Η Ύβρις της Αριστείας

Του Χάρη Ναξάκη*

«Ο ευγενής δουλεύει με το μυαλό του και ο αγροίκος με το σώμα του. Αυτός που βάζει να δουλέψει το μυαλό του διατάζει. Αυτός που βάζει να δουλέψει το σώμα του κυβερνιέται. Αυτός που διατάζει, τρέφεται σε βάρος εκείνου που κυβερνιέται, κι ο δεύτερος χρησιμεύει για να τρέφει τον πρώτο.»

(συμβουλές ενός Μανδαρίνου)

Παρόμοιες συμβουλές μ’ αυτές του Μανδαρίνου, όπως αναφέρει ο Κ. Παπαϊωάννου, διατύπωσε πολύ νωρίτερα ένας Αιγύπτιος γραμματικός, ο Ντιάουφ, την εποχή των πρώτων φαραώ, προς τον γιό του Χέτι: έχω παρατηρήσει αυτόν που είναι απαλλαγμένος από την αγγαρεία, άκουσέ με καλά, τίποτε δεν ξεπερνάει τα βιβλία… ο τεχνίτης που χειρίζεται τη σμίλη κουράζεται πιο πολύ απ’ αυτόν που ξεφυλλίζει τα βιβλία… πρόσεξε! Δεν υπάρχει επάγγελμα χωρίς αφεντικό άλλο από του γραμματικού. Εδώ αυτός είναι ο αφέντης.

Τι είναι η αριστεία, τι σημαίνει ότι κάποιος αρίστευσε; Το ερώτημα προέκυψε εσχάτως στα πλαίσια της συζήτησης για το μέλλον των πρότυπων και των πειραματικών σχολείων. Ο άριστος σε μια ανταγωνιστική κοινωνία είναι ένα πρόσωπο που εν δυνάμει επιδιώκει εξουσία, αξιώματα. Σύμφωνα με την πλούσια ελληνική γλώσσα είναι ένας αρχολίπαρος, αρχομανής, σπουδάρχης, σπουδαρχίδης, θεσιθήρας, φίλαρχος. Και λέω εν δυνάμει γιατί πάντα υπάρχουν και εξαιρέσεις. Το ότι η πρόσβαση στη γνώση αποτελεί δύναμη και εισιτήριο για την αναρρίχηση στην πυραμίδα της κοινωνικής ιεραρχίας, είναι γνωστό από αρχαιοτάτων χρόνων, όπως φαίνεται από τις παραπάνω συμβουλές του Μανδαρίνου και του Αιγύπτιου γραμματικού. Η κεντρική φιγούρα του φιλελεύθερου νεωτερικού κόσμου είναι το εξατομικευμένο άτομο που επιδιώκει εκτός των άλλων, διαμέσου της αριστείας, να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις κοινωνικής ανόδου στην ιεραρχία. Μια πρώτη απάντηση, και σωστά, έδωσε η αριστερά στη φιλελεύθερη αντίληψη ότι χρειαζόμαστε ειδικά σχολεία για τους άριστους, γιατί ισότητα είναι η στήριξη των ατομικών αναγκών κάθε μαθητή, προβάλλοντας το αίτημα της ίσης πρόσβασης όλων στη γνώση.

Η αντίληψη όμως της αριστεράς είναι απελπιστικά ανεπαρκής, διότι στηρίζεται στην εσχατολογική πίστη ότι η ιστορία έχει ένα σκοπό, την ενάρετη ζωή, το αγαθό. Το όχημα που θα οδηγήσει στον επίγειο παράδεισο είναι η συσσώρευση γνώσεων. Γι αυτό ο θεός της αριστεράς είναι ο Προμηθέας, που έκλεψε τη φωτιά (γνώση) για να τη δώσει στους ανθρώπους. Την πίστη ότι η γνώση είναι το μέσο για ένα καλύτερο κόσμο εξέφρασε ο Πλάτωνας, λέγοντας ότι «όταν οι φιλόσοφοι βασιλέψουν και οι βασιλιάδες φιλοσοφήσουν, μόνο τότε θα ευτυχήσουν οι λαοί», ο Λ. Τρότσκι που φανταζόταν ότι στην άλλη κοινωνία ο άνθρωπος θα γίνει «απείρως σοφότερος και θα ανέλθει στα ύψη ενός Αριστοτέλη, ενός Γκαίτε, ενός Μαρξ», ή ο Αλτουσέρ που διακήρυττε ότι δεν υπάρχει ανθρώπινη φύση και ο άνθρωπος είναι αποκλειστικό δημιούργημα του πολιτισμού, της παιδείας. Ο μορφωτικός αυτός θετικισμός είναι βέβαια ανιστόρητος, διότι η πραγματικότητα αποδεικνύει ότι στις σημερινές μεταμοντέρνες κοινωνίες παρόλη την τεράστια ποσότητα γνώσης που έχει συσσωρευτεί, η οποία θα επέτρεπε στους ανθρώπους  να πράξουν το σωστό, αυτοί συνεχίζουν να πράττουν εγωιστικά και με ιδιοτέλεια.

