Νότες για τη σκέψη σε ένα φίλο
«Ενας σε δυο», η σκεψη και όχι η φιλια, οπως αστοχα εγραψε ο Αριστοτελης
Του Νίκου Ηλιόπουλου
Σου γραφω, φιλε, αυτα διοτι στοχαζεσαι, κυριως αυτη την εποχη. Ειναι, οπως καταλαβαινεις, αποσταγμα πολλων διαβασματων, αλλα και παθους τρομερου να απαντησω σε ερωτηματα. Καλλιεργειται το παθος αυτο, αλλα πρεπει να λειπουν οι βεβαιοτητες. Διοτι, αν εχουμε βεβαιοτητες, πολυ απλα, δεν διαβαζουμε, δεν σκεφτομαστε, δεν ερευνουμε. Αυτη ειναι η πληγη στην Ελλαδα, και όχι η καραμελα: «δεν εχουμε παιδεια«. Βεβαιοτητες εχουμε, και από αυτες πρεπει να απαλλαγουμε!
Ο Πλατων ειπε οτι η σκεψη ειναι ο διαλογος με τον εαυτο μας. Η Χαννα Αρεντ διατυπωσε την ιδεα αυτη με την ωραια φραση που εβαλα στον τιτλο του μηνυματος: οταν σκεφτομαι, ειμαι τοτε ενας σε δυο!
(2)
(Λαβε υποψη σου τουτο: ολα αυτα που σου γραφω ειναι από πρωτο χερι, δηλαδη βγαλμενα από τα κειμενα των συγγραφεων τα «ανιερα», και δεν θα τα βρεις σε χιλια Διαδικτυα. Διοτι μια ικανοτητα της σκεψης, που και αυτη καλλιεργειται, ειναι η συνδυαστικη ικανοτητα, να συνδυαζεις δηλαδη διαφορα πραγματα που δεν φαινονται κοινα από πρωτη ματια.)
Ο Αριστοτελης που δεν ειναι «ολοκληρωτικος» οπως ο Πλατων, υπεπεσε σε τουτο το σφαλμα το μεγαλο. Εγραψε οτι δυο φιλοι ειναι «μια ψυχη σε δυο«. Να εδω ο συνδυασμος με τη σκεψη. Αν, ακομα και οταν ειμαστε μονοι μας, ειμαστε «ενας σε δυο», πως να γινει αυτο και με τριτους;
Η ιδεα αυτη του Αριστοτελη εχει και αλλες απαραδεκτες πτυχες. Σε αφηνω να τις σκεφτεις. Ειναι ανθρωπινως αδυνατο, και θεμελιωδως απευκταιο, να θελεις να σκεφτεσαι, να αισθανεσαι, και να επιθυμεις, ο,τι και ενας αλλος (ετερος). Η απολυτη ετερονομια. Ακομα κι αν ειναι φιλος σου – η το παιδι σου! Ελπιζω να καταλαβαινεις σε τι τραγικες καταστασεις μπορει να οδηγησει ένα τετοιο κανονιστικο προταγμα. Βεβαια ο Αριστοτελης εγραψε και αλλα για τη φιλια, εγραψε φιλοτης-ισοτης (παροιμια)! Ας αφησουμε ομως, για την ωρα, το μεγαλο ζητημα της φιλιας, για να επανελθουμε στη σκεψη.
(3)
Επανερχομαι σε ένα θεμα σημαντικο. Ουτε ο Πλατων ειναι ολοκληρωτικος. Τη βλακεια αυτη την λανσαρε ενας αγγλος φιλοσοφος (συγχρονος) που ειναι γνωστος στα διανοητικα περιβαλλοντα και της αριστερας ακομα: ο Καρλ Ποππερ. Αυτος ο τελευταιος εγραψε μαλιστα οτι οι ριζες του συγχρονου ολοκληρωτισμου βρισκονται στον Πλατωνα.
