Οι προβιομηχανικές βιοτεχνίες-οικοτεχνίες της Κέρτεζης και τρεις μεταβιομηχανικές απόπειρες

Σιδεράδικα (σιδηρουργεία) και γανωματζίδικο στην Κέρτεζη – Μέρος ΙΙΙ

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

Συνέχεια από το Μέρος ΙΙ (Καμίνια κλπ)

ΙΧ) Τα σιδεράδικα (σιδηρουργεία)

Τα σιδεράδικα ή σιδηρουργεία πριν δημιουργηθούν οι βιομηχανίες παραγωγής εργαλείων ίσως να ήταν εξίσου χρήσιμα με τα ξυλουργεία λόγω των πολλών χρήσιμων και κυρίως σφυρήλατων εργαλείων ή κατασκευών πάσης φύσεως. Ας δούμε στην αρχή μερικά απ’ αυτά για να κατανοήσουμε μέρος της αξίας και της αναγκαιότητάς τους. Μια γεύση αρχική με σφυρήλατη εξώπορτα σχετικά πρώην πλούσιου κερτεζίτικου σπιτιού στα ανατολικά του χωριού:

Αλλά ας παρουσιάσουμε μερικά σχετικά σκεύη σιδηρικών εργαλείων που κατασκευάζονταν σφυρήλατα σε σιδεράδικο.

 Οι σιδεράδες της Κέρτεζης είχαν πολύ δουλειά να κάνουν κατασκευάζοντας τέτοια εργαλεία… και ο παππούς μου ο Τάκης (Παναγιώτης) Αθ. Μπούρδαλας-«Καμπάγερας»  (+1967) και ο πατέρας μου Αντώνης Παν. Μπούρδαλας (+1915) όχι μόνο τα χρησιμοποιούσαν για πολλά χρόνια, αλλά και τα φύλασσαν…

Σιδερένιο εργαλείο που μάζευε τη θράκα σε τζάκι κλπ.  Πρόκειται  για την «μάσια» του μεσαίου μήκους,  για τζάκι….

Σφυρήλατο ξυνάρι και σκαλιστήρι για κήπους

Σφυρήλατοι λοστοί και βαριά. Αυτά με την ευγενική προσφορά του Πέτρου Λ. Αναστασόπουλου.

α) Το ομηρικό σιδηρουργείο του «Γυφτο-Χαράλαμπου» στα «γύφτικα». Πρόκειται  με τελευταίο τον Χαράλαμπο Παναγιωτόπουλο (+1967), που βρισκόταν δίπλα στον Αη-Δημήτρη (ακριβώς νοατιανατολικά του), στην περιοχή «Γύφτικα», νότια της οικίας του. Πριν απ’ αυτόν το τελευταίο προβιομηχανικό σιδηρουργό της Κέρτεζης, σ’ αυτό λειτούργησαν την τέχνη η οικογένεια Θεοδωρόπουλων με κύριο εκπρόσωπο τον (+) Γιάννη Θεοδωρόπουλο.

Πρόκειται για σιδηρουργείο με όλη την τεχνική που ερχόταν από την Ομηρική εποχή. Διέθετε δικό του καμίνι δημιουργίας κάρβουνου από καστανιές, δέντρα, κλπ. Το καμίνι αυτό, ως ιδιότυπος φούρνος κατασκευάζονταν από «γλύνα», δηλαδή αργιλώδες χώμα, και ξερό χορτάρι. Άναβε κάρβουνα και για να είναι πολύ θερμασμένα και σταθερά σε υψηλή θερμοκρασία διοχέτευε ειδικός εργάτης-βοηθός αέρα (με το αντίστοιχο οξυγόνο και την τέλεια καύση) με χειροκίνητο «φυσερό».

Στην επόμενη φωτογραφία παρουσιάζουμε ένα ταλαιπωρημένο και τραυματισμένο αμόνι, ηλικίας τουλάχιστον 150 ετών από το κατεδαφισμένο ομηρικής πρακτικής σιδεράδικο του «γυφτο-Χαράλαμπου». Να ευχαριστήσουμε τον «άνθρωπο» που φυλάει ως κόρη οφθαλμού το αυθεντικό αυτό σιδηρουργικό κειμήλιο!!!! Εκφράζει κι αυτό τις προβιομηχανικές τεχνολογικές προσπάθειες στην Κέρτεζη, όπως και στην καθ’ ημάς Ανατολή, από την εποχή του Ομήρου και του σιδηρουργού… «Άρη».

