Η μέθοδος του αποδιοπομπαίου τράγου και η ναζιστική χρήση της

Του Βένιου Αγγελόπουλου

Σε πάμπολλους πολιτισμούς μια δοκιμασμένη μέθοδος εκτόνωσης της οργής του πλήθους ήταν η παραδειγματική τιμωρία κάποιου ή κάποιων αποδιοπομπαίων τράγων. Από τις πιο ήπιες μορφές (όπως ο αθηναϊκός εξοστρακισμός) ως τις πιο άγριες (όπως το κάψιμο των αιρετικών από την Ιερά Εξέταση), το κοινό χαρακτηριστικό ήταν η τιμωρία (και συχνότατα η διαπόμπευση) αυτού που στιγματιζόταν ως επικίνδυνος για την κοινωνία και υπαίτιος για τα βάσανα των μελών της.

Στη σύγχρονη κοινωνία του θεάματος η μέθοδος αυτή έχει αναπτυχθεί στο έπακρο, με τη βοήθεια των ΜΜΕ και ειδικά της τηλεόρασης. Γείτονες, συγγενείς και συνάδελφοι επιστρατεύονται για να περιγράψουν άλλος το ανθρωπόμορφο τέρας και άλλος το φιλήσυχο ανθρωπάκι που κανείς δεν υποψιαζόταν. Τα απόβλητα της κοινωνίας, παιδοκτόνοι ή τρομοκράτες (και, όταν το θυμόμαστε, φερόμενοι ως τέτοιοι), δικάζονται πρώτα στο γυαλί και πολύ αργότερα στο δικαστήριο. Καθώς μάλιστα η ακροαματική διαδικασία περιέχει ανταλλαγή επιχειρημάτων βάσει στοιχείων, πολύ συχνά περνάει σε δεύτερη μοίρα ως λιγότερο θεαματική: στο θυμικό του θεατή απευθύνεται το μήνυμα, όχι στο λογικό του.

Το βασικό πλεονέκτημα της μεθόδου είναι ότι μπορούν να θυσιαστούν έως και μέλη του συστήματος, αρκετά υψηλόβαθμα: δικαστικοί, διευθυντές υπηρεσιών, πολιτικοί. Είναι όλοι αναλώσιμοι. Στρέφοντας τους προβολείς σε μεμονωμένα άτομα για να κατευνάσουν τη λαϊκή αγανάκτηση, το σύστημα εστιάζει σε προσωπικές περιπτώσεις διαφθοράς αποσιωπώντας τα δομικά χαρακτηριστικά του φαινομένου (ας μην ξεχνάμε ότι οι δυσανάλογες αμοιβές, τα μυστικά κονδύλια, οι προμήθειες, τα διαφορετικά επιτόκια και τόσα άλλα είναι θεσμικά κατοχυρωμένα). Αλλά πρόκειται για εξαιρέσεις. Υπάρχει μια δεξαμενή από «αντικοινωνικές ομάδες», από «συνήθεις ύποπτους», από «εσωτερικούς εχθρούς», από την οποία αντλούνται κατά κανόνα οι αποδιοπομπαίοι.

Με αυτό τον τρόπο συντηρείται ο φόβος, νομιμοποιείται το κρατικό μονοπώλιο της βίας, συγκροτείται και συγκρατείται η κοινωνική συναίνεση.

Σε καιρούς κρίσης και αμφισβήτησης η συναίνεση πάει περίπατο. Για την επιβίωση της κοινωνικής δομής, μεγάλη σημασία αποκτά το να διοχετευθεί η οργή και η αγανάκτηση προς στόχους όσο γίνεται πιο ανώδυνους για το σύστημα. Και επιστρατεύεται προς τούτο η φασιστική εκτροπή.

