Το δημοκρατικό γεγονός θα είναι μετά ή δεν θα είναι

Επίθεση κατά του Charlie Hebdo

Του Νίκου Ηλίοπουλου*

Τι είναι ένα γεγονός

Γεγονός είναι το απροσδόκητο, το απρόβλεπτο, ό,τι δεν μπορεί να εξηγηθεί πλήρως. Μπορούμε τουλάχιστον να προσπαθήσουμε να το καταλάβουμε, όπως έλεγε η Χάννα Άρεντ, ή να το διαυγάσουμε (αποσαφηνίσουμε), όπως θα έλεγε ο Κορνήλιος Καστοριάδης. Γεγονός είναι κατά κύριο λόγο αυτό που δημιουργεί μια νέα κατάσταση.

Η επίθεση κατά του Charlie Hebdo, όσο σοβαρή και αποκρουστική κι αν είναι, δεν αποτελεί από μόνη της ένα γεγονός. Με την ακριβή και συγκεκριμένη μορφή που πήρε, ήταν σίγουρα απρόσμενη, ή και ανυποψίαστη, αδιανόητη πριν, αλλά ως φονική πράξη βίας, ήταν αναμενόμενη και είχε προβλεφθεί. Θυμίζω ότι το λεγόμενο σχέδιο Vigipirate είναι από καιρό σε ισχύ στη Γαλλία· και ως πραγματικό, απτό, συμβάν, θυμίζω ότι τις τελευταίες ημέρες και εβδομάδες, η κυκλοφορία διακόπηκε πολλές φορές στο μετρό του Παρισιού «λόγω ενός ύποπτου δέματος». Για να είμαι ειλικρινής, φοβόμουνα την τοποθέτηση βόμβας σε ένα βαγόνι του μετρό, επίθεση αδιακρίτως εναντίον δικαίων και αδίκων, ενάντια σε όλους μας.1

Αλλά το γεγονός έχει ένα άλλο βασικό χαρακτηριστικό. Είναι απρόβλεπτο όσον αφορά τις συνέπειες που έχει άμεσα και θα έχει στο μέλλον. Από αυτή την άποψη, η επίθεση εναντίον του Charlie Hebdo, και η φρικτή σφαγή που ακολούθησε, έδωσε αμέσως τα σημάδια ενός γεγονότος. Αυτά τα σημάδια είναι κυρίως η μεγάλη συγκίνηση που προκάλεσε, η έκταση της καταδίκης αυτής της πράξης, η αλληλεγγύη που πήρε το όνομα: Είμαι Charlie, και κυρίως οι μεγάλες συλλογικές κινητοποιήσεις υπέρ της ελευθερίας της έκφρασης. Η άμεση συνέπεια της επίθεσης εναντίον του Charlie Hebdo είναι ότι αυτή ερμηνεύτηκε ως μια επίθεση στην ελευθερία της έκφρασης – και πολύ σωστά.

Ωστόσο, μόνο ένα μακροπρόθεσμο μέλλον θα δείξει τις συνέπειες αυτού του γεγονότος, και είναι πρόωρο να πούμε σήμερα ότι θα υπάρχει ένα πριν και ένα μετά την 7η Ιανουαρίου του 2015, ως προς τις μεγάλες γραμμές της σημερινής γαλλικής κοινωνίας.2

Η κατάσταση της γαλλικής κοινωνίας

Είναι, επομένως, αδύνατο να κάνουμε μια ανάλυση του γεγονότος χωρίς να λάβουμε υπόψιν τη σημερινή κατάσταση της γαλλικής κοινωνίας.

Βρισκόμαστε σε μια κοινωνία όπου το τέλος των τεσσάρων θεμελιωδών αξιών, που φτιάχνουν αλυσίδα: θρησκεία-οικογένεια-εκπαίδευση-εργασία, έχει σημάνει. Είναι μια διαπίστωση που έχω κάνει εδώ και αρκετό χρονικό διάστημα. Αυτό το τέλος σημαίνει γενικά έλλειψη νοήματος ζωής σε αυτήν την κοινωνία. Μακριά από το είναι μόνο κάτι αρνητικό, αυτό το τέλος ανοίγει ταυτόχρονα το δρόμο για την επινόηση νέων τρόπων ζωής για τον καθένα και για όλους.

