Η Αρμενοτουρκική συμφωνία και οι επιπτώσεις της στην περιοχή
Του Φάνη Μαλκίδη
1. Εισαγωγή: Η Συμφωνία, προηγούμενα και επόμενα
Η πρόσφατη συμφωνία μεταξύ Αρμενίας και Τουρκίας η οποία, σύμφωνα με το διεθνή παράγοντα, έλυσε κάποια λιμνάζοντα για χρόνια ζητήματα, σηματοδοτεί μία σειρά από εξελίξεις που αφορούν τόσο τα διμερή θέματα, το μέλλον στον Καύκασο αλλά και το θέμα της Γενοκτονίας το οποίο έχει και ελληνικό ενδιαφέρον.
Για αυτά θα προσπαθήσουμε να κάνουμε αναφορά, έχοντας γνώση για το σημαίνει η συμφωνία για το μέλλον στην περιοχή, αλλά και για βασικά ηθικά, νομικά και πολιτικά ζητήματα όπως είναι η Γενοκτονία. Ακόμη και την τελευταία στιγμή η συμφωνία ήταν μετέωρη.
Η τελετή υπογραφής της συμφωνίας μεταξύ Τουρκίας και Αρμενίας είχε προγραμματιστεί για τις 8 το βράδυ, στην αίθουσα Τσώρτσιλ του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης. Η πομπή των αυτοκινήτων που μετέφερε τη υπουργό εξωτερικών της ΗΠΑ Χ. Κλίντον ξεκίνησε για το Πανεπιστήμιο. Όμως λίγο αργότερα σταμάτησε απότομα και έκανε στροφή 180 μοιρών. Λίγο πριν και οι δύο πλευρές είχαν εκφράσει αντιρρήσεις όσον αφορά τις δηλώσεις που θα γίνονταν από τους υπουργούς Εξωτερικών μετά την υπογραφή. Η συμφωνία τελικά υπογράφηκε με τρεις ώρες καθυστέρηση και χωρίς καμία από τις δύο πλευρές να κάνει δηλώσεις. Η Χ. Κλίντον είπε στους Τούρκους και τους Αρμένιους πως οι ανακοινώσεις μπορούσαν να περιμένουν ενώ η υπογραφή όχι.
Έτσι, ο Αρμένιος υπουργός εξωτερικών Μ. Ναλμπαντιάν και ο Τούρκος ομόλογός του Α.Νταβούτογλου, παρουσία του εκπροσώπου της ΕΕ για την εξωτερική πολιτική Ξ. Σολάνα, του Γάλλου Υπουργού εξωτερικών Μ. Κουσνέρ, της Ελβετίδας ομολόγου τους Μ. Καλμί Ρέι, της Χ. Κλίντον και του Ρώσου υπουργού Εξωτερικών Σ. Λαβρόφ, υπέγραψαν τη συμφωνία για την αποκατάσταση των διμερών σχέσεων και το άνοιγμα των μεταξύ τους συνόρων.
Η συμφωνία που υπέγραψαν ο Τούρκος και ο Αρμένιος υπουργός Εξωτερικών έχει ιστορική σημασία, δεν επιλύει όμως τις διαφορές που χωρίζουν τα δύο κράτη: την άρνηση της Τουρκίας να αναγνωρίσει τη γενοκτονία των Αρμενίων και την διαμάχη στο Ναγκόρνο Καραμπάχ (Αρτσάχ στα αρμενικά), τον αποσχισθέντα από το Αζερμπαϊτζάν θύλακα που έδωσε την αφορμή να κλείσουν τα σύνορα Τουρκίας- Αρμενίας το 1993 και να σκοτωθούν τριάντα χιλιάδες άνθρωποι.