Ο Αριστοτελης κριτικαρει στα Πολιτικα του, την ευπροσωπη οπως γραφει, νομοθεσια της Πολιτειας του Πλατωνα, για την κοινοκτημοσυνη των γυναικων, των παιδιων και των αγαθων. Πραγματι ο Πλατων εχει ως κεντρικο επιχειρημα οτι η κοινοκτημοσυνη θα τους κανει ΟΛΟΥΣ να χαιρονται και να λυπουνται μαζι. Αφου, θα ειμαστε ολοι, ουτως ειπειν, μια οικογενεια. Και ο Αριστοτελης λεει οτι δεν ειναι καλο να θελουμε η κοινωνια (η πολις) να σκεφτεται και να αισθανεται ως ενας ανθρωπος. Δεν μπορουμε ομως να πουμε οτι ο Πλατων ειναι ολοκληρωτικος! Στο πρωτο μου βιβλιο, Νεοι δρομοι …, κανω μια κριτικη στον Πλατωνα για αυτο που θεωρηθηκε ως ουτοπια. Ειναι ομως πραγματι μια μεγαλη συζητηση. Και για να κανω ένα νεο συνδυασμο με τη φιλια, η παροιμια «κοινα τα των φιλων» ειναι και αυτη αρχαιοελληνικη. Και μαλιστα, οταν λενε κοινα δεν εννοουν μονο τα πραγματα, αλλα ολα, και τους ποθους, π. χ.
(4)
Λενε οτι και η Χαννα Αρεντ ειχε αυτο το χαρακτηριστικο του Σωκρατη. Υπηρχαν στιγμες που στεκοταν τελειως αφοσιωμενη, ακινητη, σαν σε εκσταση, και ΣΚΕΦΤΟΤΑΝ. Το κινηματογραφικο εργο, για τη ζωη της, το δειχνει αυτο, να το κανει ξαπλωμενη. Δεν ξερω πως το εκανε, παντως σκεφτοταν και ετσι.
Αλλοι ειναι φημισμενοι οτι σκεφτονται περπατωντας. Δυο πολυ μεγαλοι στοχαστες και συγγραφεις, το εχουν πει οι ιδιοι: ο Ρουσω, και ο Νιτσε.
Παρενθεση σημαντικη εδω. Δεν πρεπει να νομιζουμε οτι αυτοι που σκεφτονται ετσι, σκεφτονται μονο γυρω από ιδεες. Και ετσι να θεωρουμε οτι εμεις δεν μπορουμε να το κανουμε. Κάθε άλλο, εγνοιες κάθε μορφης ειχαν και αυτοι οι ανθρωποι. Ειναι πολυ γνωστο, και εχουν γραψει και οι ιδιοι.
Πρωτο βασικο συμπερασμα. Επιβαλλεται να στεκομαστε καπου-καπου ηρεμοι, «ενας σε δυο«, και να σκεφτομαστε. Να φτυνουμε εκεινη την ωρα τον σημερινο ρυθμο ζωης που μας εχει στερησει αυτη την πολυτελεια. Να φτυνουμε, ομως, περισσοτερο από ολα, αυτον τον αλλον που εχουμε βαλει στη ζωη μας, και ετσι δεν σκεφτομαστε. Διοτι, αν το «ενας σε δυο«, ειμαι εγω ο νικος (ενας), και η τηλεοραση ή ο «τάδε ο σημαντικός» (ο δευτερος), ε! τοτε δεν σκεφτομαι. Απολυτως σιγουρο.
(5)
Ο διαλογος με τον εαυτο μας, οπως ορισε τη σκεψη αυτος που λενε οτι υπηρξε ο μεγαλυτερος στοχαστης ολων των αιωνων, ο Πλατων, το «ενας σε δυο», οπως ομορφα διατυπωσε την ιδεα αυτη μια γυναικα που σιγουρα υπηρξε μια από τις πιο μεγαλες πολιτικους συγγραφεις του δεινου 20ου αιωνα, η Χαννα Αρεντ, μας βοηθαει να σκεφτομαστε και μας δινει μια ιδεα ΠΩΣ να σκεφτομαστε.
Μία από τις ριζες – όχι η μοναδικη, μία -, της σημερινης καταστασης στην Ελλαδα – και στον κοσμο -, ειναι αυτη η ελλειψη πολιτικης σκεψης, του καθενος ξεχωριστα. Σε αυτο ηθελα κυριως να σταθω. Και για το λογο αυτο επιμενω τωρα στο τι ειναι η σκεψη.
