Απεξάρτηση από την τυρανία της οικονομίας
Του Χάρη Ναξάκη*
«Αυτός είναι ο τρόπος που ο κόσμος τελειώνει,
Όχι μ’ ένα πάταγο αλλά μ’ ένα λυγμό»
T. S. Eliot
Όχι πια άλλα κροκοδείλια δάκρυα για την πτώση στην πρόσφατη θεομηνία του ιστορικού μονότοξου και απαράμιλλης ομορφιάς γεφυριού της Πλάκας στην Ήπειρο. Τα μανιασμένα νερά από τα αγέρωχα βουνά μ’ ένα παρατεταμένο βουητό (λυγμό) εκδικήθηκαν τον υβριστή άνθρωπο, εν ονόματι της φύσης, για τα φαραωνικά έργα του (φράγματα της ΔΕΗ στον Αώο ποταμό στα Γιάννενα και στον Άραχθο στην Άρτα). Ο λυγμός των νερών δεν λογάριασε την μαστορική τέχνη των κτιστάδων και ο απαιτούμενος φόρος τιμής στους μαστόρους της πέτρας δεν είναι απλώς το ξαναχτίσιμο του γεφυριού, αλλά η αλλαγή προτύπου ζωής, η αρμονική συμφιλίωση με τη φύση. Γιατί έπεσε το γεφύρι; Επειδή δεν εκπονήθηκαν μελέτες; Δεν έγιναν οι απαραίτητες ενέργειες για τη συντήρησή του; Σπαταλήθηκαν τα χρήματα σε έργα βιτρίνας ή μούχλιασαν στα συρτάρια της γραφειοκρατίας ή γιατί έβρεξε πολύ ο θεός; Συνέβαλλαν σίγουρα και τα παραπάνω.
Αν μείνουμε όμως μόνο σ’ αυτές τις διαπιστώσεις ρίχνουμε νερό στο μύλο της απενοχοποίησης του ανθρώπου-υπερόπτη που θεωρεί ότι ξέκοψε από τη φύση, τη ζωώδη προϊστορία του και ως ανώτερος από τα άλλα είδη είναι ηθικά νομιμοποιημένος να κατακτήσει τη φύση. Η βία του προμηθεϊκού ανθρώπου είναι ενάρετη γιατί αντικειμενικά οδηγεί στην πρόοδο. Τι είναι όμως πρόοδος για το δυτικό πολιτισμό; Η αέναη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων με σκοπό την παραγωγή αγαθών. Τι απαιτείται γι’ αυτή την ανάπτυξη; Ενέργεια, υδροηλεκτρικά εργοστάσια, εξηλεκτρισμός. Κι όταν τα συσσωρευμένα νερά υπερβαίνουν ένα όριο τι κάνουμε; Διοχετεύουμε τα πλεονάζοντα νερά του υδροηλεκτρικού φράγματος του Αώου στον Άραχθο ποταμό και το πολύ-πολύ να ρίξουμε ένα γεφύρι ή να πνιγούνε οι παρακάτω, οι Αρτινοί, για να μην πνιγούμε εμείς οι Γιαννιώτες. Παράπλευρες απώλειες του πολέμου ανθρώπου-φύσης. Ανάπτυξη ή θάνατος.
