Επικαιρότητας πολυσχιδούς τρέχοντα: ο Κόντογλου στο Ελληνόφωνο Φωταδιστάν

Του φιλαλήθη/philalethe00

Όπως ίσως θα έχετε αντιληφθή και εσείς, η ανάγνωση μεγάλου μέρους του Τύπου μας είναι μία …δοκιμασία.  Ιδιαίτερα δε, όταν κάποιος έχει παίδευση ικανή και δεν έχει αναισθητοποιηθή η φωνή της ηθικής συνειδήσεώς του, όπως θα έλεγε και ο φιλελεύθερος δημοκράτης Ευ. Παπανούτσος.

Εν παρόδω ας ειπωθή, ότι ο Ευάγγελος Παπανούτσος μπορεί να ήταν φιλελεύθερος δημοκράτης της Ενώσεως Κέντρου, που βέβαια συνεχίζεται στο σημερινό κόμμα Πασόκ, αλλά δεν ήταν δυτικόπληκτος και φραγκόπληκτος, και αυτό παρά το ότι είχε μόρφωση πολλαπλάσια σχεδόν  της ολότητας αυτών που πρόσκεινται στο επιδημικό ρεύμα της ξενομανίας.

Μάλιστα, η διδακτορική του διατριβή που εξεπόνησε εν Γερμανία τι θέμα είχε; “Το θρησκευτικό βίωμα στον Πλάτωνα”!  Τα είπαμε ήδη για τον “θρησκόληπτο” Παλαμά που προέτρεπε την Ρωμηοσύνη να στηλωθή με του Υψίστου τη χάρη κλπ.

Να, όμως, που στον ίδιο χώρο σήμερα γράφουν άνθρωποι που μισούν θανάσιμα -το μίσος της άγνοιας- την “προδομένη παράδοση”, που έλεγε και ο Κώστας Σαρδελής, και που τολμούν να ασελγούν σε μορφές όπως ο Φώτης Κόντογλου.Φυσικά, δεν είναι τώρα καιρός για να πούμε για (εμάς) την νεολαία που δηλητηριάζεται βαθμιαία με το αρσενικό της παρακμής που ενοικεί θεληματικά μέσα στην -ας πούμε- εν λόγω ιντελλιγκέντσια, αλλά είναι καιρός να δούμε ορισμένες θέσεις και να καταγράψουμε ορισμένα σχόλια.

Ο κυρ- Φώτης Κόντογλου,  ο αγιογράφος, ο λογοτέχνης, ο λόγιος, ο δοκιμιογράφος, ο αντιδυτικός ενδιατρίψας σε Γαλλία και Ισπανία και γνωρίζων απταίστως την γαλλική, για όσους δεν το έχουν καταλάβη, αν και τον μελετούμε τελευταία, σχετικά (τους τελευταίους 6 μήνες), είναι από τα αντικείμενα που κατέχουμε αρκετά καλά, ώστε να γνωρίζουμε πότε κάποιος καταγράφει πραγματικότητες και πότε καταγράφει τις ιδεολογικές του προσκολλήσεις. Και βέβαια μακάρι να ήσαν μόνον αυτά…

Ευλογημένο καταφύγιο

Αυτός είναι, εντελώς, ο τίτλος της επανέκδοσης του βιβλίου με κείμενα του Φ. Κόντογλου από τις εκδόσεις “Άγκυρα”. Ο παρουσιαστής, που δεν τον γνωρίζαμε παρά ελάχιστα πριν, και ούτε μας απασχολεί δι’όλου εν προκειμένω, Τάκης Θεοδωρόπουλος, που απ’ ό,τι ανακαλύπτουμε τυγχάνει επί μακρόν λογοτέχνης, θεωρεί κατ’αρχάς, ότι ο Φ.Κ. “πέρα από φανατικός ορθόδοξος υπήρξε και δημιουργός και είναι στ΄ αλήθεια κρίμα να τον αφήσουμε στο έλεος του χριστιανισμού του και μόνον”.

