"Προσδοκία για Λύτρωση: Τα πολλά πρόσωπα του Μεσσία"
της Αμαλίας Κ. Ηλιάδη,
Αδιαμφισβήτητο είναι το γεγονός ότι σχεδόν σε όλες τις περιοχές του κόσμου που θεωρούνται από τη σύγχρονη επιστήμη ως κοιτίδες των μεγάλων αρχαίων πολιτισμών καταγράφεται η προσδοκία του Μεσσία. Κάθε θρησκεία αναμένει το δικό της λυτρωτή που θα κυριαρχήσει στη γη. Η Ανάσταση αποτελεί την ολοκλήρωση της πορείας και της διδασκαλίας του δασκάλου από τη Ναζαρέτ, του οποίου το όνομα στη μετάφραση των Εβδομήκοντα αποδόθηκε ως Ιησούς Χριστός.
Το «Χριστός» απέδωσε την εβραϊκή λέξη «μεσσίας», αφού αυτή η λέξη σημαίνει το «χρισμένο», εκείνον που έχει πάρει το χρίσμα από μια θεία δύναμη για να λυτρώσει πνευματικά, ηθικά, ή εθνικά (ή και όλα αυτά μαζί) μία ομάδα ανθρώπων, ένα λαό ή ένα έθνος. Είναι γνωστό ότι οι Εβραίοι περίμεναν τον ερχομό του Μεσσία, μόνο που τον ανέμεναν τελείως διαφορετικό από τον Ιησού. Αν και οι προφήτες είχαν δώσει θολές και σε πολλές περιπτώσεις αλληλοσυγκρουόμενες περιγραφές του Μεσσία, η κοινή πεποίθηση μεταξύ των διαμορφωτών της κοινής γνώμης (Φαρισαίοι) την εποχή της έλευσης του Ιησού ήταν πως ο Μεσσίας θα ήταν ένας εθνικοθρησκευτικός ηγέτης, ο οποίος θα τους απελευθέρωνε από το ρωμαϊκό ζυγό και από τους ανεκτικούς προς το ρωμαϊκό ζυγό Εβραίους ηγεμόνες. Αυτός ήταν και ο κύριος λόγος, που στην ερώτηση του Ρωμαίου επάρχου Πόντιου Πιλάτου «Ιησούν ή Βαρραβά;», ο λαός απάντησε «Βαρραβά», αφού ο ληστής αυτός είχε αμφισβητήσει με τον τρόπο του το ρωμαϊκό ζυγό, ενώ ο Ιησούς πρόσφερε αγάπη, ακόμα και για τους Ρωμαίους και δεν έχανε την ευκαιρία να στηλιτεύει τους αδιαμφισβήτητους ηγέτες τους – τους Φαρισαίους.
Ήταν όμως μόνο οι Εβραίοι ο λαός που περίμενε το Μεσσία; Όχι. Ο «μεσσιανισμός» υπήρξε μια τάση, κοινή σχεδόν σε όλους τους αρχαίους πολιτισμούς και υφίσταται και σήμερα, προσανατολισμένη περισσότερο προς τους κοσμικούς, εθνικούς ή πολιτικούς σωτήρες, αν και δε λείπουν οι περιπτώσεις πνευματικού προσανατολισμού, όπως π.χ. οι Χιλιαστές ή ο Όσο. Στο κείμενο αυτό, ωστόσο, ευρύτερη αναφορά θα γίνει στο «μεσσιανισμό», όπως αυτός διαμορφώθηκε στο πέρασμα των αιώνων.
Επειδή τα πειστήρια για τις μεσσιανικές προσδοκίες, μάς τα δίνουν τα ιερά κείμενα του κάθε λαού, δεν είναι εύκολο να διαπιστωθεί ποια είναι η αρχαιότερη πίστη σχετικά με την έλευση του Μεσσία, αφού αρχαίοι πολιτισμοί, των οποίων ιερά κείμενα δε διασώθηκαν ή που βασίζονταν στην προφορική παράδοση, δεν μπορούν να συμπεριληφθούν. Πάντως, σε όλες τις περιοχές του κόσμου, που θεωρούνται από τη σύγχρονη επιστήμη ως κοιτίδες των μεγάλων αρχαίων πολιτισμών, καταγράφεται η προσδοκία.
