Χριστιανισμός vs Νεοφιλελευθερισμός

Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου*

Το κείμενο που ακολουθεί είναι από το Προλογικό του πρόσφατου τεύχους του κριτικού θεολογικού περιοδικού «Σύναξη» (αρ. 131, Σεπτ. 2014), το οποίο είναι αφιερωμένο στην αντίθεση Χριστιανισμού και Νεοφιλελευθερισμού.

Το τεύχος αυτό αποτελεί συνέχεια τεύχους που εκδόθηκε στις αρχές της κρίσης (Ιούνιο του 2010), με θέμα «Η οικονομία σε κρίση» (αρ. 114). Μετά, λοιπόν, το Προλογικό του πρόσφατου τεύχους παρατίθεται το Προλογικό του 2014, με ακέραια ισχύ σήμερα.

«Το τεύχος εστιάζει σε ένα ιδεολογικό, οικονομικό και πολιτικό ρεύμα, το οποίο σήμερα κυριαρχεί σχεδόν σε όλο τον πλανήτη και, βεβαίως, βιώνεται με οδυνηρή ένταση και στη χώρα μας. Η προσέγγισή μας είναι θεολογική, υπό την έννοια ότι προσπαθούμε να καταλάβουμε την πραγματικότητα και να την κρίνουμε από τη σκοπιά των ανθρώπων που θέλουν να είναι αφοσιωμένοι σ’ έναν Θεό ελευθερωτή, που βγάζει τον λαό του από τη δουλεία της Αιγύπτου, κι όχι να προσκυνήσουν τον Χρυσό Μόσχο, που υψώνεται κατά του Θεού και αντί του Θεού (Έξ. 32: 4· και μακάρι αυτό το «θέλουν» να αποδειχτεί φιλότιμο κι αληθινό) […]

Η οικονομική δοκιμασία και η αποσάθρωση που ζουν χώρες ολόκληρες, εκπλήσσουν, μα στην πραγματικότητα δεν είναι διόλου έκπληξη. Όλο αυτό που ονομάζεται κρίση δεν είναι ένας μετεωρίτης από το υπερπέραν, αλλά πλευρά της ίδιας της λειτουργίας του κυρίαρχου οικονομικού συστήματος. Το να τρώει τα παιδιά του ο μανιακός καπιταλισμός, συμπίπτει με το ότι είναι αυτός που είναι [1]. Στην ποδιά του, τα πάντα είναι αναλώσιμα, κι ο άνθρωπος δεν είναι τίποτα άλλο πέρα από καταναλωτής αναλώσιμων και αναλώσιμος ταυτόχρονα. Συγκεκριμένα: Από το ξημέρωμα της δεκαετίας του 1980 (με εμβληματικά ορόσημα την εκλογή της Μάργκαρετ Θάτσερ ως πρωθυπουργού της Μ. Βρετανίας και του Ρόναλντ Ρέιγκαν ως προέδρου των ΗΠΑ) η αχαλίνωτη αγορά λυσσομανά για να σαρώσει τα πάντα, με ναυαρχίδα τον ισχυρισμό ότι η οικονομία δεν είναι μια παράμετρος της ανθρώπινης ζωής, αλλά καθαυτήν η ζωή. Στην οπτική αυτή, η αγορά έχει τους δικούς της νόμους, τους μόνους αληθινούς νόμους στο σύμπαν, και ο,τιδήποτε δεν τους αφήνει ανενόχλητους, οφείλει να έχει τη μοίρα της Καρχηδόνας! Αυτό σημαίνει πως κάθε τι άλλο (πες το πολιτική, πες το πολιτισμό, πες το αλληλεγγύη) πρέπει ή να μεταλλαχθεί σε οικονομική αξία, ή να υποταχθεί στις οικονομικές αξίες, ή… να κονιορτοποιηθεί. Κάποτε τα τραπέζια των χρηματιστών, που είχαν μετατρέψει το Ναό σε οίκο εμπορίου, τα ανέτρεψε ένα φραγγέλιο, «και των κολλυβιστών εξέχεε το κέρμα» (Ιω. 2: 13-16). Τώρα δεν υπάρχει μεν κουδούνισμα κερμάτων, αλλά η επέλαση καθ’ όλης της ζωής κορυφώνεται, και ο ηλεκτρονικός υπολογισμός χρεών, επιτοκίων, κερδών συνιστά τη δοξολογία της νέας επικρατούσας θρησκείας: «Ευλογημένη», λέει, «η βασιλεία του Νεοφιλελευθερισμού!».

