1821, Ιστορία: Επιστημονική αναμόρφωση vs Αναδιάταξη προσωπικοτήτων
Του Στέργιου Ζυγούρα
Έφτασε και η 189η επέτειος της εθνικής παλιγγενεσίας και η αλήθεια είναι ότι δεν έχει ακόμα φωτιστεί επαρκώς το πλαίσιο στο οποίο λειτούργησε το επαναστατικό κίνημα του 1821 και οι συνθήκες κάτω από τις οποίες ιδρύθηκε και μορφώθηκε το ελληνικό κράτος. Και επειδή το «επαρκώς» είναι σχετικό, θα επιχειρήσω ένα συσχετισμό με μια προσπάθεια αναμόρφωσης της ιστορίας σε επίπεδο εκπαιδευτικό.
Γεγονός είναι ότι η πολυτάραχη προναπολεόντεια-ναπολεόντεια ευρωπαϊκή περίοδος συσχετίζεται με τα γεγονότα στον ελλαδικό χώρο περισσότερο στις μαρξιστικές αναλύσεις. Εκεί κυρίως αναλύεται το επαναστατικό κίνημα ως κίνημα ταξικό, τη στιγμή που τουλάχιστον οι σχολικές αναλύσεις μιλούσαν επί δεκαετίες για κίνημα εθνικό.
Τις τελευταίες δύο δεκαετίες ωστόσο έχει αναπτυχθεί και από πλευράς των μη μαρξιστών ιστορικών μια νέα οπτική για το θέμα της επανάστασης του 21. Πρόκειται για τη γενική τάση που αμφισβητεί την ιστορική/ιστοριογραφική παράδοση που έχει επικρατήσει, «βασίστηκε στο συναίσθημα και σε αναληθή στοιχεία», επιδιώκει δε την «αποκατάσταση των ιστορικών ανακριβειών και την επιστημονική ορθότητα». Όλα αυτά μπορούν να χαρακτηρισθούν θετικά. Ερωτήματα ωστόσο προκύπτουν αβίαστα: Γιατί το κύμα της αναμόρφωσης εστιάζει κυρίως:
■ Στο ότι η επανάσταση δεν ξεκίνησε την 25η Μαρτίου και ο επίσκοπος Π.Π. Γερμανός δεν βρισκόταν στην Αγία Λαύρα εκείνη την ημέρα
■ Στο ρόλο της εκκλησίας
■ Στην ύπαρξη ή μη του κρυφού σχολειού
Διαπιστώνει δηλαδή κανείς με την πρώτη ματιά ότι η αποκατάσταση -τουλάχιστον σε κάποιες περιπτώσεις- είναι περισσότερο συντήρηση της επικρατούσας κατάστασης με απλή μεταφορά του κέντρου βάρους: επαναπροσδιορισμός και αναδιάταξη του ιστορικού ρόλου συγκεκριμένων προσωπικοτήτων. Η τάση αυτή που πιστή στο ραντεβού της, εμφανίστηκε και πάλι φέτος με παχιά λόγια (πχ «σκληρές αλήθειες»), αφορά τελικά σε σημεία που είναι ελάσσονος σημασίας σε σχέση με άλλα:
■ Ποιοι κάτω από ποια κίνητρα και συνθήκες οργάνωσαν την επανάσταση;
■ Υπήρξε συντονισμένο επαναστατικό σχέδιο δράσης τεσσάρων σημείων; (Μολδοβλαχία, Ήπειρος, Πελοπόννησος, Κωνσταντινούπολη)
■ Ποιες ήταν οι ευρωπαϊκές αντιδράσεις;
■ Ήταν αποτέλεσμα αγγλικής πολιτικής η απόφαση αναγνώρισης του δικαιώματος των Ελλήνων για αυτοδιάθεση / αυτονομία;
■ Υπό ποιες συνθήκες ξεκίνησαν οι εμφύλιες διαμάχες; Πώς διαμορφώθηκαν και πώς κατέληξαν οι εμφύλιες συρράξεις;
■ Υπό ποιες συνθήκες έγιναν οι εθνοσυνελεύσεις, πώς ασκήθηκε η πολιτική εξουσία;
■ Υπό ποιες συνθήκες εξοντώθηκαν ή εξαφανίστηκαν από το προσκήνιο όλοι οι σημαντικοί αρματολοί της Στερεάς;
