα οφέλη θα είναι και των δύο πλευρών. Στη συνέχεια, η έννοια της πραγματικότητας, όπως την είχε προτείνει η νεωτερική διανόηση, εμφανώς τέθηκε σε αμφισβήτηση.
Τόσο η Τέχνη, η ως εκ της φύσεώς της διαρκώς αναζητούσα υπαρξιακό πεδίο αναφοράς του ανθρώπου, όσο και πλήθος διανοουμένων πάσχισαν για τη διερεύνηση και ερμηνεία του Κόσμου και της Ζωής στον αντίποδα των νεωτερικών προτάσεων. Τελικώς και οι εξελίξεις της σύγχρονης Φυσικής, ως της μόνης εναπομείνασας συστηματικής οντολογίας, έρχονται να επιβεβαιώσουν την ανάγκη αναθεώρησής τους.
Πάμπολλα όμως είναι και τα σημεία που δείχνουν πως και το συλλογικό ασυνείδητο των λαών δεν απεδέχθη στο σύνολό τους τις νεωτερικές προτάσεις. Η ανθρωπότητα όλη, όχι μόνο δηλαδή η Δύση, αλλά και η Ανατολή, που έχει μάλιστα περισσότερο διασπαστεί σε πλήθος φονταμενταλισμών, δείχνει σήμερα πως αναζητά νέα φαντασιακή, δηλαδή φιλοσοφική, θεμελίωσή της. Ιδιαίτερα όταν στον 20ό αιώνα κατερρίφθησαν οι φυσικές και συνακολούθως οντολογικές βεβαιότητες, που εγκαθίδρυσε η νευτώνεια άποψη περί πραγματικότητας.
Θεωρούμε πως η κατάδηλη, σε πάμπολλες εκφράσεις της, παρότρυνση της Δύσης προς τις κοινωνίες των Περιφερειών της να αναπτύξουν τον δικό τους Πολιτισμό προς συνδιαλλαγή με τον επικρατούντα Δυτικό συνιστά αληθινή προσπάθεια ανοίγματος νέων οριζόντων, οριζόντων που ενδεχομένως οδηγήσουν προς έναν νέο, παγκόσμιο αυτή τη φορά, Πολιτισμό. Οι παλαιές Παραδόσεις Οικουμενικής αξίας έρχονται πλέον φανερά στο προσκήνιο της Σκέψης και έχουν πολλά να συνεισφέρουν προς τη νέα αυτή Μεγάλη Σύνθεση.
Τον τελευταίο καιρό, οι μετακινήσεις προς τη Δύση πλήθους ατόμων διαφορετικών υπαρξιακών πεδίων αναφοράς έχουν αποκτήσει εκρηκτικές διαστάσεις, που σημαίνει πως και εκρηκτικές θα είναι οι συνέπειες ενός λανθασμένου τρόπου διαχείρισης του ζητήματος αυτού. Η Ευρώπη σε λίγα χρόνια θα έχει δραματικά μειωμένο και γερασμένο πληθυσμό, άρα έχει ανάγκη μεταναστών για να μπορέσει να υπάρξει στο ανταγωνιστικό διεθνές τοπίο, ιδιαιτέρως μετά την ανάδυση νέων παραγωγικών και οικονομικών υπερδυνάμεων. Η ένταξη των μεταναστών στις ευρωπαϊκές κοινωνίες θα έχει πολλαπλά και αμοιβαία οφέλη. Όμως θα πρέπει πραγματικά να ενταχθούν στις κοινωνίες που θα τους δεχτούν, χωρίς να τις ανταγωνίζονται ή να τις εχθρεύονται και χωρίς να είναι γι’ αυτές περιθωριακοί παρίες. Δεν πρέπει να ξεχνάμε μάλιστα πως η μεγαλύτερη έχθρα είναι η ιερή, δηλαδή η φιλοσοφική. Οι κοινωνίες θα πρέπει να εξακολουθούν να πορεύονται στην Ιστορία με κοινούς συλλογικούς στόχους, κοινούς τρόπους νοηματοδότησης του ανθρώπου –αυτό που λέμε κοινές αξίες, χωρίς όμως να πολυκαταλαβαίνουμε τι σημαίνει αυτό– και κοινές τις εξ αυτών προτάξεις στόχων ζωής. Ειδάλλως τα σημερινά αδιέξοδα, από την επικράτηση της νεωτερικής εμπνεύσεως ατομικότητας, θα πολλαπλασιαστούν. Τα διάφορα δυτικού τύπου «κοινωνικά συμβόλαια» δεν μπορούν να διαμορφώσουν ούτε το νόημα της ζωής ούτε στους συλλογικούς κοινωνικούς στόχους, αν υπάρχουν βέβαια τέτοιοι (και που αν δεν υπάρχουν ή πάψουν να υπάρχουν, οι κοινωνίες φυσιολογικώς θα πάψουν να υπάρχουν και αυτές).
Εν ολίγοις, εξέθεσα το σκεπτικό πάνω στο οποίο θα πρέπει να βασίσουμε τις όποιες ενέργειές μας για την υποδοχή μεταναστών και για την ένταξή τους στις εγχώριες κοινωνίες και στην εγχώρια παραγωγική διαδικασία. Τούτο γιατί κι εμείς τους έχουμε ανάγκη και η Ευρώπη, τουλάχιστον κατά ένα μεγάλο μέρος της σημερινής πλημμυρίδας. Με στόχο τόσο το άμεσο ή μεσοπρόθεσμο αμοιβαίο όφελος όσο και την ενεργό συμμετοχή τη δική μας και της Ευρώπης στο καλπάζον σήμερα παγκόσμιο και ιστορικό γίγνεσθαι.
Δυστυχώς, στη σημερινή Ελλάδα γίνεται ολοένα και φανερότερο πως όχι μόνο δεν παράγεται πολιτική σκέψη και πολιτική πράξη –είτε γιατί δεν το επιτρέπουν οι αποικιοκράτες στους σπιθαμιαίους και εξαγορασμένους πολιτικούς μας είτε γιατί αυτοί είναι απολύτως ανίκανοι για κάτι τέτοιο– αλλά λείπει και η στοιχειώδης λογική…
Παραπομπές
[i] Στη Δύση περιλαμβάνονται και οι προτάσεις περί «υπαρκτού σοσιαλισμού», όπως αυτός λειτούργησε στην πρώην Σοβιετική Ένωση. Υπήρξε και αυτός συνακόλουθο της νεωτερικής πρότασης. Το ίδιο ισχύει και για τις δήθεν «αναρχικές» και «αντιεξουσιαστικές» εξάρσεις.
[ii] Χαρακτηριστικό παράδειγμα τα προάστια του Παρισιού.
* Ο Νικήτας Χιωτίνης είναι δρ Αρχιτέκτων/MSC Φιλοσοφίας Πολιτισμού, καθηγητής ΤΕΙ Αθήνας
ΠΗΓΗ: 24-02-2016, http://www.topontiki.gr/article/160836/peri-polypolitismikotitas
Υστερόγραφο: Οι υπογραμμίσεις έγιναν από τΜτΒ.