Γιατί λοιπόν έπεσε το γεφύρι; Γιατί το υποκείμενο έχει εκπέσει, έχει μετατραπεί σε μονοδιάστατο άνθρωπο, ένα ανθρωπολογικό τέρας, σε οικονομικό άνθρωπο (homo economicus) και σε ορθολογικό ατομιστή. Αυτός ο ανθρωπολογικός τύπος ενδιαφέρεται μόνο για το ιδιοτελές του όφελος, μπαζώνει τα ρέματα, καταπατά τις παρόχθιες εκτάσεις, μολύνει τα νερά και τον αέρα, ρίχνει τα γεφύρια. Γιατί όμως πορεύεται μ’ αυτό τον τρόπο; Γιατί το μοναδικό κίνητρο αυτού του τέρατος είναι η μεγιστοποίηση των απολαύσεων που προκύπτουν από τις απεριόριστες επιθυμίες του, τη διαρκή δηλαδή κατανάλωση εμπορευμάτων. Η δίκαιη κοινωνία για τον homo economicus είναι η καταναλωτική κοινωνία, αυτή που προσφέρει ένα υψηλό βιοτικό επίπεδο, που παράγει εμπορεύματα για να καλύψει τις απεριόριστες επιθυμίες. Αυτή δεν είναι άλλωστε η πεμπτουσία του ωφελιμισμού; Ο καταναλωτικός όμως ηδονισμός χρειάζεται ένα ενεργοβόρο παραγωγικό μοντέλο, για να είναι ικανό να παράγει διαρκώς νέα προϊόντα. Χρειάζεται δηλαδή τα γιγάντια και περιβαλλοντικά καταστροφικά υδροηλεκτρικά έργα της ΔΕΗ, την χρήση λιθάνθρακα και αύριο των υδρογονανθράκων και της πυρηνικής ενέργειας. Καταναλώνω άρα υπάρχω είναι το νόημα της ζωής του δυτικού ανθρώπου και για να γίνει πράξη αυτή η εκπτώχευση της ύπαρξης χρειάζεται η παραπάνω ενεργοβόρος παραγωγική μηχανή. Μίλησε κανείς για ήπιες μορφές ενέργειας ή για μικρές υδροηλεκτρικές μονάδες για τις ανάγκες των τοπικών κοινωνιών; Αυτή η εκπτώχευση έχει ρίζες και στην αριστερά. Στο ερώτημα τι είναι σοσιαλισμός ο Λένιν έδωσε μια βαθυστόχαστη(!) απάντηση: εξηλεκτρισμός και σοβιέτ. Γι’ αυτή λοιπόν την πτώση του υποκειμένου σε ιδιοτελή καταναλωτικό ατομιστή πρέπει να κλαίμε. Για να μην τελειώσει ο κόσμος μ’ ένα λυγμό, γεγονός αδιάφορο για τη φύση και το σύμπαν, είναι καιρός να αλλάξουμε πορεία.
Όχι πια άλλα δάκρυα, συσκέψεις και ανακοινώσεις, για την καταστροφή από τα πλημμυρικά φαινόμενα του κάμπου της Άρτας. Λίγο γιατί ο θεός έβρεξε πολύ, λίγο γιατί οι από πάνω, οι Γιαννιώτες, έσπρωξαν τα νερά παρακάτω, αυτά περπάτησαν μέχρι την Άρτα. Αιώνες κάνουν αυτή τη διαδρομή και στο τέλος απλώνονται για να ξαποστάσουν μετά το κοπιαστικό τους ταξίδι. Πριν ξαποστάσουν όμως τα συλλαμβάνουν στο φράγμα του Πουρναρίου της Άρτας για να παράγει ρεύμα η ΔΕΗ, όχι για τις ανάγκες των κατοίκων αλλά για να το πουλάει στη βόρεια Ελλάδα και στα Βαλκάνια. Τα νερά έγιναν πολλά, στο όνομα όμως της εθνικής οικονομίας, της παραγωγικότητας, της ανταγωνιστικότητας, έπρεπε να παραμένουν φυλακισμένα για να δουλεύει στο maximum το εργοστάσιο της ΔΕΗ και να παράγει ρεύμα και κέρδος. Ψιθύρισε κανείς ότι