Η συμφωνία περιλαμβάνει δύο πρωτόκολλα, τα οποία θα δρομολογήσουν την αποκατάσταση ομαλών διπλωματικών σχέσεων και την ανταλλαγή πρεσβευτών μεταξύ των δύο χωρών. Μετά την επικύρωση των πρωτοκόλλων από τα Κοινοβούλια των δύο κρατών- η Αρμενία ήδη το έχει κάνει- προβλέπεται το άνοιγμα των συνόρων τους.
Οι πρώτες αντιδράσεις για τη Συμφωνία ήρθαν από το Αζερμπαϊτζάν. «Μία ειρηνευτική συμφωνία ανάμεσα σε Αρμενία και Τουρκία θα μπορούσε να αποτελέσει «μελανό σημείο» στις σχέσεις με την Άγκυρα», δήλωσε ο Υπουργός Εξωτερικών του Αζερμπαϊτζάν, ενώ το υπουργείο Εξωτερικών του Αζερμπαϊτζάν ανακοίνωσε ότι «δεν θα έπρεπε να υπογραφεί ειρηνευτική συμφωνία όσο τα αρμενικά στρατεύματα παραμένουν στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ».
Ο πρωθυπουργός της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ανέφερε ότι η Αρμενία θα πρέπει να αποσυρθεί από το Ναγκόρνο Καραμπάχ, λέγοντας ότι αυτή θα μπορούσε να διευκολύνει την επικύρωση της συμφωνίας Τουρκίας-Αρμενίας από την τουρκική Εθνοσυνέλευση. «Εμείς ως κυβέρνηση ανοίξαμε το δρόμο για αυτή τη συνεργασία, αλλά το αν θα εφαρμοστεί ή όχι, θα το αποφασίσει το Κοινοβούλιο. Αν αυτό το θέμα επιλυθεί ο λαός και το Κοινοβούλιό μας θα έχουν περισσότερη θετική προδιάθεση απέναντι σε αυτό το πρωτόκολλο και αυτή τη διαδικασία».
Από την πλευρά του, ο Αρμένιος πρόεδρος Σαρκισιάν προσπαθεί να πείσει τους Αρμένιους- πολίτες και περισσότερο τη Διασπορά – πως «οι εποχές επιβάλλουν την εξομάλυνση των σχέσεων με την Τουρκία χωρίς προϋποθέσεις και πως η σύσταση μιας επιτροπής που θα μελετήσει την «ιστορική διάσταση» της γενοκτονίας, βάσει της συμφωνίας που υπεγράφη, αποτελεί ήδη ένα σημαντικό βήμα».
2. Η «θυσία» του ζητήματος της αναγνώρισης της Γενοκτονίας για την ασφαλή διέλευση των ενεργειακών πόρων
Η συμφωνία θεωρείται ότι κλείνει ένα ακόμη ανοιχτό μέτωπο στις σχέσεις της Αρμενίας και της Τουρκίας και φιλοδοξεί να κλείσει την πληγή της γενοκτονίας των Αρμενίων.
Η Τουρκία εξασφάλισε την εξουδετέρωση της πρόθεσης των Αρμενίων να περάσουν από το Κογκρέσο των ΗΠΑ απόφαση με την οποία θα αναγνωρίζεται η γενοκτονία των Αρμενίων- βεβαίως η Αρμενική Διασπορά δεν σταματά την προσπάθειά της- και ταυτόχρονα αναδεικνύεται η Τουρκία ως δύναμη που εργάζεται με την πειθώ και τη διπλωματία να επιλύσει προβλήματα.
Οι αντιδράσεις από την πλευρά των Αρμενίων είναι πολλές. Περίπου οι μισοί Αρμένιοι, όπως προκύπτει από δημοσκοπήσεις, εναντιώνονται στην εξομάλυνση των σχέσεων της Αρμενίας με την Τουρκία, παρόλο που σχεδόν σε ένα παραπλήσιο ποσοστό οι Αρμένιοι επιθυμούν "ανοικτά" τα σύνορα με την Τουρκία. Ιδιαίτερα δύσκολη είναι η θέση της κυβέρνησης στην Αρμενία, που δέχεται πυρά από την αντιπολίτευση για τη συμφωνία, που θεωρείται προδοσία και υπαναχώρηση στα συμφέροντα της χώρας.