Aκόμη, ο Κόντογλου αγιοποιεί την ταυτότητά -εξυπονοείται εδώ: ελληνική και χριστιανική-, του επειδή η “πραγματικότητα του φέρθηκε σκληρά”.  Αν υποθέσουμε, ότι υπάρχει μία εσωτερική συνέπεια σε αυτές τις δύο πεποιθήσεις, οπωσδήποτε δύσκολα μπορούμε να υποθέσουμε, ότι υπάρχει επαφή με την πραγματικότητα. Ο Κόντογλου ήταν πεπεισμένος για τις Ορθόδοξες θέσεις του. Και αυτό, αν και δεν ήταν, βέβαια, πάντοτε ο Κόντογλου που γνωρίζουμε από τα τελευταία του κείμενα, από τα “Μυστικά άνθη” ή από αυτά που σήμερα τιτλοφορούνται ως “αντιπαπικά”(ήταν, όπως, άλλωστε, και ο Ντοστογιέφσκι, μέγας αντιπαπιστής). Πολύ νωρίς, είχε ήδη γράψη το “Πέδρο Καζάς”. Επέστρεψε και αυτός από την Δύση, την οποία αντιμάχεται με οργή και καθ’ολοκληρίαν σχεδόν στα δοκίμιά του, όπως ο Γ. Σεφέρης περί τα 26 του έτη, κατά περίφημη ρήση του. Δηλαδή “διψασμένος“.

Υπάρχουν ακόμη και ορισμένα δοκίμα του Κόντογλου, όπου με οφθαλμοφανέστατο ζήλο, φανερώνει τις προθέσεις του και λέει πως για αυτές και για τον συνοδεύοντα ζήλο -δηλαδή την ανάδειξη των Ορθόδοξων αξιών-δεν στάθηκε ικανός να βρεθή χρήσιμος και επίκουρος(δηλ. βοηθός) υλικά στα πρόσωπα της οικογένειάς του.

Διαβάζοντας, λοιπόν, τα δοκίμιά του, κατανοούμε κάτι πολύ βασικό, θεμελιώδες: “ο ζήλος του οίκου Σου-κατά το γραφικόν λόγιον- κατέφαγε“ τον μεγάλο “τουρκομερίτη” (Κυδωνιές-Αϊβαλί).

Ο Κόντογλου ως … “ένας από τους κύριους εμπνευστές της ελληνοχριστιανικής αντίληψης”

Περίπου όπως λέμε(-νε οι σχολιογράφοι και οι κριτικοί του παρ’ημίν κατεστημένου Τύπου) “η καθαρεύουσα του Παπαδιαμάντη”. Θα μπορούσαμε να μιλούμε επί μακρόν, αλλά κατανοούμε την δυσκολία της παρακολούθησης από τους αναγνώστες που δεν διαθέτουν τόσο την εξοικείωση με το θέμα μας. Οπότε, θα επικεντρώσουμε, όπως το έκανε και ο Alister McGrath για το ευκόλως αποδειχθέν ως αθεϊστικό φονταμενταλιστικό πόνημα του R. Dawkins περί “Θεού αυταπάτης”, την κριτική μας σε ένα ορισμένο σημείο. Γνωρίζω, ότι πολλοί φίλοι που έχουν ασχοληθή με το ζήτημα γνωρίζουν κάλλιστα, ότι προωθητές αυτής της αντίληψης  υπήρξαν τελείως άλλοι άνθρωποι, ξεκινώντας από τον (πολύ αξιόλογο, όπως και γλαφυρό) ιστορικό Ζαμπέλιο και συνεχίζοντας με τα πιετιστικά εκσυγχρονιστικά σωματεία. Τι σημαίνει ελληνοχριστιανισμός, όρος που απαντά ακριβώς στον Ζαμπέλιο; Ελληνοχριστιανισμός είναι η ιδεολογία που θέλει να συμφιλιώση μέχρι …συγκράσεως Ορθοδοξία και αρχαιοελληνική φιλοσοφία, να χρησιμοποιήση στο σήμερα την δεύτερη προκειμένου να μας βοηθήση ως διδάσκαλος για το σήμερα. Κάποιοι θα θυμούνται ίσως το ότι ο (αξιολογότατος) καθηγητής της “Ζωής” και της Χ.Ε.Ε. Αλ. Τσιριντάνης στον “ανθρωπισμό” του αναφέρεται σε τρεις διδασκάλους για το σήμερα, μεταξύ των οποίων ένα κοριτσάκι-μικρή κομμουνίστρια, 12 ετών, που γράφει επί Κατοχής επαναστατικά συνθήματα κατέναντι της οικίας του καθηγητή. Ενώ ο δεύτερος είναι η κλασσική αρχαιότητα, που μάλιστα χρησιμεύει και ως …σκαλοπάτι προσέγγισης στην Ορθοπραξία, ώστε να πράξουμε πρώτα-πρώτα τα “βασικά”.

