Το πορτρέτο ενός χαρισματικού πανεπιστημιακού: Αυλικός, Ηγεμόνας, Ακτιβιστής και Έμπορος
Του Γιώργου Μαυρογιώργου*
Σ’ ένα δοκίμιο για την «τέχνη της κοινωνικής αναρρίχησης» (Baron D’ Holbach) διαβάζω ότι αυτή «αποτελεί ίσως την πιο αξιοθαύμαστη κατάκτηση του ανθρώπινου πνεύματος». Αυτή την τέχνη, όπως υποστηρίζεται, την ασκεί με ιδιαίτερη μαεστρία ο «αυλικός». Σύμφωνα με τον συγγραφέα, «ένας αυλικός παρουσιάζεται άλλοτε αλαζόνας κι άλλοτε ταπεινός», φιλάργυρος, άπληστος αλλά και σπάταλος, τολμηρός αλλά και δειλός, επιδεικνύει «άλλοτε την αυθάδη αλαζονεία κι άλλοτε την πιο εξεζητημένη ευγένεια. Με δυο λόγια είναι ένας Πρωτέας, ένας Ιανός ή μάλλον μια ινδική θεότητα που απεικονίζεται με επτά διαφορετικά πρόσωπα».
Τα πράγματα περιπλέκονται, μάλλον, όταν το ίδιο πρόσωπο σε διαφορετικές περιστάσεις και με διαφορετικούς συσχετισμούς, παίζει, άλλοτε το ρόλο του «ηγεμόνα», άλλοτε το ρόλο του «αυλικού». Μοιάζει αλλόκοτο γι’ αυτό και φαντάζει απίστευτο. Ευνοϊκό περιβάλλον για τη συνδυασμένη αξιοποίηση αυτών των δεξιοτήτων είναι χώροι που θεσμικά στεγάζουν πλέγματα εξουσίας.
Και στο πανεπιστήμιο;
Το πανεπιστήμιο είναι και πεδίο εξουσίας. Στη συγκεκριμένη συγκυρία το ελληνικό πανεπιστήμιο δέχεται ασφυκτικές πιέσεις για δραματική απορρύθμιση και ανασυγκρότηση της φυσιογνωμίας του. Η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ σε συνεργασία με τη ΝΔ, με πρόσχημα τις απαιτήσεις που προβάλλονταν από τα διαδοχικά «μνημόνια», εξασφάλισαν την ψήφιση ενός νόμου που θέτει σε ευθεία αμφισβήτηση το δημόσιο και δωρεάν χαρακτήρα της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης. Η έρευνα και η διδασκαλία προβάλλονται, πλέον, ως εμπόρευμα. Η παγκόσμια ανεξέλεγκτη αγορά και η ηγεμονία της υπονομεύουν τη δημοκρατία. Η συμμετοχή στην αγορά αντικαθιστά τη συμμετοχή στην πολιτική. Σημαντική θέση σε όλη αυτή την υπόθεση έχει η ανασύνταξη του λόγου για το Πανεπιστήμιο με όχημα τη δυσφήμηση των πανεπιστημιακών. Παρά τις σποραδικές γενικολογίες περί λειτουργών, πνευματικών ταγών και δασκάλων, πολύ συχνά γίνεται λόγος για αδιάφορους, τεμπέληδες, ή «ιπταμένους» που δε λογοδοτούν. Η ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας κατέβαλε ιδιαίτερη προσπάθεια για να αναδείξει παθογένειες που έχουν να κάνουν με φαινόμενα νεποτισμού και οικογενειοκρατίας, λογοκλοπής, καταστρατήγησης θεσμικών διαδικασιών και κριτηρίων στις διαδικασίες εξέλιξης των μελών ΔΕΠ ή στη χρηματοδότηση της έρευνας, κ.α. Το ζήτημα προτεραιότητας, ωστόσο, δεν είναι η «τυφλή», μονομερής και γενικευμένη κριτική και δυσφήμιση των πανεπιστημίων, αλλά η αναγνώριση της συμβολής τους και η πολιτική βούληση για την αντιμετώπισή των όποιων προβλημάτων αναδεικνύονται. Η αναφορά σε μεμονωμένες περιπτώσεις πανεπιστημιακών αφορά στους ίδιους τους συντελεστές και όχι στο πανεπιστήμιο στο σύνολό του. Πρόσφατα έγινε απόπειρα να δυσφημιστεί το πανεπιστήμιο επειδή εντοπίστηκαν ορισμένοι πανεπιστημιακοί που απέκρυψαν μέρος των εισοδημάτων τους! Θεωρούμε δεδομένο ότι στο ελληνικό πανεπιστήμιο η πλειονότητα των πανεπιστημιακών δεν έχει χάσει την ιδιότητα του πανεπιστημιακού ερευνητή και δασκάλου. Είναι αυτοί που κρατούν ανοιχτό το όραμα για ένα άλλο δημόσιο Πανεπιστήμιο.
