Ο γηγενής άπατρις
Του Χάρη Ναξάκη
Οικουμενικότητα ή ταυτότητα, κοσμοπολιτισμός ή κοινοτισμός, ρίζωμα στο χώρο ή διεθνισμός, σύνδεση των πολλαπλών ταυτοτήτων σε μια ενιαία ταυτότητα ή ποικιλομορφία; Από την προϊστορία της ανθρωπότητας η απαγόρευση της αιμομιξίας και η αρχή της εξωγαμίας ευνόησαν τις γενετικές αναμίξεις του homo sapiens και στα μετέπειτα ιστορικά χρόνια οι πόλεμοι, οι απαγωγές γυναικών από διαφορετικές φυλές, οι συνευρέσεις με δούλες, οι μοιχείες κλπ συνέβαλαν ακόμα περισσότερο στις γενετικές αναμίξεις και στη διαφοροποίηση των ατόμων.
Είμαστε ζώα της συνομοταξίας των θηλαστικών, της τάξης των πρωτευόντων, της οικογένειας των ανθρωπίδων, του γένους homo και του είδους sapiens, όπως εύστοχα παρατηρεί ο Ε. Μορέν. Η διασπορά της ανθρωπότητας από τους προϊστορικούς χρόνους δεν προκάλεσε γενετικό σχίσμα, γι’ αυτό ανήκουμε στο ίδιο είδος και έχουμε τα ίδια χαρακτηριστικά. Ο ίδιος γενετικός κώδικας (έμφυτα) και ορισμένα επίκτητα (πολιτισμικά) χαρακτηριστικά είναι κοινά σε όλους τους ανθρώπους καθιστώντας τους απάτριδες, οικουμενικούς, τέκνα του ίδιου γενέθλιου χώρου (μητέρα γη).
Το ξερίζωμα του ανθρώπου άρχισε από τότε που ο πρώτος homo sapiens ξεκίνησε από τις ρίζες του, στα υψίπεδα της Αιθιοπίας, για να κατακτήσει τον κόσμο και να ριζωθεί σε νέους τόπους. Η αποεδαφικοποίηση του ανθρώπου, η διασπορά του τον οδήγησαν να αποκτήσει μια καθολική ταυτότητα, την οποία δεν πρέπει να ξεχνάμε για να μην ρίχνουμε νερό στο μύλο των ρατσιστικών αντιλήψεων, αλλά το ταξίδι αυτό είχε και την Ιθάκη του, τους νέους τόπους, την επανεδαφικοποίηση των ανθρώπων. Η χωρική εδαφικοποίηση, ενός οικουμενικού είδους, είναι καθοριστικό στοιχείο της ανθρώπινης ταυτότητας είτε αυτή εκφράζεται από τον γενέθλιο τόπο, τη φυλή, το έθνος, τη θρησκεία, την παράδοση, τις πολιτισμικές αξίες. Ο άπατρις είναι γηγενής και ο γηγενής χωρίς πατρίδα. Η αντίθεση (Ηράκλειτος) αυτή είναι η αλήθεια, η ανθρώπινη ταυτότητα. Είμαστε όλοι μας γηγενείς απάτριδες. Υπάρχει βέβαια σύγκρουση μεταξύ των αντίθετων πόλων, αλλά και συμπληρωματικότητα, χωρίς να αίρεται η αντίθεση. Ο γηγενής και ο άπατρις συνδέονται μεταξύ τους με σχέσεις ανταγωνιστικές αλλά και συμπληρωματικές, αρμονικές και διαχωριστικές.
