Ελληνικής ταυτότητας παραλειπόμενα ή περί πρωτοασηκρήτισσας (Γ.Γ.) του Υπ. Αεθνικής Παιδείας
Λέγαμε πριν για την γαλλική-φράγκικη εθνική ταυτότητα και το ότι ο Σατωμπριάν μας γράφει τα κάτωθε:
“Η καθημερινή εμπειρία μας οδηγεί να αναγνωρίσουμε ότι οι Γάλλοι ενστικτωδώς βαδίζουν προς την εξουσία· δεν αγαπούν καθόλου την ελευθερία·η ισότητα είναι το μόνο είδωλό τους. Όμως, η ισότητα και ο δεσποτισμός έχουν μυστικούς δεσμούς. Με βάση αυτά τα δύο δεδομένα, ο Ναπολέων κατάγεται απευθείας από την καρδιά των Γάλλων” (Σατωμπριάν, “Σκέψεις και αφορισμοί”, σ. 47).
Μία θαυμάσια περιγραφή της ελληνικότητας μας δίνει ο Απόστολος Παύλος στην ομιλία του στον Άρειο Πάγο, καθώς και η όλη εξιστόρηση των Πράξεων. Ο Παύλος περιηγούμενος στις Αθήνες βλέπει, ότι οι Αθηναίοι είναι “κατά πάντα δεισιδαιμονέστεροι”(το ίδιο που έλεγαν οι μεγάλοι Καππαδόκες/Έλληνες Πατέρες για τον Λιβάνιο, δηλαδή), δηλαδή ευσεβέστεροι, δηλαδή θεοκεντρικότεροι. Η θεοκεντρικότητα, λοιπόν, είναι ένα δεύτερο τυπικό χαρακτηριστικό της ελληνικότητας. Ο Παύλος, στην θαυμάσια αυτή του ομιλία, εφελκύει, πέραν του Διονυσίου του Αρεοπαγίτη και Δαμάρεως, στωικούς, επικουρείους. Μάλιστα, ως μεγάλος ελληνιστής βάσει των σπουδών του, χρησιμοποιεί αυτούσιες φράσεις Αρχαίων Ελλήνων ποιητών (εδώ -”ως και τινες των καθ’ υμάς ποιητών ειρήκασι“), για να πολεμήση την ειδωλολατρία και την ενοίκηση (πρβλ. καθιέρωση) θεών σε είδωλα!
Τρίτο, έλασσον, χαρακτηριστικό είναι η εμμονή στην ιδιαίτερη αξία του ανθρώπου και η υπέρβαση του ατόμου, ο ανθρωπισμός, ιδιαίτερα ένα ρεύμα που ξεκίνησε από την εποχή του Μενάνδρου (4ος-3ος αι. μ.Χ.) και μετά και ολοκληρώθηκε στον “χριστιανικό ανθρωπισμό” (πρβλ. “το Σάββατο δια τον άνθρωπο έγινε και όχι ο άνθρωπος για το Σάββατο”). Όλη η αρχαία ελληνική φιλοσοφία έχει ονομαστή ανθρωπισμός. Ο απόλυτα ελληνολατρης ρήτορας Κικέρωνας χαρακτήριζε humanitas την αρχαία ελληνική παιδεία, εξ ου και το “ανθρωπιστική παιδεία” που λέμε σήμερα.