■ Ποιοι πρωτοστάτησαν στην πολιτική των δανείων; Με ποιες διαδικασίες πάρθηκαν και πώς αναλώθηκαν;
■ Υπό ποιες συνθήκες εξελέγη κυβερνήτης ο Ι. Καποδίστριας; Ποια πρωτόκολλα των ξένων δυνάμεων όφειλε να ακολουθήσει;
■ Πού κρίθηκε στρατιωτικά η αδυναμία του Σουλτάνου να καταπνίξει την επανάσταση;
■ Ποιες στρατιωτικές επιχειρήσεις υπήρξαν αποφασιστικής σημασίας για τον καθορισμό των συνόρων του 1ου Ελληνικού κράτους;
Η διερεύνηση αυτών ερωτημάτων (και άλλων που στην πορεία θα προκύψουν), θα δώσει δυνατότητα να διαμορφωθούν συμπεράσματα
■ ως προς τον ταξικό ή εθνικό χαρακτήρα της επανάστασης
■ ως προς τις σκοπιμότητες στη διαμόρφωση των Συνταγμάτων σε Άστρος, Τροιζήνα
■ ως προς τη θεσμική οργάνωση και την οικονομική εξάρτηση (επίκαιρο αυτό) του νέου ελληνικού κράτους
■ ως προς τους ρόλους που διαδραμάτισαν η ανερχόμενη αστική τάξη, ο ελληνικός διαφωτισμός, οι μυστικές προεπαναστατικές οργανώσεις, η «βυζαντινή» αριστοκρατία, ο ρωμαίικος καπιταλισμός, ο ρουμελιώτικος κλεφταρματολισμός, ο μοραΐτικος κοτζαμπασιδισμός, οι ναπολεόντιοι πόλεμοι και οι πολιτικές των μεγάλων δυνάμεων, η αγγλική πολιτική του Κάνιγκ, η ρωσική πολιτική του τσάρου Αλέξανδρου Α΄, η προσωπικότητα του Μέττερνιχ, η μοναρχική πολιτική της μεταναπολεόντειας Γαλλίας
■ ως προς την υποτίμηση και την υπερτίμηση προσώπων
Οι πηγές για τα γεγονότα 1800-1830 είναι πάμπολλες, εγχώριες και ευρωπαϊκές. Ως προς τις ντόπιες πηγές υπάρχει το πρόβλημα ταμπού: οι αλληλοσυγκρουόμενες απόψεις που έχουν κατατεθεί ιδιαίτερα στο διάστημα 1830-1880 αντικατοπτρίζουν τους φατριασμούς, τις ραδιουργίες και τις συγκρούσεις που έλαβαν χώρα σε επίπεδο προσώπων και ομάδων.
Εύστοχα σημειώνει ο Φωτάκος Χρυσανθόπουλος, υπασπιστής του Κολοκοτρώνη, το 1868, (μετά από τη δημοσίευση αρκετών απομνημονευμάτων, αφηγήσεων, ιστορικών ανασκοπήσεων, ανασκευών) στη βιογραφία του Παπαφλέσσα:
«Φαίνεται ότι τότε είχε μεθύσει τους ανθρώπους ο Θεός δια να πιστεύουν τα ψεύματα ως αληθινά. Και εάν συλλογιθώμεν τώρα ανθρωπίνως, η αρχή με τα ψεύματα ήρχισε, με τα ψεύματα ετελείωσε, και εις στα ψεύματα ακόμη είμεθα.»
Υπάρχει βέβαια και το πρόβλημα της συχνής αφελούς προσέγγισης με βάση τσιτάτα πάσης φύσεως προσωπικοτήτων που ερμηνεύονται μακριά από τις ιστορικές συνθήκες, όμως αυτό μάλλον περιλαμβάνεται ως πρόβλημα στο προηγούμενο. Οι αντιθέσεις και τα πάθη ήταν τόσο μεγάλα ώστε ακόμα και η εύρεση-επεξεργασία των πρωτότυπων στοιχείων να αποτελεί μέγα πρόβλημα στη διάρκεια του 20ου αιώνα. Θα συνεχίσουν άραγε να αποτελούν οι δυσκολίες της ιστορικής διερεύνησης άλλοθι των επιστημόνων;
Στέργιος Ζυγούρας, 24-03-2010