Ξεκινάμε από την αρχαιότερη κοιτίδα πολιτισμών, την Ασία. Μεγάλοι πολιτισμοί άνθισαν στην Κίνα, την Ινδία, την Ασσυρία, τη Βαβυλωνία και την Περσία. Αρχίζοντας από την Κίνα, ο Μεσσίας έχει πολλά ονόματα και διαφορετικά χαρακτηριστικά σε κάθε ιστορική περίοδο. Σε κάποια αρχαία κείμενα, από τα οποία διασώζονται μόνο αποσπάσματα, αναφέρεται ότι ο Μεσσίας θα είναι ένας άγιος άνθρωπος που θα έρθει από τη Δύση και θα φέρει στην ανθρωπότητα την αρμονία. Αργότερα, ο άγιος άνθρωπος γίνεται Θεάνθρωπος και οι Κινέζοι σοφοί συμφωνούν μεταξύ τους γι' αυτό το χαρακτήρα του. Μεταφέρουμε την άποψη του Κομφούκιου, ως «πρώτου μεταξύ ίσων» ανάμεσά τους, ο οποίος πίστευε ότι ο Θεάνθρωπος θα έχει τη γνώση πριν τη γέννησή του και ότι θα χρησιμοποιήσει αυτή τη γνώση για να λυτρώσει την ανθρωπότητα στρέφοντάς την προς το αγαθό. Η χρονική περίοδος έλευσης του Θεανθρώπου δεν ορίζεται από τον Κομφούκιο αλλά από τα αρχαία κινέζικα ιερατικά βιβλία, τα οποία την τοποθετούν κάπου προς το τέλος της μέτρησης του γήινου χρόνου. Τότε, σύμφωνα με τις ίδιες πηγές, θα εμφανιστεί ο «ποιμένας» ή ο «άρχοντας», ο οποίος θα αποκαταστήσει στον κόσμο την πληρότητα, τη λαμπρότητα και τη μακαριότητά του.
Περίπου αντίστοιχη με των Κινέζων είναι και η πίστη των αρχαίων Ινδών για την έλευση του Μεσσία. Κατ' αυτούς, στην αρχή του κόσμου, όπως τον γνωρίζουμε, υπήρξε η Χρυσή Εποχή, μια εποχή στην οποία οι άνθρωποι ήταν τέλειοι και ζούσαν ευτυχισμένοι γνωρίζοντας τον ένα και μοναδικό πανανθρώπινο Θεό. Η επαφή τους όμως με την αμαρτία έφερε την πτώση και από εκεί και πέρα, τόσο ο κόσμος όσο και οι άνθρωποι γίνονται όλο και χειρότεροι, μέχρι που καταστροφές δίχως προηγούμενο θα φτάσουν τον κόσμο στο έσχατο σημείο. Τότε θα εμφανιστεί ο Λυτρωτής, που θα ξαναφέρει στον κόσμο τη Χρυσή Εποχή. Αν αυτό θυμίζει την ιστορία του Παραδείσου, της εκδίωξης των Πρωτοπλάστων και της επιστροφής του ανθρώπου στην αιώνια ζωή μετά τη Δευτέρα Παρουσία, αξίζει να υπογραμμίσουμε ότι σύμφωνα με τις Βέδες, τα αρχαία θρησκευτικά βιβλία των Ινδών, ο Λυτρωτής θα είναι ο Θεός της φωτιάς και του ήλιου που θα ενσαρκωθεί μέσω της γέννησής του από μια παρθένα, σταλμένος από τον ουράνιο πατέρα.
Ο Ινδουισμός που επικράτησε αργότερα στην Ινδία δέχεται ως κεντρικό Θεό το Βισνού, ο οποίος ενσαρκώνεται στη Γη με εννιά μορφές (οι πιο γνωστές στη Δύση είναι ο Ράμα, ο Κρίσνα και ο Βούδας, δηλαδή ο Φωτισμένος). Αν και δεν είναι πολύ γνωστή, υπάρχει όμως και η δέκατη ενσάρκωση του Βισνού σε Μεσσία που θα αποκτήσει σαρκική, γήινη υπόσταση από τη γέννησή του από μια παρθένα, κατά την τέταρτη και κοσμική περίοδο του κόσμου, η οποία θα χαρακτηρίζεται από τη μέγιστη έκπτωση των αξιών, τη διαφθορά και την εξαθλίωση. Παίρνοντας τη μορφή έφιππου πολεμιστή με πύρινη ρομφαία, ο Βισνού θα νικήσει τους εχθρούς του και θα αποκαταστήσει τη θεία τάξη στον κόσμο.
Ο Βουδισμός συμφωνεί μεν ότι ο άνθρωπος με δική του ευθύνη εγκατέλειψε την υπέρτατη γαλήνη για να ξεπέσει στην εξαθλίωση, αλλά πιστεύει ότι απαραίτητος όρος για την έλευση του Μεσσία είναι η συνειδητοποίηση από πλευράς ανθρώπων της κατάστασής τους. Όταν οι άνθρωποι συνειδητοποιηθούν, τότε θα εμφανιστεί ένας όμοιός τους και όχι κάποια ενσαρκωμένη θεϊκή υπόσταση, που θα αποκαλύψει την υπερβατική αλήθεια και μέσω αυτής θα φέρει τη βασιλεία της δικαιοσύνης στον κόσμο.