Οι διαδηλωτές αποκαλούσαν τον Σαρκισιάν «αφελή», «ανεύθυνο» και «προδότη», χωρίς να τιμά την υπόσχεση που έχει δώσει να αναγνωρίσει η Τουρκία ότι διέπραξε τη γενοκτονία του 1915.
Έχει ενδιαφέρον η επιστολή, που απηύθυναν προς τον πρόεδρο της Αρμενίας, οι Αρμένιοι της Κύπρου, στην οποία αναφέρεται ότι «η βεβιασμένη υπογραφή ….των πρωτόκολλων ….θέτει την αρμενική πλευρά σε τροχιά μη-αναστρέψιμου και ιστορικού σφάλματος, που διακυβεύει την ενότητα του αρμενικού λαού και τη συμπόρευση της Αρμενίας με τη Διασπορά, οδηγώντας σε εθνικό διχασμό. Ως οι φορείς που εκπροσωπούμε το σύνολο της αρμενικής κοινότητας της Κύπρου: Εκκλησία, Εθναρχία, πολιτική ηγεσία και οργανωμένα σύνολα, ενώνουμε τη φωνή διαμαρτυρίας μας με αυτήν των αδελφών μας στην Αρμενία και τη Διασπορά, κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου απέναντι σε αυτό το επικίνδυνο ενδεχόμενο. Η Αρμενία έχει βέβαια κάθε δικαίωμα να έχει ανοικτά σύνορα ή να συνάπτει διπλωματικές σχέσεις, αλλά ως κυβερνώντες οφείλετε να διασφαλίσετε την αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα της Γενοκτονίας, το Αρμενικό Ζήτημα και τις διεκδικήσεις μας, καθώς και το αδιαφιλονίκητο δίκαιο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Σε αντίθετη περίπτωση, υπογράφοντας παρόμοια απαράδεκτα πρωτόκολλα, θέτετε ολόκληρο το έθνος ενώπιον μιας μη-αναστρέψιμης και άκρως επικίνδυνης συγκυρίας. Σας ζητούμε να αποφύγετε τις βεβιασμένες κινήσεις, να αποσαφηνίσετε με σοβαρότητα όλα τα επίμαχα σημεία, να εισαγάγετε τις αναγκαίες διορθώσεις στα κείμενα και μόνο ύστερα από αυτά να τα επισφραγίσετε με την υπογραφή σας. Είναι βαθιά πεποίθηση μας ότι οποιοδήποτε έγγραφο οφείλει να συνάδει με τις αρχές της ιστορικής πραγματικότητας και της δικαιοσύνης».
Ο Πρόεδρος της Αρμενικής Εθναρχίας Κύπρου, Αντρανίκ Αστζιάν, ανέφερε τα εξής: «Για μας είναι θέμα αρχής, γιατί η Αρμενία είναι αποκλεισμένη οικονομικά, να έχει ανοιχτά σύνορα. Δεν αμφισβητούμε τα δύο αυτά δικαιώματα, της Αρμενίας σαν ανεξάρτητης χώρας, αλλά δεν μπορεί να είμαστε θύματα της εκμετάλλευσης που θέλουν να θέσουν σε αυτά τα ζητήματα η Τουρκία. Η Τουρκία βάζει τα δικά της συμφέροντα πρώτα και βλέπει την Αρμενία σαν ένα αγκάθι μπροστά σε αυτά της τα συμφέροντα, που είναι η ένωση του με το Αζερμπαϊτζάν, ο παντουρκισμός και με αυτό τον τρόπο αποσιωπάει ή αποκόβει την Αρμενία από τη Διασπορά, τους Αρμενίους που στηρίζουν τη χώρα σήμερα και δημιουργεί ενδεχόμενα και προϋποθέσεις για να μπορέσει να επεμβαίνει πιο εύκολα στην Αρμενία'. ….