Για να σκεφτεσαι ομως, πρεπει να εχεις … εαυτο!
Παραξενο, κι ομως αληθινο!!! Να μη μενεις ενας, αλλα να βρισκεις αυτον τον δευτερο, που δεν ειναι αλλος, παρα εσυ, εσυ ο ιδιος!
(6)
Τελειωνει εδω αυτη η μικρη μουσικη ιστορια περιηγησης στους ορισμους της σκεψης.
Διοτι με την τελευταια παραγραφο ανοιγει η προοπτικη που δειχνει οτι το θεμα ειναι τεραστιο.
Ποιος θα ειναι αυτος ο εαυτος με τον οποιον θα διαλεγομαι για να σκεφτω; Ποιος αυτος ο δευτερος; Θα εχει αραγε αρχες; Και ποιες; Θα αλλαζουν αυτες οι αρχες η θα μενουν παντα οι ιδιες; Πρωτα, ατελειωτα και αβασταχτα, ερωτηματα.
(7)
Ακολουθουν ατελειωτα αλλα. Μενω σε μια βασικη μεθοδολογικη σκεψη: στην πολιτικη σκεψη, προεχει η πραγματικοτητα και το γεγονος. (Μπορουμε να δουμε απειρα βιβλια δηθεν στοχαστων, που δεν μιλουν παρα μονο για ιδεες αλλων.) Τοχω πει χιλιες φορες και θα το ξαναπω: πρωτον, η πραγματικοτητα και το γεγονος (π. χ. μια συλλογικη κινητοποιηση) ειναι παντα αλλα. Δευτερον, αν ειναι την πραγματικοτητα και τα γεγονοτα να τα διαβαζουμε (να μη τα σκεφτομαστε δηλαδη) μεσα στις θεωριες των προηγουμενων και των αλλων, τοτε ας ξεχασουμε την πολιτικη σκεψη. Μπορουμε να λεμε οτι ειμαστε απλα σχολιαστες.
Να ποια παιδεια λειπει σημερα. Όχι αυτη των βιβλιων, αλλα αυτη της σκεψης, του διαλογου με τον εαυτο μας, του «ενας σε δυο», που τωρα πια εγινε «ενας σε τρεις»: η σκεψη μας απεναντι παντα στο παντοτε φρεσκο γεγονος!
Με φιλια, νικος
Παρίσι, 8 Ιουνίου 2014
Υστερόγραφο χωρίς τέλος
Δεν εχουμε φτασει ακομα στο βαθος της ιδεας του Πλατωνα: η σκεψη ειναι ο διαλογος με τον εαυτο μας. Διοτι, αμεσως καποιος θα ελεγε: ο Σωκρατης ειχε ως σκεψη τον διαλογο με τους αλλους.
Δεν φταινε αυτοι (οι αρχαιοι Ελληνες), ουτε εμεις, φίλε, που βλεπουμε οτι ειχαν φτασει σε δυσθεωρητα και συναμα τοσο οικεια (προφανη) υψη: ο Πλατων το γραφει noir sur blanc (οπως λενε οι Γαλλοι: μαυρο πανω σε ασπρο, καθαρα, πανω στο χαρτι): από τη στιγμη που την γραφεις (την αποτυπωνεις στο χαρτι), η σκεψη παγωνει. Γι’ αυτο ολο το εργο του Πλατωνα ειναι διαλογοι. Λεει ο Moses I. Finley, οτι αυτο παει στην κοινωνια του face à face (προσωπο με προσωπο). Για σένα που ξερεις μαθηματικα: αυτη ειναι μια ικανη, αλλα όχι αναγκαια συνθηκη. Με βάση αυτη την ικανη συνθηκη, ο Πλατων καταλαβε και κατι άλλο, περα από το οτι η σκεψη ειναι ενας διαλογος με τον εαυτο μας: η σκεψη ειναι επισης ενας διαλογος με τους αλλους. Πραγμα που προϋποθετει οτι η σκεψη μας αλλαζει. Πρέπει να αλλάζει. Αλλιώς είμαστε στήλη άλατος.