Δεν αμφιβάλλουμε πως υπήρξαν προβλήματα στην οργάνωση και τη λειτουργία των Πανεπιστημίων. Μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι είχαν αναδειχθεί μεμονωμένες ανησυχητικές εκφυλιστικές πρακτικές ακαδημαϊκού αμοραλισμού. Αυτές συνιστούν μια επίθεση κατά του δημόσιου πανεπιστημίου «από τα μέσα» που συνδέεται με την επίθεση που γίνεται «από τα έξω», από τη μεριά των εξουσιαστικών μηχανισμών και των δυνάμεων της αγοράς. Είναι προφανές ότι οι αλλαγές που έχουν γίνει θα επιτείνουν τα προβλήματα που έχουν αναδειχτεί. Ούτε η δυσφήμηση που επιχειρείται ούτε οι προτάσεις που γίνονται είναι η λύση. Αυτά, μάλλον, τα επιτείνουν, καθώς γίνονται μέρος του προβλήματος.
Το φανταστικό πορτρέτο
Το να επιχειρήσει κανείς να σκιαγραφήσει ένα φανταστικό πορτρέτο πανεπιστημιακού δε συνιστά δυσφήμιση του πανεπιστημίου στο σύνολό του. Το πανεπιστήμιο βρισκόταν πάντα στο στόχαστρο. Δε σημαίνει ότι όσο το πανεπιστήμιο βρίσκεται στο στόχαστρο καλό είναι να αποφεύγονται τέτοιου είδους απόπειρες. Κάτι τέτοιο θα σήμαινε ανοχή και συγκάλυψη των μεμονωμένων περιπτώσεων. Αυτό θα σηματοδοτούσε, ενδεχομένως, και συμβολική σιωπηλή νομιμοποίησή τους. Οι μεμονωμένες περιπτώσεις, άλλωστε, δεν προσφέρονται για γενικευμένη κρίση. Προσφέρονται μόνο για την ανατομία «προσωπικών ιστοριών» στα συμφραζόμενα συγκεκριμένων συγκυριών. Ας έρθουμε, λοιπόν, στο πορτρέτο του πανεπιστημιακού ως αυλικού και ως ηγεμόνα. Ο πανεπιστημιακός ως αυλικός περιφέρεται στο περιβάλλον υψηλών κομματικών στελεχών που προσφέρουν προβολή και προστασία. Συνεργάζεται επιλεκτικά με κυβερνητικούς/κρατικούς παράγοντες που έχουν εξουσία και εξασφαλίζουν χρηματοδότηση προγραμμάτων. Διεισδύει στο χώρο των ΜΜΕ που εξασφαλίζουν την προβολή με εφημερίδες, μικρόφωνα και τηλεοπτικά «παράθυρα». Έτσι, προβάλλεται και ως ακτιβιστής. Με αυτές τις προϋποθέσεις, αποκτά το προφίλ ηγεμόνα, όταν μετακινείται και δραστηριοποιείται σε περιβάλλοντα που δημιουργούνται μέσα από πλέγματα ακαδημαϊκής εξουσίας.
Ένα ιδιαίτερα ευνοϊκό περιβάλλον για την άσκηση ηγεμονικών πρακτικών ήταν τα νέα Παιδαγωγικά Τμήματα που ιδρύθηκαν τη δεκαετία του 1980. Τότε είχε συγκροτηθεί ένα μοναδικό εκλεκτορικό σώμα για να επιλέξει τα πρώτα μέλη ΔΕΠ. Ας σημειώσουμε ότι η τότε πρώτη εκλογική νίκη του ΠΑΣΟΚ ευνοούσε την εκλογή ατόμων που να έχουν διαπιστευτήρια «σοσιαλιστή». Δεν είναι υπερβολή αν υποστηριχθεί ότι η εξέλιξη αυτών των Τμημάτων είναι συνδεδεμένη και με τις πρακτικές του πυρήνα των πρώτων μελών ΔΕΠ που επελέγησαν. Με το νόμο του 1982 καταργήθηκε ο θεσμός της καθηγητικής έδρας. Πολλοί, ωστόσο, από τους νεοεκλεγέντες υψηλόβαθμους καθηγητές των μη αυτοδύναμων τμημάτων, για πολλά χρόνια, συντήρησαν το καθεστώς της έδρας.
Ένα από τα πρώτα δείγματα
Αναφέρω ένα ενδεικτικό παράδειγμα: στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του, δημιουργήθηκαν 2 θέσεις δασκάλων της Γερμανικής γλώσσας, παρά το γεγονός ότι η πολιτική του Πανεπιστημίου ήταν να έχει σχετικό διδακτικό προσωπικό που να ανήκει στο Πανεπιστήμιο για να καλύπτει τις ανάγκες όλων των τμημάτων. Τι είχε συμβεί; Δύο υψηλόβαθμα νεοεκλεγέντα μέλη ΔΕΠ του Τμήματος, με σπουδές στη Γερμανία, φρόντισαν να δημιουργήσουν, κατ’ εξαίρεση, δύο θέσεις δασκάλων για τη διδασκαλία της Γερμανικής γλώσσας. Δεν είχε και τόση σημασία που δεν υπήρχαν φοιτητές/τριες που να επιλέξουν τη γερμανική γλώσσα! Στις δυο αυτές θέσεις διορίστηκαν οι σύζυγοι των δύο αυτών πανεπιστημιακών. Ίσως, να έχουν ξεχάσει και οι ίδιοι αυτή την περίπτωση οικογενειοκρατίας, κάτω από το βάρος και άλλων αλλεπάλληλων ανάλογων «επεισοδίων» που δημιούργησαν σε άλλα τμήματα. Είναι βέβαιο ότι τα έχουν ξεχάσει. Πώς αλλιώς να εξηγήσει κανείς το έντονο παρόν τους στις τρέχουσες διεργασίες που γίνονται για το συγκεκριμένο νέο είδος διοίκησης που επιχειρείται στα πανεπιστήμια.