Η έλλειψη νοήματος ζωής, νοήματος που εξασφάλιζε για μεγάλο χρονικό διάστημα η θρησκεία, δημιουργεί στην κοινωνία πολλά ρεύματα τελείως αντιφατικά: υπάρχουν αυτοί που αναζητούν αλλού, έξω από τις θεμελιώδεις αξίες, το νόημα της ζωής τους, υπάρχουν όμως και αυτοί που βρίσκουν καταφύγιο στη θρησκεία με τρόπο απόλυτο, ολοκληρωτικό, και φανατικά.

Μπροστά σε αυτή την κατάσταση, η καθυστέρηση της καθαυτής πολιτικής σκέψης και πράξης να ανοίξουν τουλάχιστον μια συζήτηση σχετικά με τη θρησκεία είναι σημαντική, αν όχι αβυσσαλέα. Σε αυτή την κατάσταση πραγμάτων, θεωρώ ότι εγγράφεται η σημαντική συμβολή του Charlie Hebdo για να ανοίξει αυτή η συζήτηση, με βάση την ιδέα ότι τα πάντα πρέπει να συζητούνται στη σημερινή κοινωνία, τα πάντα μπορούν να κριτικαριστούν και να είναι αντικείμενο κριτικής, τα πάντα μπορούν να διακωμωδηθούν και να είναι αντικείμενο διακωμώδησης. Μέσα σε αυτή την  καθυστέρηση, εισέρχεται ταυρόχρονα οποιαδήποτε ενέργεια που θέλει να σταματήσει κάθε εξέλιξη των πραγμάτων προς τη χειραφέτηση ως προς τη θρησκεία και τις θρησκείες. Με άλλα λόγια, η ιδέα της εγκοσμιότητας (laïcité) στη γαλλική κοινωνία είναι σήμερα περισσότερο από ξεπερασμένη. Ως ιδέα και θεσμική πραγματικότητα, η εγκοσμιότητα αντιστοιχεί σε μια άλλη εποχή. Μια άλλη σχέση πρέπει να θεσμιστεί ανάμεσα στη θρησκεία και την κοινωνία.

Όμως, η έλλειψη νοήματος ζωής και η διατάραξη της διαδρομής που χάραζαν για την ανθρώπινη ζωή οι τέσσερεις θεμελιώδεις αξίες που εκπνέουν, δεν οφείλονται μόνο στην παρακμή της θρησκείας. Υπάρχει η «αποσύνθεση» της οικογένειας, η «ανασύνθεση» της οποίας δεν λύνει το πρόβλημα παρά μόνο εν μέρει, υπάρχει η       α-νοησία (μη νόημα) της εκπαίδευσης, υπάρχει η έλλειψη νοήματος της εργασίας περισσότερο από την έλλειψη εργασίας, υπάρχουν οι τεράστιες δυσκολίες στις ανθρώπινες σχέσεις όλων των ειδών. Τρομερή έλλειψη έμφανίζεται πάλι εδώ μιας ανοικτής και ρητής δημοκρατικής συζήτησης για το τι μπορεί να γίνει μπροστά σε αυτή την ιστορικά πρωτότυπη κατάσταση.

Μεγάλα τμήματα του πληθυσμού επιτυγχάνουν, ωστόσο, να δώσουν νόημα στη ζωή τους επινοώντας άλλους τρόπους κοινής ζωής. Άλλα μεγάλα τμήματα του ίδιου πληθυσμού δεν το καταφέρνουν ή δεν θέλουν. Τι να κάνουμε σε μια κοινωνία που θέλει να είναι δημοκρατική; Δεν υπάρχει κανένας άλλος δρόμος παρά ο διάλογος. Σκέψη και πολιτική πράξη λείπουν επειδή τα πάντα είναι αποκλεισμένα από την καθεστηκυία (καθιερωμένη) πολιτική. Στο σημερινό αντιπροσωπευτικό πολιτικό καθεστώς, η καθεστηκυία πολιτική, όπως έχει οργανωθεί από τα πολιτικά κόμματα για την κατάκτηση της κυβερνητικής (κρατικής) εξουσίας, σημαίνει ότι για τους γενικούς προσανατολισμούς της κοινωνίας δεν αποφασίζουν οι πολίτες αλλά οι επαγγελματίες πολιτικοί. Οι ψηφοφόροι παρέχουν στους επαγγελματίες πολιτικούς μια ευκαιριακή νομιμότητα στο βωμό των εκλογών.