Αμόνι με χρόνο «ζωής» άνω του αιώνα. Ανήκε στο σιδηρουργό Χαράλαμπο Παναγιωτόπουλο. Φυλάσσεται από κερτεζίτη ιδιώτη, ο οποίος ζήτησε την ανωνυμία του!

Η μεγάλη θερμοκρασία από τα κάρβουνα λύγιζε τα σιδερένια πάσης φύσεως εργαλεία (κυρίως αγροτικής χρήσης) και με το μεγάλο αμόνι και σφυρί (εξού και η αρχαία έκφραση «άκμων και σφύρα») γινόταν η σχετική επεξεργασία. Κυρίως επιδορθιώνονταν τραυματισμένα αγροτικά εργαλεία, όπως αξίνες, κασμάδες, στενές, κόσες, υνιά, κλαδευτήρες, κ.λ.π.. Άλλοτε η επιδιόρθωση γινόταν με προσθήκη μετάλλου. Άλλοτε με νέα δημιουργία αιχμηρών άκρων, κλπ. Άλλοτε με κατασκευές εξ αρχής…

Συλλογή σιδερένιων εργαλείων εκ των οποίων η βαριά και οι δυό σφήνες σφυρήλατες για σκίσιμο ξύλων. Δίπλα βοηθητικά το τσεκούρι και το σιδερένιο πριόνι. Ανήκαν στο (+ 2015) Αντώνιο Παν. Μπούρδαλα.

Τα θερμαινόμενα κοκκινόλευκα πλέον σιδηρά αντικείμενα χτυπιούνταν πάνω στο αμόνι με το σφυρί ώστε να πάρουν το επιθυμητό σχήμα (σφυρηλάτηση) και «έσβηναν», δηλαδή πάγωναν σε διπλανό δοχείο με κρύο νερό. Επάνω στα μέταλλα περνούσε ένα υλικό επονομαζόμενο «μπαράζος» για να γίνεται σκλήρυνσή τους.

Σφυρήλατες πρόκες για χοντρά ξύλα (πόρτες, παράθυρα, σκεπές, κλπ). Αυτές με την ευγενική προσφορά του Πέτρου Λ. Αναστασόπουλου.

Το σιδηρουργείο έχει τουλάχιστον προπολεμική ιστορία. Αξίζει να τονιστεί όταν επιτάκτηκε το σπίτι και ο χώρος του σιδηρουργείου από ιταλούς στη κατοχή του 1940 κ. ε., ο «Γυφτο-Χαράλαμπος» κουβάλησε με ζώα όλα τα σύνεργα στο καστανόδασος στην περιοχή «Κορομηλιά». Εκεί έστησε σε προσωρινό κατάλυμα το σιδηρουργείο και δίπλα δημιούργησε προσωρινό καμίνι και εκμεταλλεύονταν τα ξύλα του δάσους για κάρβουνο. Το μεγαλύτερο όγκο και ένταση εργασίας είχε μετά την καταστροφή των Καλαβρύτων (13-12-1943). Και αυτό γιατί οι επιζήσαντες και όσοι τους βοήθησαν χρειάζονταν εργαλεία για ξεθάψουν αντικείμενα από τα κατεστραμμένα σπίτια…

Ειδική ψησταριά κάστανων, συνήθως στη θράκα τζακιού. Ανήκε στον (+) Ηλία Γρ. Μπούρδαλα

Το φυσερό το δούλεψαν κατά καιρούς ο σέρβος πατέρας του Λέανδρου Αναστασόπουλου με το επώνυμο Πόποβιτς (+) και σύζυγος της Ξάϊκως (+ 1984), ο ίδιος ο Λέανδρος Αναστασόπουλος (+ 2015), γυός της Ξάϊκως και του Σέρβου συζύγου της, ο Πάνος Λιακόπουλος (+ 1982), οι αείμνηστες κόρες του «Γυφτο-Χαράλαμπου» Ασπασία σύζ. Δημητρίου Γιαλαμά (+2010) και Στέλλα σύζ. Γεωργίου Χριστοπούλου (+1989), όπως και ο γαμπρός του Δημήτριος Γιαλαμάς (+2010).