Σε όλους τους ανθρώπους (Ευρωπαίους, Ινδιάνους, Αφρικάνους, Ασιάτες, Πυγμαίους και Εσκιμώους) υπάρχουν ενιαία εγκεφαλικά, μορφολογικά και ανατομικά χαρακτηριστικά και σε όλες τις κοινωνίες υπάρχει αγάπη, φόβος, μίσος, γέλιο, τρέλα και ορθολογισμός, μαγεία και θρησκεία, θυμός, σεβασμός, μουσική και τραγούδι. Τα παραπάνω στοιχεία είναι κοινά σε όλους και δεν έχουν αλλοιωθεί από τις διαφορετικές ταυτότητες (πολιτισμικές, εθνικές) και συγκροτούν μια ενιαία ανθρώπινη ταυτότητα. Αυτό αποσιωπά ο εθνοφυλετισμός και ο αντιδραστικός ρομαντισμός. Τα οικουμενικά όμως αυτά χαρακτηριστικά των ανθρώπων, δηλωτικά της ανθρώπινης ταυτότητας, με διαφορετικό τρόπο κατανοούνται και εκφράζονται από τις διαφορετικές ταυτότητες και κουλτούρες που είναι χωρικά ριζωμένες, εδαφοποιημένες σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη. Δεν κλαίνε, χαμογελάνε, μισούνε, γλεντάνε, δουλεύουν, πιστεύουν, ξεκουράζονται, όλοι οι άνθρωποι με τον ίδιο τρόπο. Οι τοπικές, εθνικές ή διαπεριφερειακές ταυτότητες εκφράζουν με διαφορετικό τρόπο την κοινή ανθρώπινη μοίρα. Αυτή την πλευρά της αντίθεσης αποσιωπά ο φιλελεύθερος αλλά και ο αριστερός οικουμενισμός. Ο μεν πρώτος θεωρεί ότι το άτομο χωρίς ρίζες και ταυτότητα είναι η βασική μονάδα κοινωνικής οργάνωσης. Η ταυτότητα για τους ευαγγελιστές της αγοράς είναι αναχρονισμός γιατί φυλακίζει το άτομο στην παράδοση και στη συλλογική μνήμη, στο εμείς της κοινότητας και δεν του επιτρέπει να εξατομικευτεί. Η μόνη ταυτότητα που οι φιλελεύθεροι αναγνωρίζουν στο άτομο είναι αυτή του ορθολογικού ατομιστή που είναι μια μηχανή ανεξέλεγκτης δημιουργίας νέων αναγκών και ικανοποίησής τους μέσω της κατανάλωσης εμπορευμάτων. Ο εμπορευματικός ατομοκεντρισμός είναι ο οικουμενικός άνθρωπος του φιλελεύθερου υποδείγματος. Από την άλλη ο αριστερός οικουμενισμός είναι μια εσχατολογική παραλλαγή του φιλελευθερισμού με τη μόνη διαφορά ότι η έμφαση δεν δίνεται στο άτομο αλλά στο σύνολο, στο κοινωνικό άτομο, το οποίο αφού απαλλαχθεί από τα καπιταλιστικά δεσμά της εκμετάλλευσης θα γίνει ένας παγκόσμιος οικουμενικός νέος άνθρωπος, χωρίς ταυτότητα.
Ο πλούτος δε βρίσκεται στην ανθρώπινη ενότητα, στα καθολικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων (Καντ, Μαρξ), αλλά στην ποικιλομορφία, στις ταυτότητες. Οι άνθρωποι είναι όντα καθολικά με ταυτότητες που επικοινωνούν μεταξύ τους και ευτυχώς γιατί αν ήταν ομοιόμορφοι, αιώνια ξεριζωμένοι, θα είχαν πεθάνει από ανία. Η μαγεία της ζωής είναι η ποικιλομορφία. Αν ήμασταν μόνιμα ριζωμένοι σ’ ένα τόπο, χωρίς αλληλεπιδράσεις με άλλους τόπους, θα βασανιζόμασταν από την τυραννία της οικειότητας, ενώ αν ήμασταν κοσμοπολίτες θα ήμασταν άφιλοι. Δεν υπάρχει και δεν χρειαζόμαστε μια ενιαία ευρωπαϊκή υπερταυτότητα, μια πολυπολιτισμική ομοιομορφία, ούτε πρέπει να επιδιώκουμε μια ομοσπονδοποιημένη και ομογενοποιημένη Ευρώπη χωρίς ταυτότητες, ένα εκδυτικοποιημένο κόσμο ή τον οικουμενικό άνθρωπο (Τρότσκι). Όποιοι μισούν τις ταυτότητες είναι γιατί θέλουν να επιβάλλουν την δικιά τους θέαση του κόσμου, την δικιά τους ταυτότητα. Η συνάντηση του γηγενή και του άπατρη, του εδώ και του αλλού, θα γίνει κουβαλώντας μέσα μας και το εγώ και τον άλλο, δηλαδή την εδαφικοποιημένη οικουμενική ταυτότητά μας.
* Χάρης Ναξάκης, Καθηγητής Οικονομικών στο ΤΕΙ Ηπείρου, συγγραφέας, charisnax@yahoo.gr.
17-03-2015