Αυτό είναι το πλαίσιο μέσα στο οποίο βρίσκεται η σημερινή γαλλική κοινωνία, και σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να αναλύσουμε τα συμβάντα που σχετίζονται με την επίθεση κατά του Charlie Hebdo, καθώς και αυτά που ακολούθησαν, όπως η ομηρία στο παντοπωλείο cacher3. Ο διεθνής παράγοντας υπεισέρχεται ασφαλώς στο πλαίσιο αυτό, αλλά σε ίσο βαθμό με αυτόν της κοινωνικής κατάστασης στη Γαλλία. Πρέπει να τονιστεί κυρίως το συνολικό κοινωνικό υπόβαθρο αυτών των συμβάντων, και όχι μόνο οι εθνοτικές, θρησκευτικές και άλλες πλευρές.

Οι συμβατικές αναλύσεις των συμβάντων και η γνώμη μου

Δεν είναι αλήθεια ότι η Γαλλία είναι σήμερα ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη, συν ο κοσμικός χαρακτήρας του κράτους (laïcité). Και από αυτή την άποψη, δεν είναι επίσης αλήθεια ότι «η Γαλλία χτυπήθηκε στην καρδιά»4. Δεν είναι αλήθεια, όχι μόνο και κυρίως επειδή αυτά τα ιδανικά-αξίες δεν ανταποκρίνονται, και κατάφωρα μάλιστα, στην πραγματικότητα της σημερινής γαλλικής κοινωνίας, αλλά κυρίως επειδή η ελευθερία, η ισότητα, η αδελφοσύνη και η εγκοσμιότητα (laïcité) πρέπει να εφευρεθούν εκ νέου και να επαναπροσδιοριστούν ριζικά, έτσι ώστε να ανταποκρίνονται στις κοινωνικές πραγματικότητες του παρόντος. Πραγματικότητες που έχουν αλλάξει και αλλάζουν με εκπληκτική ταχύτητα.

Για παράδειγμα, δεν λέει τίποτα, πραγματικά, η εγκοσμιότητα, ως διαχωρισμός εκκλησίας και κράτους, ή ως διαχωρισμός θρησκείας και πολιτικής, όταν εκατομμύρια άνθρωποι διεκδικούν σήμερα τον αθεϊσμό τους, και άλλα εκατομμύρια άνθρωποι διεκδικούν τελετουργίες και τρόπους ζωής που ανήκουν ούτως ή άλλως στην πιο καθημερινή ζωή. Όταν εκατομμύρια γυναίκες διεκδικούν την ισότητα και την ελευθερία, και άλλα εκατομμύρια ανδρών και γυναικών εξακολουθούν να πιστεύουν ότι οι γυναίκες δεν είναι ίσες με τους άνδρες και πρέπει να υποτάσσονται σε αυτούς.

Όλα αυτά δεν έχουν καμιά σχέση με οποιοδήποτε αμάλγαμα και με οποιαδήποτε -φοβία, εκτός και αν ονομάζουμε αμάλγαμα και φοβία τη διαυγή ματιά στην κοινωνίας όπως είναι σήμερα. Από τη σκοπιά της ετερονομίας, και ειδικότερα αυτής που είναι η βαρύτερη ιστορικά και πραγματικά, της θρησκευτικής ετερονομίας, το ερώτημα τίθεται αναπόφευκτα: ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στις τρεις θρησκείες τις λεγόμενες του Βιβλίου, ιουδαϊσμός, χριστιανισμός και ισλάμ;

Είμαι Charlie, απαντά σωστά και δίκαια, ωστόσο, σε αυτές τις αντιφάσεις που θα μπορούσαν να είναι και να γίνουν υπερβάσιμες5. Είμαι Charlie, σημαίνει ότι έχω το δικαίωμα να εκφράζομαι και να ζω ελεύθερα. Έχω αυτό το δικαίωμα, χωρίς να προσπαθεί κανείς με την ισχύ και τη βία να με κάνει να δρω και να ζω διαφορετικά. Έχω το δικαίωμα να πείθω με την έρευνα, τη μιλιά και την κριτική, και καταδικάζω σθεναρά, κατηγορηματικά, κάθε προσπάθεια για τη βίαιη φυσική εξάλειψη του άλλου.

Ωστόσο, έχω το δικαίωμα σημαίνει ότι είμαι μέλος μιας πολιτικής κοινωνίας που θα οικοδομηθεί στα υφιστάμενα δημοκρατικά θεμέλια αφού ταυτόχρονα τα αναθεωρήσει ριζικά. Η δημοκρατία, ως πολιτικό καθεστώς και ως μορφή κοινωνίας, πρέπει να γίνει το κύριο πρόταγμα-έργο της στιγμής. «Μία λέξη προσανατολίζει το στοχασμό μας όταν σκεφτόμαστε τη δημοκρατία, η λέξη απόφαση. Απόφαση από τους πολίτες.», έγραφα άλλοτε. Η λέξη της δημοκρατίας είναι επίσης η πειθώ, θα προσθέσω τώρα.