Ως διασπορά, είναι εμφανές ότι έχουμε πολλές αντιρρήσεις και σε ότι αφορά τη ρήτρα της συμφωνίας που μιλάει για το ενδεχόμενο συγκρότησης επιτροπών ιστορικών που θα ελέγξουν την εγκυρότητα την ιστορική της Αρμένικης Γενοκτονίας. Για μας η Αρμενική Γενοκτονία είναι ιστορική πραγματικότητα, αδιαμφισβήτητη και δεν μπορούμε με κανένα τρόπο να δεχτούμε οποιοσδήποτε να υπογράψει οποιαδήποτε συμφωνία ότι αυτή η ιστορική πραγματικότητα θα τεθεί υπό ερωτηματικό. Δεν μπορούμε να δεχτούμε οποιαδήποτε κόλπα της Τουρκίας να μην χάσει το τρένο για την Ευρώπη με το να φέρει τα προσχήματα ότι η γενοκτονία είναι στη φαντασία των Αρμενίων, μπορεί να μην διαπράχθηκε ή να διαπράχθηκαν εγκλήματα και από τις δύο πλευρές. Εμείς σαν Διασπορά είμαστε το εμπόδιο και είμαστε η φυσική μαρτυρία ότι αυτή η γενοκτονία διενεργήθηκε. Η Τουρκία, σήμερα προσπαθεί με κάθε τρόπο να πείσει την παγκόσμια κοινότητα ότι η Διασπορά, η αρμενική, είναι εξτρεμιστές που προσπαθούν να έχουν το μάτι τους στο να καταστρέψουν την Τουρκία».
Ο Αρά Χατσατουριάν, εκδότης της μεγαλύτερης αρμενικής εφημερίδας στις ΗΠΑ (Asbarez Daily News) ανέφερε ότι «η αιώνια έχθρα μας με την Τουρκία θα τερματιστεί μόνο όταν η τουρκική κυβέρνηση αναγνωρίσει τη Γενοκτονία», ο Αρμένιος αναλυτής Ραζμίρ Πανοσιάν που εργάζεται στον Καναδά, προειδοποίησε όλες τις πλευρές «να μην περιμένουν σύντομη επούλωση ενός τόσο βαθιού ιστορικού τραύματος, όπως είναι η γενοκτονία».
Ο Χρήστος Ιακώβου, διευθυντής του Κυπριακού Κέντρου Μελετών, αναφέρει ότι «η συμφωνία μεταξύ Τουρκίας και Αρμενίας αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου πλαισίου γεωστρατηγικών κινήσεων που έχει ως στόχο σε πρώτο στρατηγικό χρόνο την δημιουργία σταθερότητας σε συγκεκριμένες περιοχές του Καυκάσου …και σε δεύτερο στρατηγικό χρόνο την δημιουργία πολλαπλών ενεργειακών δρόμων ούτως ώστε να επωφεληθεί η Τουρκία ως ενεργειακός διάδρομος και να αυξήσει την επιρροή της στην στρατηγικής σημασίας ενεργειακή σχέση της Ευρώπης με τον Καύκασο και την Κασπία.