Τέταρτο χαρακτηριστικό είναι η μυστική πορεία, η ανακάλυψη του μικρόκοσμου που είναι ο άνθρωπος, η μυστική γνωσιολογία, όπως την γνωρίζουμε από τον Πυθαγόρα, τον Ηράκλειτο τον Εφέσιο, τους Ορφικούς, τα Ελευσίνια Μυστήρια, ενώ τέτοιες τάσεις είχε και ο Πλάτωνας, που κατέληξε στο ικανοποιητικό για την εποχή του “Θεός ου μείγνυται ανθρώποις”. Αυτή η σπερματική πορεία ολοκληρώθηκε στην Ορθοδοξία. Αυτή ήταν, ως λέγεται, η αρχαιοελληνική γνωσιολογία. Από την άλλη, στην αλλοτριωμένη Δύση, αυτό το νήμα υπάρχει, αλλά είναι κρύφιο. Υπάρχει στον αναγεννησιακό Μπαίμε, στον κατ’εξοχήν Γερμανό ρομαντικό Χριστιανό Νοβάλις, τον Ολλανδό φιλόσοφο Hemsterhuis (πρβλ. τα περί “ιερής αίσθησης” με την Ορθόδοξη θεολογία της “καρδίας”!), τον Ιωάννη του Σταυρού, τον Ιωάννη της Σιωπής, την Τηρεσία της Άβιλα, εσχάτως τον υπαρξισμό. Αλλά πάντως το κύριο νήμα, υφάδι είναι αυτό που ξεκίνησε με τον Ακινάτη που κατέστησε τις Ενέργειες, την Χάρι του Θεού …χάριτες κτιστές και μετρήσιμες (!) με μία κοσμική νομικιστική λογική περί αξιομισθιών των Αγίων*. Καλή ανάλυση, κατανοητή και προσιτή στο κοινό σε όλα αυτά έχει κάνει ο Θεσσαλονικέας συγγραφέας, τουρκολόγος και δημοσιογράφος Ν. Χειλαδάκης στο αξιολογότατο βιβλίο του “Ανατολική αυτοκρατορία”, όπου μιλάει και για τον σύγχρονο πόλεμο Ανατολής -Δύσης, ένα γνωσιολογικό, γνωσιοθεωρητικό πόλεμο στο βάθος.
Πολλά θα μπορούσα να ειπωθούν και τελείως άλλα ίσως επ’αυτών.Γεγονός είναι, ότι και εθνική συνέχεια υπάρχει (κατ’εξοχήν, θα έλεγα) στον ελληνισμό, όπως δέχονται οι περισσότεροι σοβαροί εθνολόγοι, ιστορικοί, κ.α. του εξωτερικού και φέρει ως κληρονομιά πάρα πολύ βαριές παρακαταθήκες, από τις σημαντικότερες που έχουν ποτέ εμφανιστεί. Ίσως για αυτό και ο Κλήμης ο Αλεξανδρείας μιλούσε κάπου για ειδική κλήση του ελληνισμού. Βεβαίως, όπως και στο εβραϊκό έθνος, η αξία μας βασίζεται στο άηθες ήθος (“οι πράξεις μας είναι η μόνη ιδιοκτησία”, όπως έλεγε ο Χρυσόστομος) και το πνεύμα μας, όχι στην όποια και οσοδήποτε υψηλή καταγωγή μας, που παράγει απαιτήσεις, αφού γνωρίσαμε την αλήθεια περισσότερο.