Ορισμένα πολιτικά ζητήματα

Τα πρώτα καθαυτά πολιτικά ερωτήματα που έθεσα στον εαυτό μου όταν έμαθα την επίθεση κατά του Charlie Hebdo ήταν: Γιατί τώρα; Γιατί αυτός ο στόχος; Γιατί αυτή η «αποτελεσματικότητα»; Ποιοι είναι οι στόχοι της επίθεσης; Και, κυρίως, ποιες θα είναι οι συνέπειες;

Θέτοντας τα ορθά, κατά τη γνώμη μου φυσικά, ερωτήματα, κάνουμε ήδη ένα πρώτο βήμα για την κατανόηση αυτού του γεγονότος.

Δεν έχω μια ικανοποιητική απάντηση στο ερώτημα: Γιατί τώρα; Τα γεγονότα έδειξαν πάντως ότι οι δύο φανατικοί ισλαμιστές, παρόλο που είχαν ετοιμάσει την επίθεσή τους, δεν είχαν σχεδόν κανένα σχέδιο οπισθοχώρησης, με αποτέλεσμα να κάνουν ασυνάρτητα πράγματα. Θα ήθελα να κάνω εδώ μια παρατήρηση που θεωρώ σημαντική, από την άποψη της δημοσιογραφικής (και όχι μόνο) περιγραφής των πραγματικών περιστατικών. Πολλά ειπώθηκαν για τη ψυχραιμία και τον επαγγελματισμό των δολοφόνων. Περίεργη, πράγματι, αντίληψη για τον επαγγελματισμό. Ο χρόνος και ο χώρος δεν επιτρέπουν μια μακριά ανάλυση. Αλλά για κάποιον που έχει εργαστεί σε πολλούς τομείς, είναι ανατριχιαστικό να ακούει την έννοια του επαγγελματισμού στη δολοφονία, του επαγγελματισμού ο οποίος τουλάχιστον στο μυαλό των διευθυντών στην εργασία σημαίνει τα πάντα και τίποτα, και είναι καλός επαγγελματίας αυτός που υποτάσσεται στις πιο παράλογες εντολές.

Σχετικά με την επιλογή του στόχου, η γνώμη μου είναι ότι τα δύο άτομα που έκαναν την επίθεση δεν θα μπορούσαν επιλέξουν στόχο που θα τους απομόνωνε περισσότερο από την κοινή γνώμη, και από τους μουσουλμάνους ακόμη. Εκτέλεσαν εν ψυχρώ πολύ συμπαθητικούς ανθρώπους, για ένα συμβάν που φαίνεται μακρινό, τη δημοσίευση των γελοιογραφιών του Προφήτη, ένα θέμα επιπλέον που, κατά τη γνώμη μου, δεν θίγει ιδιαίτερα την ευαισθησία των πιστών, τουλάχιστον στη Γαλλία. Θα πρέπει να προϋποθέσουμε ακόμα ότι οι πιστοί ήξεραν αυτή τη δημοσίευση και επίσης την εφημερίδα Charlie Hebdo. Η διατύπωση του Edgar Morin είναι ορθή : «η έλλειψη σεβασμού από την εφημερίδα Charlie Hebdo τοποθετείται στο επίπεδο του γέλιου και του χιούμορ, πράγμα που δίνει έναν τερατωδώς ηλίθιο χαρακτήρα στην επίθεση.» (Άρθρο που αναφέρεται παραπάνω.)

Γιατί αυτή η «αποτελεσματικότητα»; Διότι, σύμφωνα με τις διαθέσιμες πληροφορίες, υπήρξε μια χαλάρωση της προστασίας των προσώπων που αποτελούσαν στόχο. Τα ανθρώπινα πράγματα, έλεγε ο Πλάτων, εξαρτώνται από τη φύση, από την πολιτική τέχνη και την τύχη. Δέκα λεπτά αργότερα, η συνεδρίαση της συντακτικής ομάδας της εβδομαδιαίας εφημερίδας θα είχε τελειώσει και τα μέλη της θα ήταν διασκορπισμένα στο κτήριο.

