Κριτική ανάλυση της περιβαλλοντικής συμπεριφοράς του σύγχρονου ανθρώπου και φυλών που ζουν στα όρια του πρωτόγονου
Του Αντώνη Π. Μπούρδαλα *
Περιεχόμενα
Εισαγωγή
Αρχαία ελληνική φιλοσοφία – Φύση και Άνθρωπος
Μια μικρή ανάλυση για τα ιστορικά δρώμενα των σύγχρονων κοινωνιών
Επιγραμματικά της ιστορικής ανάλυσης
Τα Περιβαλλοντικά προβλήματα που εμφανίστηκαν από τις σύγχρονες κοινωνίες
Λύσεις που δίνονται εντός των τειχών του καπιταλισμού / Συστημικές Λύσεις
Συσχέτιση αντί-εξουσίας – αρμονίας με την φύση
Το παράδειγμα της φυλής Tetetes της Αμαζονίας του Εκουαδόρ
Αποσπάσματα από το λόγο του φύλαρχου Τουιβάι από το νησί Τιαβέα του Νότιου Ειρηνικού
Συμπεράσματα
Βιβλιογραφία
Εισαγωγή
Για να κατανοήσουμε από πού πηγάζουν τα αποτελέσματα της συμπεριφοράς είτε του σύγχρονου ανθρώπου, είτε των ανθρώπων στα όρια του πρωτόγονου πρέπει να κατανοήσουμε ποιες είναι οι αξίες αυτών των 2 κοινωνικών ομάδων. Οι αξίες προκύπτουν και δημιουργούνται μέσα από τον τρόπο ζωής, την ιστορία, τον πολιτισμό, την διαχρονικότητα της παράδοσης.
Ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος θα συμπεριφερθεί στο περιβάλλον έχει να κάνει και κατ’ αντιστοιχία με τον τρόπο που συμπεριφέρεται ο άνθρωπος αναμεταξύ του. Για παράδειγμα μια κοινωνία αποδεσμευμένη από εξουσιαστικές τάσεις σε κάποιο βαθμό θεωρώ πως θα είναι και πιο αειφορική. Έτσι τεράστιο ρόλο παίζει το οικονομικό-πολιτικό σύστημα ανά εποχή και περιοχή. Πέρα από αυτό, ρόλο στο τρόπο που θα μεταχειριστεί μια κοινωνία το περιβάλλον, παίζει και ο πολιτισμός. Μέσα απ’ όλα αυτά προκύπτουν αξίες και πρότυπα είτε πλαστά είτε αυθεντικά τα οποία αναμιγνύονται με όλα τ’ άλλα και συνδιαμορφώνουν τη συμπεριφορά των ανθρώπινων κοινωνιών στο περιβάλλον.
Η σύγχρονη περιβαλλοντική κρίση μπορεί να θεωρηθεί ως αποτέλεσμα των κοινωνικών και οικονομικών εξελίξεων στον ευρωπαϊκό χώρο με σημεία αιχμής την αγροτική επανάσταση, την αστικοποίηση και την βιομηχανική επανάσταση. Έτσι παρά τις κάποιες τοπικές και περιφερειακές ιδιομορφίες που μπορεί να παρουσιάζει η περιβαλλοντική κρίση, αποτελεί σήμερα ένα παγκόσμιο πρόβλημα, το οποίο μπορεί να θεωρηθεί ως αποτέλεσμα της στρατιωτικής, οικονομικής, τεχνολογικής και πολιτικής εξάπλωσης και επιρροής της ευρωπαϊκής ηπείρου στον πλανήτη.