Δεύτερο γεγονός είναι, ότι το έθνος (βλ. Αριστοτέλη, Ηρόδοτο, Θουκυδίδη) συγχέεται από πάρα πολλούς με το λατινικό natio (του 18ου αιώνα)! Αυτή η μετάφραση των αρχαίων ελληνικών όρων στην λατινική έχει προκαλέσει πάρα πολλά προβλήματα, όπως έλεγε και ο μέγιστος εκ των παρ’ημίν φιλοσόφων και δοκιμιογράφων Χρ. Μαλεβίτσης. Άλλο είναι ο Λόγος (που εμπεριέχει τα όριά του) και άλλο η Ratio, άλλο είναι το έθνος και άλλο το νεοφανές natio, άλλο είναι η κοινωνία και άλλο η societas, άλλο είναι η αλήθεια και άλλο η veritas (και άλλο η ρωσσική πράβντα, συμπληρώνω). Συνείδηση ελληνισμού, σε επίπεδο παιδείας ή καταγωγής, υπήρχε καθ’όλη την Αυτοκρατορία της Ρωμανίας, εξ ου και διδασκόταν στα σχολιά ο Έλληνας τω γένει ιερέας εθνικός το θρήσκευμα Πλούταρχος και όχι ο Βιργίλιος, ο Οράτιος, ο Σενέκας ή ο Κικέρων. Αυτή η συνείδηση ενισχύθηκε, όπως έλεγε και η Ε. Γ.-Αρβελέρ, μετά την Εικονομαχία, και έγινε “ελληνορθόδοξη”, όπως γράφει κάπου. Τότε, λέει και ο Δ. Ζακυθηνός, είχαμε το Οικουμενικό Χριστιανικό Κράτος του Ελληνισμού. Ο δε Μπερντιάεφ στο “για την κοινωνική ανισότητα” γράφει, ότι οι “Βυζαντινοί” έβγαλαν τους τότε παγανιστές Ρώσσους από την βαρβαρότητα, δίνοντάς τους εκείνη την εποχή περίπου, την Ορθόδοξη πίστη και την ελληνική παιδεία.
Όσον αφορά δε ένα ορισμένο (διότι υπήρχαν πάρα-πάρα πολλών ειδών, βέβαια***) ρομαντισμό που οι αληθινοί, καθολικοί Φιλέλληνες όπως ο Λ. Γκεμερέυ μέμφονται, ζωγράφησε μία παραμορφωτική εικόνα του ελληνισμού και ιδιαίτερα του αρχαίου ελληνισμού. Σε αυτήν την παραμορφωμένη εικόνα οφείλονται και οι επιθέσεις προσώπων όπως ο Χάιντεγκερ στην αρχαία Ελλάδα ή του πρώιμου Γκαρωντύ που έγραψε το περίφημο εξαίρετο δοκίμιό του “Η Δύση είναι ένα ατύχημα”. Γεγονός αδιαμφισβήτητο είναι, ότι η πρώιμη νεωτερικότητα, δηλαδή τα δυτικά “ορθολογιστικά φώτα”, τόνισε/αν περισσότερο σε επίπεδο κοσμοθεωρητικό τις έννοιες της Πατρίδας και της Δημοκρατίας, σε βαθμό που ο “αρχάγγελος της επανάστασης” της Γαλλίας Σαιν-Ζυστ (ο πρώτος συνοδοιπόρος και φίλος του “έφιππου Ναπολέοντα” Μαξ. Ροβεσπιέρου) είχε θεωρητικά θεμελιώσει την Ιακωβινική Δικτατορία με μία αποφθεγματική λογική άρνησης της Δημοκρατίας για την σωτηρία της Πατρίδας. Αλλά έτσι, βέβαια, τα φώτα αυτά (των οψιμων αυτών “φωταδιστών”) ξεθωριάζουν στα μάτια των πολλών και η δημιουργική (“ρομαντική”) αντίδραση στα φώτα που τελικά νίκησε εκεί όπου γεννήθηκαν αποκτά αίγλη…
* Αλλά, όπως έλεγε και ο Άγιος Νικόλαος Βελιμίβοβιτς στους “στοχασμούς περί καλού και κακού”, ο Θεός είναι περισσότερο Θεός αγάπης παρά Θεός ισότητας.
**Εξαίρετες επισημάνσεις και παραθέματα σε όλα αυτά έχει δώσει και ο αείμνηστος Ι. Μ. Χατζηφώτης, π.χ. στο “Βυζάντιο και Εκκλησία”, και πολλοί διδάχθηκαν αρρήτως από αυτόν, όπως έχω διαπιστώσει προσωπικά.
***αρκεί να δούμε την διαφορά μεταξύ του “προοδευτικού” γερμανικού ρομαντισμού του Χριστιανού Novalis και του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού που προσβλέπει στο παρελθόν και το κύρος του με “νοσταλγία” επιστροφής.