Το σιδηρουργείο αυτό είναι σίγουρα προπολεμικό και υπολογίζεται να ξεκίνησε περί το 1920. Έκλεισε αρχές της δεκαετίας του 1960, αφού το «Γυφτο-Χαράλαμπος» δούλευε σχεδόν μέχρι τα γεράματά του. Δεν το συνέχισαν οι  απόγονοί του. Το εργαστήριο αυτό έχει κατεδαφιστεί και στη θέση του έχει ανεγερθεί οικία από τον εγγονό του, Χαράλαμπο Δημ. Γιαλαμά. Στη σημερινή μορφή βέβαια στην επόμενη φωτογραφία, αυτή είναι η είσοδος για το παλιό σιδεράδικο του γυφτο-Χαράλαμπου. Βρισκόταν στο τέλος του κατηφορικού ιδιωτικού δρόμου, πίσω από το ημιτελές παλιό νεοσυντηρημένο σπίτι του γυφτο-Χαράλαμπου από τον εγγονό του Μπάμπη… Στο βάθος διακρίνεται το σπίτι του Μπάμπη…

Ομοίως και ο φούρνος-καμίνι, δίπλα στο παλιό σπίτι της Ξάϊκως.

β) Το μικτό σιδηρουργείο του «Σπυράκου» στο κέντρο του χωριού. Πρόκειται για το σιδεράδικο-σιδηρουργείο του Σπύρου Παναγόπουλου-«Σπυράκου», ο οποίος γεννήθηκε το 1930 στο Αγρίδι Καλαβρύτων. Το 1955, μετά το στρατιωτικό του, φαίνεται βοηθός-μαθητής στο σιδεράδικο του Βας. Καλογερόπουλος (+), όπου και μαθαίνει την … ομηρική τέχνη του σιδερά. Την εξασκεί κατόπιν (1956-1958) στο χωριό του το Αγρίδι Καλαβρύτων. Όμως το 1958 νυμφεύεται την Αριστέα Ανδρ. Ανδριόπουλου (+2014) και γίνεται γνήσιος κερτεζίτης.

Τα πρώτα χρόνια ασχολήθηκε με γεωργικές αποκλειστικά εργασίες. Τη δεκαετία του 1960 εξαπλώθηκε το πρόγραμμα της ΔΕΗ και το 1967 έρχεται η ηλεκτρική ενέργεια και στην Κέρτεζη. Έτσι σιγά σιγά αποφασίζει να κάνει το διπλό – μεικτό εγχείρημα του σιδερά, απόλυτα επιτυχημένο.

Στη φωτογραφία η κεντρική είσοδος του σιδεράδικου του «Σπυράκου». Μπροστά της το κλασσικό τρακτεράκι του, που ανάμεσα στ’ άλλα, μετέφερε και τις σιδερικές δημιουργίες του.

Το 1969 στήνει το κλασσικό σιδηρουργείο με το καμίνι και το αμόνι-σφυρί και το 1970 εισάγει και την ηλεκτροκόλληση.

Με την κλασσική μέθοδο έκανε εξ αρχής κατασκευές εργαλείων και άλλοτε επιδιορθώσεις, κυρίως γεωργικών, όπως ξυνάρια (αξίνες), στενές, κασμάδες, υνιά, σβάρνες, πασσάλους, κλπ. Έκανε όμως και κατασκευές οικιακών εργαλείων, όπως πυροστιές, σφήνες, μάσιες, καλέμια, λοστούς, βαριοπούλες, βάσεις για τρόχισμα στις κόσες, κλπ.

Στη φωτογραφία σφυρήλατο υνί με σφυρηλάτηση στο καμίνι σιδεράδικου μαζί με την ειδική βάση του ξυλάλετρου, που τραβούσαν ζεύγη ζώων.

Βλέπουμε μια ψησταριά σφυρήλατη, ειδική για τζάκι ή σε μικρή βάση, σφυρήλατο κοντοσούβλι για τα κάρβουνα σε τζάκι ομοίως. Για τα κάρβουνα βεβαίως μικρή «μάσια» για να τα μαζεύει. Σφυρήλατη κι αυτή… Επίσης βλέπουμε ένα ειδικό εργαλείο το οποίο χρησιμοποιείτο για παραγωγή κριθαροκαφέ στην Κέρτεζη ή αλλού για ρεβυθοκαφέ… 

Μα και με την ηλεκτροκόλληση δεν πήγε πίσω, φορώντας την προστατευτική μάσκα του σχεδόν ανελιπώς. Γι’ αυτό ένα μικρό μόνο πρόβλημα έχει σήμερα στα 85 του στο αριστερό οφθαλμό. Μ΄αυτή διεύρηνε τις εργασίες του κατασκευάζοντας πλέον και σιδερένια κάγκελα, παράθυρα (κυρίως για αποθήκες), πόρτες, σκάλες, κλπ.