Η φασιστική ιδεολογία, όπως και η εξουσία, χρησιμοποιεί τη μέθοδο του αποδιοπομπαίου τράγου, διαφοροποιώντας την σε δύο σημεία: την αυτοδικία, με άμεση χρήση βίας, και την ομαδοποιημένη στοχοποίηση. Για την κατάντια της χώρας φταίνε γενικώς οι ξένοι κι οι πουλημένοι. Πουλημένοι (ή τουλάχιστον ύποπτοι) είναι όσοι δεν συμφωνούν με τους φασίστες. Οι ξένοι είναι όλοι ένοχοι, από τον Μπαρόζο μέχρι τον ανώνυμο Πακιστανό στα φανάρια. Κι επειδή ο Μπαρόζο δεν είναι του χεριού τους, τον Πακιστανό θα μαχαιρώσουν, κατηγορώντας τον για ληστή, λαθρέμπορα και μουσουλμάνο. Τον τυχαίο Πακιστανό, αράπη ή μακρυμάλλη: δεν πρόκειται πια για ατομική διαπόμπευση αλλά για συλλογική τιμωρία, μέχρι την εξόντωση κάποιων μελών του «ένοχου» συνόλου και την τρομοκράτηση των υπολοίπων.

Δεν γίνεται πια προσπάθεια για συντήρηση του φόβου και της ανασφάλειας, αλλά για έξαρσή τους στο έπακρο, προς την υστερική αναζήτηση σωτηρίας και σωτήρων. Ο χουλιγκανισμός αποκτά πολιτική οντότητα και προσβλέπει σε μία κοινωνία επιλέκτων απ' τη μια και υπανθρώπων απ' την άλλη. Για την οποία η δημοκρατία είναι επιβλαβής πολυτέλεια.

Για να ευδοκιμήσει το ναζιστικό φαινόμενο, έχει ανάγκη από εξαθλιωμένους ανθρώπους. Εξαθλιωμένους υλικά και πνευματικά. Η οικονομική κρίση φρόντισε για το πρώτο, μειώνοντας δραστικά το βιοτικό επίπεδο της μεγαλύτερης μερίδας του πληθυσμού. Για το δεύτερο έχει φροντίσει από καιρό η κυρίαρχη ιδεολογία, του καταναλωτικού νεοφιλελευθερισμού: Αφενός δημιουργώντας ανάγκες που όλο και πιο δύσκολα ικανοποιούνται, αφετέρου μετατρέποντας την Παιδεία σε έναν αγώνα κατάκτησης βαθμών και διπλωμάτων μέσω παπαγαλίας, δημιουργεί μια μάζα ανθρώπων που λειτουργούν με εξαρτημένα αντανακλαστικά, βάζουν το μυαλό τους στο ντουλάπι και ξεχνάν να το βγάλουν, και ψάχνουν εναγωνίως μια συλλογική ταυτότητα, την πιο εύκολη, την πιο προσιτή.

Η τεχνική του αποδιοπομπαίου τράγου κατασκευάζει ενόχους. Δεν αποδεικνύει την ενοχή τους. Η απόδειξη είναι περιττή.

Για την αντιμετώπιση του ναζιστικού φαινομένου χρειάζεται η προσφυγή στο λογικό του ανθρώπου, με γνώμονα της αξίες του Διαφωτισμού. Δεν αρκεί η επανάληψη λέξεων όπως Δημοκρατία, Ελευθερία, Ισότητα, Αλληλεγγύη: χρειάζεται και η μετουσίωσή τους σε πολιτική πράξη, χρειάζεται η σθεναρή αντιμετώπιση του φασιστικού φαινομένου και όχι η θεώρησή του σαν κάτι το επουσιώδες. Ο Χίτλερ ανέβηκε στη Γερμανία με εκλογές. Δεν είμαστε ευτυχώς σ' αυτό το σημείο, ας μη φτάσουμε ποτέ.

19/6/2012

[Δημοσιεύτηκε στην "Ελευθεροτυπία" Σάββατο 23/6/2012]