Η γεωπολιτική διάσταση της συμφωνίας καταδεικνύει, εν πρώτοις, μία βραχυπρόθεσμη σύγκλιση συμφερόντων μεταξύ ΕΕ, ΗΠΑ και Ρωσίας. Η ένταξη της Αρμενίας στο ενεργειακό παιγνίδι του Καυκάσου δίνει εναλλακτική επιλογή στις δύο πρώτες να εξασφαλίσουν μία εναλλακτική οδό στην μέχρι τώρα μοναδική επιλογή που είχαν διαμέσου της Γεωργίας ούτως ώστε να μην καταστούν όμηροι σε μία νέα κρίση όπως αυτή του 2008. Από την πλευρά της Ρωσίας ασκήθηκε πίεση προς την Αρμενία να υπογραφεί η συμφωνία διότι η Μόσχα μετά την επίσκεψη του Πούτιν στην Τουρκία …και την υπογραφή 20 ενεργειακών συμφωνιών χρειάζεται επειγόντως νέους ενεργειακούς διαδρόμους που θα μεταφέρουν φυσικό αέριο και πετρέλαιο στην Τουρκία μέσω Αρμενίας. Ο ρόλος της Ρωσίας σε ό,τι αφορά τις πιέσεις προς την Αρμενία οδηγεί περισσότερο προς το συμπέρασμα ότι η Αρμενία ουσιαστικά αναγκάστηκε να «συνθηκολογήσει» λαμβάνοντας δυσαναλόγως μικρότερα οφέλη. Όλα αυτά συμβαίνουν σε μία κρίσιμη περίοδο σε ό,τι αφορά την ενταξιακή αξιολόγηση της Τουρκίας από την ΕΕ…..».
3. Συμπεράσματα
Για να κατανοηθεί ότι με τη συμφωνία Αρμενίας και Τουρκίας, ζητήματα όπως η Γενοκτονία μπήκαν στο περιθώριο για να εξυπηρετηθούν μεγάλα οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα όχι μόνο της Τουρκίας αλλά και τρίτων χωρών, πρέπει να αναφερθεί το εξής: Οι βρετανικές κυβερνήσεις όχι μόνο αρνούνταν, και συνεχίζουν να αρνούνται, να αναγνωρίσουν τη γενοκτονία των Αρμενίων προκειμένου να μη διαρρήξουν τη σχέση τους με την Τουρκία, αλλά και προσπαθούσαν επί σειρά ετών να καλλιεργήσουν την εντύπωση ότι ακόμη και οι ιστορικοί διαφωνούν για το θέμα. Στα έγγραφα που αφορούν την περίοδο 1995-2009, επισημαίνεται ότι οι σχέσεις Μ. Βρετανίας και Τουρκίας είναι πολύ σημαντικές για να τεθούν σε κίνδυνο. Η Τουρκία «είναι νευραλγικής σημασίας και τηρεί αμυντική στάση έναντι της κατηγορίας της γενοκτονίας, ενώ η αναγνώριση της γενοκτονίας δεν θα παρείχε κανένα πρακτικό όφελος στο Ηνωμένο Βασίλειο», αναφέρεται στα έγγραφα.
Οι ΗΠΑ, η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Ρωσία, οι οποίες μεσολάβησαν για να επιτευχθεί η συμφωνία, είχαν και έχουν όλες συμφέρον να εντάξουν την Αρμενία στην ενεργειακή σκακιέρα της περιοχής. Οι δύο πρώτες για να αποκτήσουν μια επιπλέον εναλλακτική λύση αν οι αγωγοί που τώρα περνούν μέσα από τη Γεωργία χρησιμοποιηθούν ως «όμηροι» σε περίπτωση νέας κρίσης στον Καύκασο και η Ρωσία, για να αποδυναμώσει και άλλο τη Γεωργία, δηλαδή τις ΗΠΑ. Από την άλλη οι καλές σχέσεις Αζερμπαϊτζάν- Αρμενίας- Τουρκίας, βοηθούν στο να διαφοροποιηθούν οι διαδρομές των αγωγών, οι οποίες μέχρι τώρα δεν μπορούσαν να έχουν ελεύθερο «έδαφος».
Οι αγωγοί πετρελαίου και φυσικού αερίου θα διέρχονται από «ειρηνικό περιβάλλον και ανοιχτά σύνορα», ενώ το αρμενικό κράτος θα συνδεθεί εμπορικά με τη Δύση μέσω Τουρκίας. Παράλληλα η Τουρκία δείχνει καλό πρόσωπο στην ΕΕ και κλείνει ακόμη ένα μέτωπο στον περίγυρό της.