Ένας 2ος πάγκος, αλειτούργητος κοντά στα 20 χρόνια, στο σιδεράδικο του «Σπυράκου» με τους μετασχηματιστές ηλεκτροκόλλησης – βασικά μέρη της φωτογραφίας και της «γωνιάς».

Να ευχαριστήσουμε τώρα δημόσια τον γέροντα πλέον «Σπυράκο» που μας άνοιξε και την καρδιά του και το εργαστήρι του για να πάρει πλέον άλλου τύπου δημοσιότητα…

Χ) Το γανωματίδικο ή καλατζίδικο

Από την ομάδα σιδηρουργών της «γύφτικης» γειτονιάς  δημιουργήθηκε και το επάγγελμα του γανωματή-καλατζή. Για λίγα χρόνια στην αρχή και αρκετά χρόνια μετά οι Λέανδρος Αναστασόπουλος(+ 2015) – γυός της Ξάϊκως (+ 1984) και του Σέρβου συζύγου της με αρχικό επώνυμο Πόποβιτς (+)-, και αργότερα ο Πάνος Λιακόπουλος (+ 1982), το εξάσκησαν τόσο στην Κέρτεζη, όσο και εξυπηρετώντας τα γύρω χωριά.

Ο Λέανδρος, εκτός από απλός βοηθός στο «φυσερό» του «Γυφτο-Χαράλαμπου», μαθήτευσε στα Καλάβρυτα σε κάποιο Παύλο (Παπαγεωργίου;) και σε συνεργασία με τον Πάνο Λιακόπουλο δημιούργησαν το γανωματζίδικο δίπλα στην Αγία Βαρβάρα της Κέρτεζης.

Απ’ αυτό (ιδιοκτησίας σήμερα του Σπήλιου Λιακόπουλου) έχουν μείνει απλά οι τοίχοι και η σκεπή… με είσοδο από το δρόμο που περνά από εκεί.

Εκεί δίπλα έμενα μικρός, οπότε έκανα και τις επιτόπιες παρατηρήσεις στην τέχνη…

Δυό ταψιά μεσαίου μεγέθους -Κέρτεζης- για ψήσιμο ψωμιού, αγάνωτα. Προίκα της γιαγιάς μου αρχές της δεκαετίας 1920.

Τα οικιακά σκεύη που γανώνονταν ήταν όλα τα «χαλκώματα», δηλαδή χαλκωματένια ταψιά, τέσες, τσίγγοι, τεντζερέδες, λεβέτια (καζάνια), κουτάλια, πιρούνια, μπρίκια, κλπ.

Μρίκι χάλκινο απροσδιόριστης εποχής, αγάνωτο. Βρίσκεται στην Κέρτεζη, σε άτυπη  ιδιωτική συλλογή χάλκινων δοχείων.

Κερτεζίτικα ταψιά γανωμένα, έτοιμα για για λειτουργική χρήση. Ευχαριστίες στο Νίκο Ιω. Σαμαρτζόπουλο-» Κάκη».

Ας δούμε π.χ. πως γινόταν το γάνωνα (καλάϊσμα) στα ταψιά. Το σκουριασμένο, δηλ. ελαφρά οξειδωμένο χάλκινο ταψί με το πρασινωπό οξείδιο του χαλκού (CuO), τριβόταν από τα πόδια του γανωματζή με ψιλό άμμο για να φύψει μηχανικά το οξείδιο. Κατόπιν πλενόταν καλά και τέλος καθαριζόταν, με βορικό οξύ [B(OH)3] που το ονόμαζαν σπίρτο ή νισαντήρι, ώστε να κολλήσει καλά το «καλάϊ»! Το καλάϊ τοποθετούνταν με το κολλητήρι.

Στην παρακάτω φωτογραφία κολλητήρι δεξιά, αλλά και η πολύτρυπη «καλύμπρα» για να τρυπούνται σε διάφορες διαμέτρους οι τρύπες σε κατσαρόλες, τέσες, μπρίκια, λεβέτια, κλπ με το μυτερό ειδικό καλέμι. Μαζί τους και μια «στενή» για σκάψιμο (στενά αυλάκια και προσεκτικά σκαψίματα σε φυτώρια σε κήπους).