Η πεποίθηση της αριστεράς ότι η πρόσβαση στη γνώση χωρίς ταξικές διακρίσεις θα οδηγήσει στην άρση των αδιαφανειών της ανθρώπινης ύπαρξης είναι τουλάχιστον αφελής. Οι λόγοι είναι πολλοί, θα αναφερθώ σε δυο.

1^ον) Η εκπαίδευση, παρατηρεί ο Ε. Μορέν, μας μαθαίνει να διαβάζουμε, να γράφουμε, να υπολογίζουμε, μας παρέχει τη δυνατότητα να έχουμε μια γενική παιδεία (φυσικές επιστήμες, επιστήμες του ανθρώπου), μας εφοδιάζει με τη δυνατότητα να ασκήσουμε ένα επάγγελμα, αλλά δεν μας μετατρέπει από εγωιστές σε αλτρουιστές –ο ορθολογικός ατομιστής χρησιμοποιεί τις πιο προχωρημένες γνώσεις για να υπηρετήσει το συμφέρον του– ούτε μας δίνει εργαλεία για να αντιμετωπίσουμε τις αυταπάτες μας, τα λάθη μας, που συνεχώς επαναλαμβάνουμε.

2^ον) Η ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση ότι η γνώση είναι απελευθερωτική στηρίζεται στην ορθολογική ματαιοδοξία ότι τίποτα στη φύση και στην κοινωνία δεν είναι απρόσιτο στη γνώση. Η γνώση όμως είναι αέναα ατελής, οι εξηγήσεις έχουν όρια. Όταν ερμηνεύοντας ένα φαινόμενο σταματάμε την ερμηνεία, θεωρώντας ότι βρήκαμε την τελική αιτία, αυτό γίνεται με αυθαίρετο τρόπο. Μια άλλη εξήγηση θα δείξει στη συνέχεια ότι άλλη είναι η έσχατη αιτία και ου το κάθε εξής. Την ισχυρότερη μάλιστα διάψευση της γνωσιακής παντοδυναμίας έδωσε μια κατεξοχήν ορθολογική επιστήμη, τα μαθηματικά. Ο Γκέντελ με το θεώρημα της μη-πληρότητας απέδειξε ότι δεν υπάρχει τέλεια και οριστική εξήγηση. Περισσότερο από τη γνώση, για να χτίσουμε ένα καλύτερο κόσμο, χρειαζόμαστε να ενθαρρύνουμε ένα σύνολο ανθρώπινων αρετών, που δεν έχουν ευθεία σχέση με την παιδεία, όπως η ευθύτητα, η τιμιότητα, η καλοσύνη, η ανιδιοτέλεια και η γενναιοδωρία.

Ίσως μια κρητική μαντινάδα είναι η απάντηση: «βρείτε μου έναν άνθρωπο να τα χει μάθει όλα, γιατί εγώ δεν τα ‘μαθα  μα δε με νοιάζει κιόλας».

* Χάρης Ναξάκης, καθηγητής οικονομικών στο ΤΕΙ Ηπείρου, συγγραφέας, charisnax@yahoo.gr

ΠΗΓΗ: Δημοσιεύτηκε 26-06-015 στην «Εφημερίδα Των Συντακρών».  Στάλθηκε τιμητικά για δημοσίευση από τον συγραφέα και στην Αποικία Ορεινών Μανιταριών.