Προσπαθώντας, λοιπόν, να σκιαγραφήσουμε την πορεία των κοινωνικό-οικονομικών εξελίξεων που οδήγησαν σε νέα προβλήματα, «περιβαλλοντικά» ή «οικολογικά», διακρίνουμε ιστορικά τρεις μεγάλες περιόδους που στάθηκαν καθοριστικές για τη διαμόρφωση του παγκόσμιου περιβαλλοντικού προβλήματος:
α) Την περίοδο της προ-Βιομηχανικής Επανάστασης
β) Την περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης
γ) Την Μεταπολεμική περίοδο
Έτσι θεωρώ πως είναι αναγκαίο να κάνουμε μια ιστορική ανασκόπηση για να δούμε πως ο σύγχρονος άνθρωπος κατέληξε προς το παρόν στη σημερινού τύπου κοινωνία. Ας δούμε όμως πρώτα τις απόψεις διαμορφώνονται από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία για το περιβάλλον και τον άνθρωπο.
Αρχαία ελληνική φιλοσοφία – Φύση και Άνθρωπος [1]
Ολόκληρη η περίοδος της λεγόμενης προσωκρατικής φιλοσοφίας χαρακτηρίζεται από την θεώρηση της φύσης στην ολότητά της ως µιας αδιάσπαστης ενότητας, χαρακτηρίζεται δηλαδή από την ενότητα φύσης και ανθρώπου, φύσης και κοινωνίας. Η έννοια της φύσης περικλείει τόσο τον εξωτερικό κόσμο γενικά, όσο και κάθε συγκεκριμένο ατομικό «ον», ως υποκείμενο του «Είναι» και του «Γίγνεσθαι»1. Οι προσωκρατικοί διερεύνησαν τα βασικά κοσμολογικά ερωτήματα, τα οποία ακόμη και σήμερα απαιτούν νέες απαντήσεις: (Παλαµιώτου, Παπαδηµητρίου 1999)
• Ποιας υφής είναι η οργάνωση του σύµπαντος;
• Πώς προέκυψε το σύµπαν;
• Από τι αποτελείται το σύµπαν;
• Γιατί και πώς λειτουργούν οι φυσικοί νόμοι;
Όπως κατέγραψε και ο Αριστοτέλης στα «ΜεταΦυσικά», «οι πρώτοι φιλόσοφοι θεωρούσαν ότι οι αρχές των όντων είναι µόνο υλικές. Τα στοιχεία, εκ των οποίων συντίθενται τα όντα και στα οποία τελικώς αποσυντίθενται, είναι τα µμόνα δομικά στοιχεία και οι µμόνες αρχές των πραγμάτων, η δε ουσία τους παραμένει αιώνια παρόλο που αδιάκοπα αλλάζει ιδιότητες. Τίποτε δε δημιουργείται και τίποτε δεν χάνεται, έλεγαν, και η αρχική αυτή οντότητα διατηρείται απεριόριστα». (∆αµασκός)
O Πλάτωνας (427 – 348 π.Χ.), χώρισε τον κόσμο στον πραγματικό και στον φαινόμενο. Ο ∆ηµιουργός-Θεός, έχοντας «προ οφθαλμών» το άριστο πρότυπο, τον ιδεατό κόσμο ή Ιδέες6, δημιούργησε τον αισθητό κόσμο, ο οποίος είναι «εικόνα των Ιδεών, αντίγραφο, ψυχρή αντανάκλαση του πραγματικού κόσμου, επί της ουσίας φαινόμενο, σφαίρα σε κυκλική κίνηση, δηµιούργηµα και είδωλο του νου, ο οποίος, όμως, αναδεικνύεται σε ένα ζωντανό οργανισμό τάξεως, αρμονίας και ωραιότητος». Επομένως η φύση δεν θεωρείται δημιουργική δύναμη, αλλά πρότυπο σύμφωνα µε το οποίο ο ∆ηµιουργός έφτιαξε τον κόσμο των πραγμάτων, αποκτά δηλαδή κανονιστικό χαρακτήρα για τον κόσμο των φαινόμενων, τα οποία τη µιµούνται