Ανήκαν στον (+2015) Λέανδρο Αναστασόπουλο

Το «καλάϊ» που «κολλούσε» στο χάλκωμα (εξού και καλαντζήδες) ήταν στην πραγματικότητα καθαρό κασσίτερος (Sn). Ο κασσίτερος με βάση τα τότε επιστημονικά δεδομένα ήταν υγιεινός σε αντίθεση με το οξείδιο του χαλκού που είναι δηλητηριώδες. Η Κασσιτέρωση λοιπόν κρατούσε σχετικά καλά για ένα έτος, κατά μέσο όρο. Επομένως τα νοικοκυριά ήταν υποχρεωμένα κάθε έτος να γανώνουν τα χαλκώματά τους. Ο σημαντικός ρόλος των καλαντζήδων σταμάτησε, όταν άλλαξαν τα οικιακά σκεύη με άλλα (βιομηχανικά βεβαίως) μέταλλα ή κράματα τα οποία δεν οξειδώνονται (π.χ. ανοξείδωτο χάλυβα, αλουμίνιο, μαντέμι, κλπ)… Δείτε σχετικά εδώ: http://www.diaitologia.gr/magirema-katsarola/

Ας δούμε μερικές εικόνες εργασίας που δημιουργούσαν μαζικές ανάγκες γανώματος:

1) Μεγάλη πυροστιά με μεγάλο λεβέτι πάνω της και μια σιδερένια τρυπητή κουτάλα…. Όλα κατάλληλα για την παρασκευή σαπουνιού από λίπη και δέρμα χοιρινού στην Κέρτεζη, παράλληλα με τις Απόκριες που σφάζονταν μαζικά τα χοιρινά στις τότε εποχές φτώχειας.

Ανήκε στον (+1967) Παναγιώτη-Τάκη Γεωργ. Μπούρδαλα

Οι σιδεράδες μας και οι γανωματζήδες μας είχαν κι εδώ αρκετή δουλειά μετά, αφού τα λεβέτια (καζάνια) ήθελαν πάλι γάνωμα, λόγω της καυστικής ποτάσας που ερχόταν σε επαφή με τα εσωτερικά τοιχώματα του λεβετιού και η οποία βέβαια έπαιζε το ρόλο της βάσης για να γίνουν σαπούνια τα λίπη!!!

2) Μικρή πυροστιά με μέτριο τέντζερη επάνω της. Δεξιά η «τέσα», ένα χάλκινο δοχείο για ζεστό φαγητό και αριστερά ένα πιό μικρό που λέγεται «τσίγγος». Όλα μαζί με τα αντίστοιχα καπάκια τους. Και για να είναι υγιεινά θέλουν τουλάχιστον μια φορά το χρόνο γάνωμα.

Ανήκαν στον (+2015) Αντώνιο Παν. Μπούρδαλα

Η τέσα και ο τσίγγος έχουν χερούλια που περιστρέφονται ώστε να κρέμονται από τα χέρια σε οδοιπόρο ή σε αναβάτη ζώου ή ακόμα να κρέμονται ειδικά στερεωμένα από το σαμάρι ζώου. Ο σκοπός τους ήταν να μεταφέρουν το ζεστό φαγητό μακρυά…

Οι σιδεράδες μας και οι γανωματζήδες μας είχαν κι εδώ πάρα μα΄πάρα πολύ δουλειά και λειτούργημα να προσφέρουν…

Τέλος να σημειώσουμε ότι την εποχή εκείνη που εργάστηκαν οι γανωματζήδες αυτοί της Κέρτεζης (δεκαετίες 1950 και 1960) λόγω της μικρής κυκλοφορίας χρημάτων πληρώνονταν σε είδος. Όπως όλοι οι «τεχνίτες»…

Πληροφορίες:  Χαράλαμπος Δημ. Γιαλαμάς, Πέτρος Λ. Αναστασόπουλος, (+2016) Σπύρος Παναγόπουλος – «Σπυράκος», Νίκος  Ιω. Σαμαρτζόπουλος -» Κάκης».

* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κέρτεζη. Είναι πτυχ. θεολογίας και εργάζεται ως φυσικός στην β/βάθμια εκπ/ση. Είναι συμμέτοχος σε συνδικαλιστικές και πολιτισμικές συλλογικότητες. e-mail: pmkas2004@yahoo.gr.

Κέρτεζη, Αύγουστος 2015 και τελική συγγραφή 01-09-2015. 

Τελευταία δημοσίευση: 02-01-2017

Συνέχεια στα: Ξυλουργεία και Σαμαράδικα της Κέρτεζης– Μέρος ΙV