Στις παραπάνω λιγοστές γραμμές σκιαγραφήσαμε τον οικονομικό Νεοφιλελευθερισμό, με επίγνωση, πάντως, του γεγονότος ότι για το περιεχόμενο αυτού και παρόμοιων όρων υπάρχει πέλαγος προσεγγίσεων στις κοινωνικές επιστήμες [2]. Εδώ, για τη διαύγεια του αφιερώματός μας, είναι ίσως χρειαζούμενες δυο απλές διευκρινίσεις:

Πρώτον: Για να συζητήσει κανείς τον Νεοφιλελευθερισμό ως συγκεκριμένη, σημερινή ιδεολογία και πρακτική, πρέπει να επικεντρώνει στα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του, και να μην παρασύρεται από την παλαιότερη, πολύ γενική και καθημερινή χρήση του όρου «φιλελεύθερος», η οποία αόριστα δηλώνει τον εραστή ελευθεριών και αντίπαλο τυραννικών καθεστώτων, με πολύ μεγάλη ποικιλία όσον αφορά το ιδεολογικό περιεχόμενο και τις κοινωνικές συγκυρίες.

Δεύτερον: Υπάρχει διαφορά μεταξύ του Νεοφιλελευθερισμού και του Φιλελευθερισμού, ο οποίος είναι επίσης σύγχρονος όρος, που χαρακτήρισε τα πολιτικά και οικονομικά μας πράγματα επί πολλές δεκαετίες. Αντίθετα προς τον πρώτο, ο δεύτερος αναγνωρίζει ρυθμιστικό ρόλο στο κράτος και στον κοινοβουλευτισμό, σε διάφορες μεν ποσοστώσεις και σε διάφορες παραλλαγές, αλλά πάντως δεν τα θεωρεί ενεργούμενα της αγοράς […]».

(ζωγραφιά εξωφύλλου τεύχους 131: Χρήστος Μποκόρος)

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΙΟΥΝΙΟΥ 2010 (ΤΕΥΧΟΣ 114, ΜΕ ΘΕΜΑ «Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΕ ΚΡΙΣΗ»):

«Το τεύχος είχε προ καιρού προγραμματιστεί για να συζητήσει την οικονομία, να την θέσει, δηλαδή, στην κρίση της θεολογικής ματιάς. Τα πράγματα ήρθαν έτσι (επώδυνα έτσι!) ώστε τις μέρες που, τελικά, εκδίδεται το τεύχος, το οικονομικό σύστημα – σε ελληνικό και σε παγκόσμιο επίπεδο – να υποτίθεται ότι βρίσκεται σε κρίση, δηλαδή σε κλυδωνισμό θεμελιακό. Για άλλη μια φορά, η αμφισημία των λέξεων αποτυπώνει την δυσβάσταχτη συνθετότητα της ζωής!

Γιατί είπαμε «υποτίθεται»; Όχι, βέβαια, για να αμφισβητήσουμε ότι πραγματικά βρισκόμαστε σε φάση δοκιμασίας! Αλλά για να κρατήσουμε ανοιχτό έναν αεραγωγό, ένα ερώτημα μάλλον κρίσιμης σημασίας: Αυτό που συμβαίνει σήμερα διεθνώς είναι, άραγε, ένα δυστύχημα, ένα κακό έξωθεν; Ή μήπως είναι, απλώς και οδυνηρώς, έκφανση καθαυτής της λειτουργίας ενός συστήματος που έχει στη φύση του την αποθέωση του ατομικού κέρδους, τον θαυμασμό προς τον πλουτισμό, την αντιμετώπιση του κόσμου ως εμπορεύματος και την αποδοχή της αδικίας ως δικαιολογημένης διαδικασίας; Μήπως είναι απλώς κοροϊδία να καταγγέλλω αίφνης ως ενόχους κάποιους «κερδοσκόπους», όταν στην πράξη δοξολογώ ένα σύστημα του οποίου κατά φύσιν λειτουργία είναι να κατασκευάζει τον άνθρωπο κερδοσκόπο, τον άνθρωπο καταναλωτή, τον άνθρωπο επενδυτή;

Δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσει κανείς ότι κάμποσοι εκκλησιαστικοί άνθρωποι νοούν την οικονομία ως ένα πεδίο ουδέτερο (όπως είναι, για παράδειγμα, μια εποχή του χρόνου ή η ύπαρξη μιας πεδιάδας), όπου ο ευσεβής δύναται να πράττει κατά το σύστημα, αρκεί ο ίδιος να εκκλησιάζεται τις Κυριακές και να μην παρεκτρέπεται σεξουαλικώς. Στην οπτική αυτή, ερωτήματα για τις ανθρωπολογικές επιλογές που συνιστούν το σύστημα (επιλογές – κι όχι ουδετερότητα) και για τις προτεραιότητες (προτεραιότητες – κι όχι ουδετερότητα) που το συγκροτούν, προσπερνιούνται ως κάτι τριτεύον. Κι έτσι είναι εντελώς σύνηθες, πολλοί εκκλησιαστικοί άνθρωποι να παπαγαλίζουν μεν την βολική φόρμουλα, ότι ο Καθολικισμός σημαίνει φεουδαρχία, ο Προτεσταντισμός σημαίνει καπιταλισμό, ενώ η Ορθοδοξία είναι κάτι άλλο… , αλλά ταυτόχρονα να αρθρώνουν μια θεολογία και να αναπαράγουν έναν τρόπο ζωής που δεν είναι καθόλου κάτι άλλο! Και δεν μιλώ, βέβαια, για αναπαραγωγή από ανάγκη ή από αδυναμία (η ανάγκη και η αδυναμία χρειάζονται τον σεβασμό μας), αλλά για νηφάλια προσχώρηση. Βολικό, γαρ, να θεωρητικολογείς κατά του καπιταλισμού επειδή τον βλέπεις ως όθνιο, δυτικό πολιτισμικό φαινόμενο, κι όχι επειδή προεχόντως γεννά απανθρωπιά! Αλλά οι Πατέρες δεν έκριναν τη Φραγκιά – έκριναν τα φράγκα όπου γης, και την εκμετάλλευση σε δύση και σε ανατολή! O Μαξ Βέμπερ και η σπουδαία μελέτη του για τη σχέση Προτεσταντισμού και καπιταλισμού έχει γίνει η αγαπημένη παραπομπή των τρεφομένων με τα ξυλοκέρατα της παπαγαλίας, αλλά ο καψερός ο Βέμπερ πολλά θα είχε να μάθει από σημερινούς Ορθοδόξους που είναι ανενδοίαστα επιδέξιοι και σε bonus και σε ευχέλαια… Απέναντι, όμως, σ’ αυτά, οι χριστιανοί εκείνοι (οι πολλοί κληρικοί και λαϊκοί) που κρατούν ως ύψιστο κριτήριο το μυστήριο του αδελφού (ημεδαπού και αλλοδαπού), που διασώζουν την αγωνία απέναντι στον πλουτισμό, που ζουν την έλλειψη εξασφάλισης, είναι οι αληθινοί νεωκόροι της Εκκλησίας. Εξωπραγματικοί εραστές ιδεολογημάτων, κατά τους νεοειδωλολάτρες του κυνισμού, φυσικά!