Ας δούμε, όμως, το εξής: ο Κόντογλου, αν και γνώριζε τέλεια την σχέση μεταξύ παράδοσης και ανανέωσης(βάσει του πνεύματος της παράδοσης, ενν.) όπως έχει παρατηρηθή σωστά και από τον αγαπητό μας π. Ν. Λουδοβίκο(βλ. “Ορθοδοξία και εκσυγχρονισμός“-σχετικό κεφάλαιο) υπήρξε, μετά την επιστροφή του, ιδιαίτερα κατακριτικός-αφοριστικός προς ό,τι δυτικό και εγχώριο δυτικότροπο. Στα κείμενά του υπάρχει σχεδόν μία επιθετικότητα, όπως σωστά παρατηρούσε ο Κώστας Σαρδελής. Από αυτή την αφοριστική διάθεση δεν ξεγλιστρούν πάρα ελάχιστοι: ένας τυγχάνει, χάριν παραδείγματος, ο Έδγαρ Άλλαν Πόε, που ο Κόντογλου θαύμαζε και μετέφρασε από τα γαλλικά έργα του, που, βέβαια, δεν σώθηκαν. Παρόμοια ισχύουν και για την αρχαία φιλοσοφία. Ο Κόντογλου, προκειμένου να την απορρίψη, έρχεται στις "πηγές των υδάτων" της Καινής Διαθήκης και μας θυμίζει, ουσιαστικά, ότι “ο Θεός νηπίων εξελέξατο(ενν. για να διαδώση τον Λόγο Του), ίνα καταισχύνη τους σοφούς“. Με τον Κόντογλου περί ελληνοχριστιανισμού συμφωνούν, όπως έχουμε πη, ο μεγάλος λογοτέχνης και “χριστιανοσοσιαλιστής” Κωστής Μπαστιάς(συγγραφέας έργου περί του αντάρτη του πνεύματος “Παπουλάκου”) και ο συντηρητικός πολέμιος του Χ. Γιανναρά και ως ένα σημείο προ καταλλαγής, της λαμπρής “επαναστάσεως της αγάπης” της Χριστιανικής Δημοκρατίας, πατέρας (μοναχός) Θεόκλητος Διονυσιάτης(βλ. “Αθωνικά άνθη”). Ο τελευταίος είχε συγγράψη ειδικό επί τούτου άρθρο.

Σας προτείνω, σε αυτήν την συνάφεια, να μελετήσετε και το βιβλίο του καθηγητή Φιλοσοφίας εν ΗΠΑ Κωνσταντίνου Καβαρνού “Συναντήσεις με τον Κόντογλου”. Εκεί θα δήτε πώς ήταν και εναντίον των οργανώσεων αυτών(των οποίων μέλος ήταν και ο Στ. Παττακός), όπως της “Ζωής”, τις οποίες θεωρούσε δυτικότροπες και αντιΠατερικού πνεύματος. Αυτές οι οργανώσεις εξεπροσώπησαν ακριβώς τον “ελληνοχριστιανισμό”. Από την άλλη, ο Κόντογλου, αν και θαύμαζε -και είχε εικονογραφημένους στο σπίτι- διαφόρους φιλοσόφους, όπως τον Πυθαγόρα τον Σάμιο, τον Ηράκλειτο κα., ενώ από ξένους τον Πασκάλ, τον Έμερσον κλπ., δεν έκανε καμμία σύγκραση για λόγους ενός ορισμένου δυτικού εθνικισμού. Στην πραγματικότητα, στην εποχή του “Πέδρο Καζάς” κατήγγελε με οργή τον εθνικισμό, που έκανε τους ανθρώπους να μισούν τους Τούρκους, τους οποίους “ηγάπα”, επειδή τους είχε γνωρίση και εγγύθεν στα παιδικά του χρόνια.