οι άνθρωποι είναι πάνω από τα κέρδη; Αλήθεια τη θέση πήραν όλες οι πολιτικές δυνάμεις όταν αποφασίστηκε στη μπούκα της πόλης της Άρτας , γεγονός που δεν έχει γίνει σε κανένα μέρος του κόσμου, να κτιστεί ένα φράγμα; Ξέχασα. Η τεχνολογία είναι ανίκητη. Άκουσε κανείς τίποτα για το Τσερνομπίλ ή τη Φουκοσίμα; Οι φιλελεύθεροι θεωρούσαν πρόοδο ότι θα γίνει μια μεγάλη επένδυση και οι πάσης φύσεως αριστεροί νίκη ότι η διαχείριση του φράγματος και του υδροηλεκτρικού εργοστασίου θα ανήκει στο δημόσιο και όχι στους ιδιώτες. Αλήθεια από πότε είναι αριστερή αντίληψη ότι η μορφή της ιδιοκτησίας (ιδιωτικό ή δημόσιο) καθορίζει το περιεχόμενο; Τι σημασία έχει η μορφή της ιδιοκτησίας αν τα κέρδη, η τυραννία της οικονομίας, η λατρεία της αποδοτικότητας, της ανταγωνιστικότητας είναι πάνω από τους ανθρώπους; Η δημόσια ΔΕΗ και τα έργα της δεν έπνιξε τώρα την πόλη;
Κι όταν λοιπόν τα φυλακισμένα νερά πολλαπλασιάστηκαν οι δήμαρχοι των παρόχθιων περιοχών αρνούνταν να συναινέσουν σε μια προληπτική εκτόνωση των νερών στο φράγμα για να μην πλημμυρίσουν οι καταπατητές ψηφοφόροι τους. Κι όταν έγιναν πάρα πολλοί οι φυλακισμένοι τους απελευθέρωσαν για να μην καταρρεύσει η φυλακή ( φράγμα) από την απειλούμενη εξέγερση. Το αποτέλεσμα ήταν να κατακλύσουν τον κάμπο και να τον λεηλατήσουν. Το ποτάμι απλώθηκε στα όριά του μόνο που αυτά ήταν καταπατημένα από φιλελεύθερους, αριστερούς, κομμουνιστές, την εκκλησία, επιχειρηματίες και δημοτικούς άρχοντες. Είχαν γίνει σπίτια, καλλιεργούμενες εκτάσεις, δρόμοι, εργοστάσια. Διαμαρτυρήθηκε κανένας πολιτικός φορέας ή κίνηση πολιτών για την καταπάτηση των κοινών, των δημοσίων αγαθών, της κοίτης του ποταμού; Ορισμένοι μάλιστα από την αριστερά για να δικαιολογήσουν την ένοχη συνείδησή τους έχουν έτοιμη την απάντηση. Φτωχοί άνθρωποι είναι οι καταπατητές των κοινών αγαθών, θεωρώντας έτσι ότι η απληστία και η ιδιοτέλεια είναι καλή γιατί παράγει αγαθά για να καλυφθούν οι ανθρώπινες ανάγκες. Αν το κακό όμως είναι κοινότυπο, όπως είπε η Χάνα Άρεντ, τότε και η ιδιοτέλεια είναι κοινότυπη ανεξάρτητα από την ιδεολογική θέση του καθενός. Υπάρχει όμως φως στο τούνελ ή το υποκείμενο έχει αμετάκλητα αλλοτριωθεί;
Σήμερα χρειαζόμαστε ένα κίνημα για έναν οικονομικό αθεϊσμό, που θα έχει ως στόχο την ελάττωση της οικονομικής δραστηριότητας, την απεξάρτηση του ατόμου από την τυραννία της οικονομίας, την παράλογη ιδέα ότι κάθε ανθρώπινη επιλογή οδηγείται από την οικονομική λογική και το κέρδος και την ταύτιση της ευτυχίας με την απεριόριστη κατοχή πραγμάτων.
* Ο Χάρης Ναξάκης είναι Καθηγητής Οικονομικών στο ΤΕΙ Ηπείρου, συγγραφέας, charisnax@yahoo.gr