Το τίμημα, για την Αρμενία όμως, είναι βέβαια η πλήρης «παράκαμψη» του ζητήματος της γενοκτονίας του 1915, που σε όλη την περίοδο της διαπραγμάτευσης.
Όπως αναφέρει ο Γ. Δελαστίκ «από τη συμφωνία προκύπτει ότι η Αρμενία υποχρεώθηκε να πληρώσει βαρύ πολιτικό και ηθικό τίμημα, με αντάλλαγμα το άνοιγμα των συνόρων. Και μόνο το γεγονός ότι προβλέπεται διάλογος των δύο πλευρών για τις (ιστορικά αδιαμφισβήτητες) συνθήκες της Γενοκτονίας, στο πλαίσιο «δημιουργίας συνθηκών αμοιβαίας εμπιστοσύνης», αποτελεί προσβολή για το ενάμισι νεκρών Αρμενίων. Σε διεθνές επίπεδο, δε, τα πρωτόκολλα συνιστούν ένα προηγούμενο αφού επιτρέπουν σε κράτη με σκοτεινό παρελθόν, όπως η Τουρκία, να αναθεωρούν κατά βούληση την Ιστορία, με τις ευλογίες των μεγάλων δυνάμεων οι οποίες, φυσικά, κοιτάζουν τα δικά τους συμφέροντα. Όπως έγραψε εύστοχα Αρμένιος της Διασποράς, η συμφωνία είναι ένα «πραξικόπημα» των πολιτικών και των διπλωματών σε βάρος των ιστορικών».
Η θέση ότι η Αρμενία τόνιζε ότι ουδέποτε θα ερχόταν σε συμφωνία με την Τουρκία, εάν αυτή δεν αναγνώριζε τη γενοκτονία, δεν υπάρχει πια. Και μάλιστα δεν υπάρχει καμία αναφορά στη γενοκτονία στη συμφωνία, αλλά επιπλέον η X. Kλίντον απαγόρευσε στον Aρμένιο υπουργό Eξωτερικών να κάνει αναφορά στη γενοκτονία σε μια δική του δήλωση μετά την υπογραφή, για να διασωθεί η Aρμενική τιμή.
Από την άλλη όμως είναι γεγονός ότι η συμφωνία δεν δεσμεύει την Αρμενική Διασπορά, η οποία εδώ και πολλές δεκαετίες έχει θέσει το ζήτημα της αναγνώρισης της γενοκτονίας, χωρίς να υπολογίζει και χωρίς να προστρέχει στη βοήθεια του κράτους της Αρμενίας. Οι επιτυχίες της είναι δεδομένες στο επίπεδο των αναγνωρίσεων από κυβερνήσεις, κοινοβούλια, εθνικά ομοσπονδιακά, περιφερειακά, τοπικά, από τους νόμους με τους οποίους ποινικοποιείται η άρνηση της Γενοκτονίας.
Η προσπάθεια της δυναμικής και έξω από συμφέροντα και λογικές Διασποράς, παρά την απόφαση της Αρμενίας να μην ισοπεδώσει τη Γενοκτονία, συνεχίζεται και από ότι φαίνεται έχει νέα αποτελέσματα. Αυτό είναι και ένα μήνυμα και προς την ελληνική Διασπορά η οποία αγωνίζεται για το ζήτημα της αναγνώρισης της Γενοκτονίας των Ελλήνων, βλέποντας την αδιαφορία, την ολιγωρία και την εχθρότητα της Ελλάδας. Και αν αύριο αυτή η εχθρότητα μετατραπεί σε μία στάση ανάλογη της Ελλάδας όπως αυτή της Αρμενίας με ανάλογη συμφωνία για εξέταση για το εάν έγινε γενοκτονία, θα πρέπει να ξέρει η Διασπορά ότι η προσπάθειά θα πρέπει να συνεχιστεί. Όπως πράττει τόσα χρόνια έχοντας μεγάλες επιτυχίες και αναγνωρίσεις.