Ποιοι είναι οι στόχοι της επίθεσης; Και εδώ επίσης υπάρχουν σοβαρά ερωτηματικά σχετικά με την ικανότητα των φονταμενταλιστών ισλαμιστών που διέπραξαν την επίθεση να σκέφτονται πολιτικά. Ποτέ δεν ξέρουμε εκ των προτέρων τις συνέπειες των πράξεών μας, είναι αλήθεια. Αναλύσεις που είδαν αμέσως το φως της δημοσιότητας, όπως αυτή του Robert Badinter, μιλάνε για μια πολιτική παγίδα που στήθηκε από τους φανατικούς ισλαμιστές: «Τέλος, ας σκεφτούμε αυτή την ώρα της δοκιμασίας την πολιτική παγίδα που μας έστησαν οι τρομοκράτες. Αυτοί που κραυγάζουν “allahou akbar” κατά τη στιγμή της δολοφονίας ανθρώπων, προδίδουν οι ίδιοι από φανατισμό το θρησκευτικό ιδεώδες το οποίο επικαλούνται. Ελπίζουν επίσης ότι η οργή και η αγανάκτηση που κατακλύζουν το Έθνος θα βρουν σε ορισμένους την έκφρασή τους στην απόρριψη όλων των μουσουλμάνων της Γαλλίας και στην εχθρότητα εναντίον τους. Έτσι, θα μπορούσε να ανοίξει το χάσμα που ονειρεύονται ανάμεσα στους μουσουλμάνους και τους άλλους πολίτες. Να ανάψει το μίσος μεταξύ Γάλλων, να προκληθεί με το έγκλημα η δια-κοινοτική βία, να το σχέδιό τους, πέρα από την ενόρμηση του θανάτου, το οποίο κάνει αυτούς τους φανατισμένους να σκοτώνουν με την επίκληση του Θεού. Ας αρνηθούμε αυτό που θα αποτελούσε τη νίκη τους. Και ας προφυλαχτούμε από τα άστοχα αμαλγάματα και τα αδελφοκτόνα πάθη.»6

Ποιες θα είναι οι συνέπειες της επίθεσης κατά του Charlie Hebdo; Πρώτον, για την ώρα, και παρά κάποιες μεμονωμένες αλλά υπαρκτές πράξεις, βλέπουμε να συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο από αυτό που οι φονταμενταλιστικές ισλαμιστές φέρεται να επεδίωκαν. Αλλά, έτσι κι αλλιώς, όπως πολύ συνοπτικά προσπάθησα να πω σε αυτό το κείμενο, η πράξη της 7ης Ιανουαρίου 2015 δεν έγινε μέσα στο κενό. Αν υπάρχει ένα κενό, αυτό είναι το κενό νοήματος της σημερινής γαλλικής κοινωνίας. Μπορώ να το πω από τώρα: τα γεγονότα δείχνουν ότι αυτό το κενό σε μεγάλο βαθμό κατοικείται από μια σταθερή προσήλωση στη δημοκρατία και την ελευθερία της έκφρασης. Όπως ήδη έχω επισημάνει, πριν μερικά χρόνια, το κενό αυτό δεν είναι τόσο κενό όσο φαίνεται. Νέοι τρόποι ζωής, νέα νοήματα ζωής, έχουν ήδη δημιουργηθεί. Και ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας θέλει απολύτως και αδιαπραγμάτευτα να το καλύψει μέσα σε συνθήκες δημοκρατίας, ελευθερίας και αυτονομίας. Η επίθεση κατά του Charlie Hebdo, που έχει ήδη γίνει ένα γεγονός με την ορμητική ανάδυση της επιθυμίας για την ελευθερία της έκφρασης, θα είναι ένα γεγονός προς τη δημοκρατία αν οι συλλογικές κινητοποιήσεις αυτών των ημερών ανοίξουν το δρόμο της συζήτησης και της πράξης για τα πραγματικά προβλήματα της κοινής ζωής. Για να βρει η θρησκεία τη θέση της αυστηρά στην ιδιωτική σφαίρα, για να δώσει η οικογένεια τη θέση της σε άλλες μορφές κοινής ζωής, για να ξαναβρεί ένα νόημα η εκπαίδευση, για να πάψει η εργασία να είναι η υπέρτατη αξία της κοινωνίας. Για ένα πολιτικό καθεστώς άμεσης δημοκρατίας, για μια πλήρως αυτόνομη κοινωνία μέσα στην οποία η φιλία και ο έρωτας-σεξουαλικότητα, καθώς και το χιούμορ, θα θριαμβεύουν.

  *   νίκος ηλιόπουλος, Παρίσι, 10-11 Ιανουαρίου 2015