απλώς. (∆αµασκός, Παπαδηµητρίου 1999) Με τον Πλάτωνα η έννοια της φύσης χάνει την παλιά σημασία της, της αύξησης και του γίγνεσθαι, και µμετατίθεται σε ένα υπερβατικό πεδίο. Η ουσία των πραγμάτων δεν βρίσκεται πια µμέσα τους αλλά έξω και πάνω από αυτά. Η πλατωνική θεωρία για την ύλη αποτελεί κατά κάποιο τρόπο σύνθεση των ιδεών που είχαν διατυπώσει ο Εµπεδοκλής, ο Πυθαγόρας και οι ατομικοί φιλόσοφοι. (Παπαδηµητρίου 1999)
Η έννοια της φύσης του Πλάτωνα έχει στατικό χαρακτήρα, τόσο στο οντολογικό όσο και στο κοινωνικοφιλοσοφικό επίπεδο. Η κοινωνική πρόοδος κατά τον Πλάτωνα δεν υφίσταται αφού προσδίδει στην κοινωνική κατάσταση φυσική υπόσταση. Η Πολιτεία θεωρείται µία
«κατά φύσιν οικισθείσα πόλις» και ο νόµος εμφανίζεται ως κάτι το αναλλοίωτο, αιώνιο, δηλαδή «κατά φύσιν». Έτσι ξεπερνιέται η αντίθεση Νόμος – Φύση. Στόχος του Πλάτωνα, άλλωστε, ήταν η επαναφορά των παλαιών χρηστών ηθών, που πίστευε ότι είχαν κλονιστεί από τη διαφωτιστική δραστηριότητα των Σοφιστών.
Αντίθετα µε τον δάσκαλό του τον Πλάτωνα, όπου φύση και ιδέα ταυτίζονται µε τρόπο ώστε η φύση όπως και η ιδέα να αποτελούν τη βαθύτερη ουσία των πραγμάτων, ο Αριστοτέλης (384 – 322 π.Χ.) µμπορεί να ταυτίζει τη φύση µε την ουσία ενός πράγματος, αλλά η φύση παραμένει εγκόσμια. Αποτελεί την εσωτερική αρχή που διέπει την ύλη και της προκαλεί την τάση για πραγματοποίηση της µμορφής.
«Η έννοια της φύσης του Αριστοτέλη αποδίδει όλα τα περιεχόμενα που είχαν διατυπωθεί μέχρι την εποχή του στην ελληνική φυσική φιλοσοφία». Η φύση είναι η αρχή που κυριαρχεί πάνω στην ύλη και της επιτρέπει να ολοκληρώσει τον προορισμό της. Αποτελεί το τέλος, το «ου ένεκα», την τελική αιτία που βρίσκεται κρυµµένη µμέσα στα πράγματα. Η έννοια της φύσης έχει και µια αιτιακή σημασία και δηλώνει την ποιητική αιτία, ως «αρχή κινήσεως». Μια άλλη χρήση της έννοιας της φύσης είναι η αντιπαράθεσή της προς την έννοια της τέχνης. Η τέχνη καλείται να τελειοποιήσει αυτά που δεν µμπορεί να κάνει η φύση, ή να τα µιµηθεί. Τα έργα της τέχνης εξυπηρετούν ένα σκοπό, όπως και τα έργα της φύσης. Η φύση θεωρείται µια σκόπιμα δρώσα δύναμη. (Παπαδηµητρίου 1999)
Η σκέψη του Αριστοτέλη ήταν τελεολογική. Όλα τα πράγματα έχουν ένα σκοπό ή ένα τέλος για το οποίο έχουν διαμορφωθεί. Όταν ένα πράγμα εκπληρώνει το σκοπό του είναι χρήσιμο και όμορφο. Για το λόγο αυτό, κανένα ζώο δε στερείται ομορφιάς, αφού όλα τα όντα σχηματίστηκαν για κάποιο δικό τους σκοπό. Ο τελικός σκοπός τους είναι το να υπηρετούν το ανθρώπινο γένος. Όλα τα όντα και τα άλλα πράγματα υπάρχουν για το ανθρώπινο καλό. Για αυτό θεωρούνται κατάλληλα όργανα για ανθρώπινη χρήση. Τα υπόλοιπα όντα κατέχουν