Κεντρική μορφή της αρχαίας περσικής θρησκείας ήταν ο προφήτης Ζωροάστρης ή Ζαρατούστρα, όπως τον γνωρίζουμε περισσότερο στη Δύση από το φιλοσοφικό έργο του Νίτσε «Τάδε έφη Ζαρατούστρα» και από το ομότιτλο μουσικό έργο του Στράους. Ο Ζαρατούστρα έζησε, σύμφωνα με τα πιστεύω των Ζωροαστρών, στην αρχή του τελευταίου από τους κοσμικούς κύκλους, ο καθένας από τους οποίους κρατάει 3.000 χρόνια. Το σπέρμα του διατηρείται σε μια λίμνη και κάθε χίλια χρόνια μια παρθένα που θα κολυμπάει εκεί θα γονιμοποιείται και θα γεννάει από ένα σωτήρα. Ο τρίτος και ο τελευταίος θα είναι ο Λυτρωτής, ο οποίος θα πραγματοποιήσει τις προφητείες του Ζαρατούστρα.
Καθόλου απίθανο δεν είναι οι αρχαίοι Πέρσες να πήραν την ιδέα του Λυτρωτή από τον αρχαίο ασσυροβαβυλωνιακό πολιτισμό, αφού και άλλα στοιχεία του πολιτισμού αυτού ενσωματώθηκαν στον περσικό πριν, αλλά κυρίως μετά από την κατάκτηση της Βαβυλώνας από τους Πέρσες. Οι Βαβυλώνιοι πάντως πίστευαν σε ένα Θεό Λυτρωτή που θα πάρει τη μορφή ανθρώπου και θα απλώσει την πνευματική κυριαρχία του σε όλη τη Γη. Πολλοί μελετητές των θρησκειών πιστεύουν ότι οι μεσσιανικές δοξασίες των Ασσυροβαβυλωνίων έπαιξαν ουσιαστικό ρόλο στη διαμόρφωση των αντίστοιχων εβραϊκών, αφού οι τελευταίοι έζησαν πολλά χρόνια υπό την κατοχή των πρώτων και τα σημαντικότερα προφητικά τους κείμενα γράφτηκαν στη Βαβυλώνα.
Περνώντας στην Ευρώπη, θα σταθούμε στον πιο σημαντικό πολιτισμό της ηπείρου, τον ελληνορωμαϊκό. Όσον αφορά τους αρχαίους Έλληνες, είχαν αποστασιοποιηθεί σχεδόν πλήρως από την ιδέα του Μεσσία, αφού οι θεοί τους ήταν καθημερινοί, με τα πάθη και τις αδυναμίες τους, με τους οποίους μάλιστα έκαναν και έρωτα και γεννούσαν ημίθεους. Να έρθει δηλαδή ποιος Μεσσίας και να λυτρώσει ποιον από ποιον; Ο Διόνυσος και ο Ορφέας είναι μεν θεάνθρωποι αλλά όχι Μεσσίες και -ας το πούμε κι αυτό- αποτελούν ανατολικές επιδράσεις στην αρχαία ελληνική μυθολογία. Στο επίπεδο της φιλοσοφίας μόνο γίνονται κάποιες συγκρίσεις μεταξύ του πλατωνισμού και του χριστιανισμού, αλλά δεν καμιά σχέση με μεσσιανικό πνεύμα. Η Ρώμη, με λιγότερο συγκροτημένο και ισχυρό πολιτισμικό και πολιτιστικό υπόβαθρο, ήταν πιο δεκτική σε αντίστοιχες απόψεις. Αλλά και εκεί, αν εξαιρεθούν οι δεκάδες ανατολίτικες λατρείες που είχαν πλημμυρίσει την κοσμοκράτειρα πόλη, οι «παραδοσιακές» ρωμαϊκές πηγές δε μας δίνουν μαρτυρίες έντονου μεσσιανικού πνεύματος. Ανάμεσα στις περιορισμένες όμως αναφορές βρίσκεται και αυτή του μεγαλύτερου Ρωμαίου λογοτέχνη, του «Ρωμαίου Ομήρου», του ποιητή Βιργίλιου που έχει γράψει έναν ύμνο στον αναμενόμενο σωτήρα, από τον οποίο περιμένει «να γεννήσει τη μεγάλη τάξη των αιώνων από την αρχή».
Απ΄ όλα όσα αναφέρθηκαν, συμπεραίνουμε ότι η προσδοκία για την έλευση του Μεσσία αλλά και η πολυπόθητη «Λύτρωση» ήταν και είναι βαθιά ριζωμένες στις καρδιές, στη μνήμη και στις αναζητήσεις της ανθρώπινης φυλής σε όλα τα μήκη και πλάτη του πλανήτη μας.
* Η Αμαλία Κ. Ηλιάδη είναι Φιλόλογος-Ιστορικός, ΜΑ Βυζαντινής Ιστορίας/Υπεύθυνης Σχολικής Βιβλιοθήκης 2ου Ε.Π.Α.Λ. Τρικάλων,
ailiadi@sch.gr, http://users.sch.gr/ailiadi, http://blogs.sch.gr/ailiadi, http://www.matia.gr,