“Στο έλεος του χριστιανισμού του”

Κατακλείδα: ο οργισμένος αντιδυτικιστής, και αγιασμένος Κόντογλου δεν μπορεί να κατανοηθή από…. “φραγκεμένους” και τα φραγκολεβαντίνικα ποιούντες. Δυστυχώς. Η ψυχή του, όπως βλέπουμε στα ομορφότερα έργα του, ήταν μεταρσιωμένη, και αλλοιωμένη με την καλή αλλοίωση και την παραδείσια αυτή “χαρμολύπη” του Αγίου Ιωάννη της Κλίμακος, και την ανώτερη αγιοπνευματική συγκίνηση της κατάνυξης. Η μυστηριακή ζωή που ο ίδιος υπεραγαπούσε και εξυμνούσε απαύστως είχε αναφλέξη την ψυχή του… Και αυτή η τελείως παλληκαρίσια και απογειωμένη ψυχή είναι που μας έδωσε αυτά τα αριστουργήματα της αγιογραφίας, της δοκιμιογραφίας, και της λογοτεχνίας, και που δίδαξε και διδάσκει όλους εμάς τους δυτικόπληκτους για την Ρωμηοσύνη, και την τέχνη της, που είναι ανώτερη, αν πιστέψουμε τον Άγγλο Ράνσιμαν, της αρχαίας. Ως γνωστόν, πολιτισμός είναι η πραγμάτωση της ψυχής, εν χώρω και εν χρόνω…

Όπως ο ίδιος έλεγε, άλλωστε, το ίδιο ακριβώς συνέβαινε με ψυχές όπως του Ντοστογιέφσκι και του Τολστόι. Ιδιαίτερα ο Ντοστογιέφσκι είχε πη στον συγγραφέα Μελχιόρ ντε Βογκέ κάτι συναφές και  ας κλείσουμε ακούγοντας τον ίδιο να το ανιστορή…:

“Το τι είναι η Ορθοδοξία, και τι αρίφνητον πλούτο έχει μέσα της, δεν το γνωρίζουνε όχι μονάχα πολλοί από μας τους απλούς χριστιανούς που έχουνε αυτόν τον μεγάλο τίτλο, αλλά κ’ οι περισσότεροι ιερωμένοι, καθώς κ’ οι θεολόγοι μας. Αν ήτανε αλλοιώς, δεν θα την περιφρονούσανε την Ορθοδοξία, που είναι πηγή πάσης σοφίας, και δεν θα λατρεύανε σαν πνευματικοί ραγιάδες, την “επιστημονική και ορθολογιστική” θεολογία της Ευρώπης.

Από την Ορθοδοξία, όχι μοναχά στη θεολογία και στις εκκλησιαστικές τέχνες, αλλά και στην κοσμική τέχνη, προ πάντων, στην λογοτεχνία, βγήκανε κάποια αποκαλυπτικά έργα που ταράξανε τις ψυχές σ’όλον τον κόσμο, ακόμα και τους αλλόδοξους, σαν παράδοξα μετέωρα. Τέτοια είναι τα έργα που γράψανε οι μεγάλοι συγγραφείς της Ρωσίας στα τσαρικά χρόνια, προπάντων ο Τολστόη και περισσότερο ο Ντοστογιέφσκης, και σε μας ο Παπαδιαμάντης και ο Μωραϊτίδης.

Ο Ντοστογιέφσκης πίστευε πως η ανθρωπότητα θα ξαναγεννηθή πνευματικά μοναχά με την Ορθοδοξία, κ’ έλεγε στον Γάλλο συγγραφέα Μελχιόρ ντε Βογκέ, που ήξερε τα ρούσικα: “Εμείς σας καταλαβαίνουμε εσάς τους Δυτικούς ως τα κατάβαθά σας, αλλά εσείς δεν ήσαστε σε θέση να μας καταλάβετε, επειδή έχουμε κάτι που δεν τόχετε εσείς, το ότι ήμαστε Ορθόδοξοι. Μια ορθόδοξη καρδιά είναι σε θέση να αισθανθή τα πιο βαθειά πράγματα”.  (βλ. “Ασάλευτο θεμέλιο”)