µια κατώτερη βαθμίδα στην ιεραρχία των όντων. «Οι διδασκαλίες του Αριστοτέλη για τα ζώα αποτέλεσαν τα θεμέλια για τον τρόπο µε τον οποίο ο δυτικός κόσμος έμαθε να σκέπτεται για τη σχέση του ανθρώπινου γένους προς το υπόλοιπο φυσικό περιβάλλον». Είναι γνωστή, όμως, και η σπουδαιότητα του Αριστοτέλη για τη δημιουργία πολλών κλάδων των φυσικών επιστημών και ιδιαίτερα της Βιολογίας. Η επίδρασή του, στους αιώνες που ακολούθησαν, υπήρξε ανυπολόγιστη. Επιχείρησε προσεκτικές ταξινομήσεις και περιγραφές των ζώων.7 (Παπαδηµητρίου 1999)
Με την άποψη του Αριστοτέλη σύμφωνα µε την οποία τα ζώα και τα φυτά υπάρχουν για να υπηρετούν τον άνθρωπο, διαφωνούσε ο µμαθητής του Θεόφραστος (372 – περίπου 287/5 π.Χ.). ∆εν αρνείται ότι υπάρχει σκοπός στη φύση, αλλά ο σκοπός της φύσης δεν είναι πάντοτε εμφανής για τον άνθρωπο. Για αυτό το λόγο τονίζει τη σπουδαιότητα της προσεκτικής και συστηματικής παρατήρησης και της μελέτης των ιδιαίτερων συνθηκών, κλιματικών, γεωλογικών και άλλων, που επιτρέπουν σε ορισμένα είδη να ευδοκιμούν και να διαιωνίζουν την αναπαραγωγή τους. Επίσης σημειώνει µμερικές τοπικές αλλαγές στο κλίμα που προκλήθηκαν από ανθρώπινες δραστηριότητες. (Παπαδηµητρίου 1999, Wikipedia 2007)
Ο Θεόφραστος έχει ονομαστεί πατέρας της Βοτανικής επιστήμης. ∆εν έβλεπε ένα φυτό µεµονωµένο. Αναζητούσε τις σχέσεις του, ως ζωντανού οργανισμού, µε τον ήλιο, το έδαφος και το κλίμα, το νερό και την καλλιέργειά του και τη σχέση του µε άλλα φυτά και ζώα. Στήριζε τις απόψεις του σε συγκεκριμένες παρατηρήσεις και στα πλούσια και ενδιαφέροντα δείγματα που απέστελλε ο Αλέξανδρος από την εκστρατεία του. Μάλιστα, µμαθητές του Αριστοτέλη και του Θεόφραστου συνεχίζουν το ερευνητικό και ταξινομητικό τους έργο στην Αλεξάνδρεια, στο περίφημο Μουσείο της Αλεξάνδρειας 9. Πραγματοποίησαν σπουδαίες ανακαλύψεις σχετικές µε το φυσικό περιβάλλον, την αστρονομία, τη γεωγραφία, την ιατρική, τη βοτανική και τη ζωολογία.
Μια μικρή ανάλυση για τα ιστορικά δρώμενα των σύγχρονων κοινωνιών [2]
α) Περίοδος της προ-Βιομηχανικής Επανάστασης
Η Αγροτική Επανάσταση
Ολόκληρη η Μελέτη στο Μανιτάρι του Βουνού με ένα κλικ εδώ…
Σημειώσεις
[1] Πηγή: Μεταπτυχιακή Εργασία η οποία υποβάλλεται για µμερική εκπλήρωση των απαιτήσεων για το ∆ιεπιστηµονικό – ∆ιατµηµατικό ∆ίπλωµα Ειδίκευσης του ∆.Π.Μ.Σ. του Ε.Μ.Πολυτεχνείου «Περιβάλλον και Ανάπτυξη». «Ανάπτυξη και Περιβάλλον – Ιστορική αναδρομή και σύγχρονοι προβληματισμοί», Μαρία Σαράφη.
[2] Πηγή: www.wikipedia.com
Αγρίνιο, Σεπτέμβρης 2009
* Ο Αντώνης Π. Μπούρδαλας είναι τελειόφοιτος στο Τμήμα Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων του Πανεπιστήμιου Ιωαννίνων.