Τα παραπάνω δεν είναι λόγος περί ηθικής τελειότητας ή καθαρότητας. Λόγος για την πολυτιμότητα της έγνοιας και της αμηχανίας είναι! Αμηχανία για το ότι δεν ξέρουμε και δεν δυνάμεθα να δώσουμε λύσεις χειροπιαστές· έγνοια, όμως, για να μην ξεθωριάζει το όραμα, το οποίο δίνει λόγο ύπαρξης στην εκκλησιαστική ταυτότητα: το όραμα της Βασιλείας, όχι ως σπιριτουαλισμός, αλλά ως έμπνευση και κριτήριο των επιλογών μας μέσα στην ιστορία. Το μεδούλι της πνευματικής ζωής, δηλαδή, αφορά η υπόθεση αυτή. Κι εδώ αναδύεται άλλος ένας κίνδυνος, εξ ευωνύμων αυτή τη φορά: Το να επιδίδεται μεν η Εκκλησία σε κοινωνικά έργα, όμως έργα που δεν είναι προφητικά: που δεν φανερώνουν, δηλαδή, ένα όραμα άλλου τρόπου υπάρξεως. Ο μη-προφητικός κοινωνισμός είναι εκείνος που δεν διεμβολίζει τις νόσους της προηγουμένης παραγράφους, δεν ρηγματώνει την επαναπαυμένη κοινωνική συνείδηση, και θέλει καρέκλα δίπλα στους ισχυρούς του αιώνος τούτου.

«Σημαία ευκαιρίας», ως γνωστόν, είναι αυτή που επιτρέπει στους πλοιοκτήτες να την υψώνουν όποτε θελήσουν να αποφύγουν υποχρεώσεις που θα τους βάραιναν υπό τη σημαία της πατρίδας τους. Πρόκειται, μήπως, για κάτι άλλο, όταν ο δεσπόζων εκκλησιαστικός λόγος ενθυμείται αίφνης και επικαλείται ριζοσπαστικά στοιχεία της παράδοσης, με τρόπο όμως αμυντικό και συγκυριακά – δίχως δηλαδή να τα καθιστά προτάγματα του εκκλησιαστικού βίου; Μακάρι η κρίση να λειτουργήσει και ως ευκαιρία, ως κέντρισμα για επίγνωση. Και επίγνωση δεν είναι απλώς η ενόχληση επειδή η πενία απρόσμενα απειλεί τον αστισμό μας, αλλά η αναγνώριση της φιλαδελφίας ως προίκας παντός καιρού! Τα λεξιλόγια της αδάπανης τόλμης και της ανίατης συντεχνιακότητας συμφύρουν θύτες και θύματα, και περιφρονούν τα κριτήρια· τα κριτήρια που ανήκουν στο μεδούλι της εκκλησιαστικής ύπαρξης και που τόσο απεγνωσμένα τα χρειάζεται ο κόσμος τη στιγμή αυτή!».

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Πρβλ. Oυίλιαμ Γκρέιντερ, Ο μανιακός καπιταλισμός. Ο καπιταλισμός που καταβροχθίζει τα παιδιά του (μτφρ. Λάμπης Χαραλαμπίδης), εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 1999.

[2]Βλ. ενδεικτικά Ντέϊβιντ Χάρβεϊ, Νεοφιλελευθερισμός. Ιστορία και παρόν (μτφρ. Αριάδνη Αλαβάνου), εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 2007. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν και μελέτες για θρησκευτικά κινήματα που αντιτίθενται στον Νεοφιλελευθερισμό, ιδίως από την έναρξη της παγκόσμιας κρίσης το 2008. Βλ. ενδεικτικάPeter (Jay) Smith & Elizabeth Smythe, «Faith, Global Justice and Forums of Resistance to Neo-Liberalism: From the World Social Forum to Occupy!» (2013), http://www.cpsa–acsp.ca/papers-2013/Smith–Smythe.pdf. Βλ. σσ. 10-11, για διαδηλωτές που ταύτισαν τον Χρυσό Μόσχο με τη χρηματιστηριακή νεο-ειδωλολατρία και την WallStreet, κοντά στην οποία όντως βρίσκεται το άγαλμα ενός φρενήρους ταύρου, σύμβολου της ατιθάσευτης οικονομικής ορμής.

* Ο Θανάσης Ν. Παπαθανασίου είναι Δρ. Θεολογίας, εκπαιδευτικός, αρχισυντάκτης του περιοδικού «Σύναξη»