Η αναβίωση των πρακτικών της έδρας
Το μυστικό όπλο για έναν πανεπιστημιακό που διεκδικούσε το προφίλ ηγεμόνα ήταν να υιοθετήσει πρακτικές αυλικού για να εκλεγεί πρωτοβάθμιος καθηγητής σε ένα μη αυτοδύναμο Τμήμα. Αν δε βόλευε η αρχική τοποθέτηση σε ένα Τμήμα, λόγω ύπαρξης κι άλλων πρωτοβάθμιων, μπορούσε, πάλι ως «αυλικός», με τις μανούβρες του και τις διασυνδέσεις του , να εξασφαλίσει τη μετάταξή του σε όμορο Τμήμα, ώστε απερίσπαστος να βάλει σε τροχιά τις προσωπικές στρατηγικές, στο όνομα της αυτοδύναμης ανάπτυξης του Τμήματος. Έτσι μπορούσε να έχει τη δυνατότητα να επαναφέρει τον αυταρχισμό, την ασυδοσία και το δεσποτισμό της πανεπιστημιακής έδρας που είχε θεσμικά καταργηθεί. Με δεδομένο το υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο, για να βάλεις σε ενέργεια πρακτικές έδρας, χρειάζεται να είσαι ιδιαίτερα επιδέξιος στο να βραχυκυκλώνεις και να καταστρατηγείς τις προβλεπόμενες δημοκρατικές διαδικασίες. Όταν εκλέγεσαι πρωτοβάθμιος καθηγητής Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης, σε ένα Πανεπιστήμιο, όπως π.χ. το Αριστοτέλειο, έχεις ευνοϊκές προϋποθέσεις να ασκήσεις καθήκοντα προέδρου Τμήματος και Κοσμήτορα της Σχολής για πάρα πολλές θητείες. Έτσι, έχεις την εξουσία να αλιεύεις και να επιλέγεις από τη δεξαμενή των ανά την επικράτεια μελών ΔΕΠ των Πανεπιστημίων ή άλλων υποψηφίων εκείνους ή εκείνες που, κατά τη γνώμη σου, μπορούν να είναι οι αυλικοί σου, οι υποτακτικοί και οι συμβιβασμένοι. Αυτό δεν είναι και τόσο ακατανόητο: να επιδιώκεις δηλαδή να επιλέγεις «δικούς σου».
Αυταρχισμός
Εκείνο που χαρακτηρίζει καθοριστικά έναν πανεπιστημιακό ηγεμόνα είναι η φαρέτρα των πρακτικών που ξεδιπλώνει, όταν διαπιστώνει ότι αρκετοί από τους πανεπιστημιακούς που έχει επιλέξει ως αυλικούς του βγαίνουν ελεύθεροι κι ανεξάρτητοι ακαδημαϊκοί. Είναι οι πανεπιστημιακοί που «η σπονδυλική τους στήλη παρουσιάζει πρόβλημα ευλυγισίας και ο σβέρκος τους έλλειψη ευκαμψίας» και που δεν ξεπουλάν την αξιοπρέπεια και τον αυτοσεβασμό. Είναι αυτοί που επιλέγουν να αντιπαρατεθούν στον Ηγεμόνα, που θέλει να έχει πάντα δίκιο, και στο «επίλεκτο σώμα» των πιστών αυλικών που ξεπληρώνουν την ευεργεσία με ευγνωμοσύνη, κολακείες και τυφλή προσήλωση στα καπρίτσια του, χωρίς δεύτερη γνώμη. Είναι οι πανεπιστημιακοί που επιλέγουν να μη «κάνουν στραβά μάτια» στη διαχείριση του πακτωλού των κοινοτικών προγραμμάτων για την υποστήριξη ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων (τσιγγάνων, μεταναστών, κ.α.) που είναι σε κατάσταση φτώχειας και αποκλεισμού. Είναι οι πανεπιστημιακοί που θέλουν να έχουν λόγο στα χρηματοδοτούμενα προγράμματα κατάρτισης ανέργων, στη λειτουργία των μεταπτυχιακών, στην επιλογή των νέων μελών ΔΕΠ, τις εξελίξεις, το πρόγραμμα σπουδών, τα συγγράμματα κ.α. Όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με ανυπότακτους πανεπιστημιακούς, ο ηγεμόνας βάζει σε εφαρμογή το μεγάλο σχέδιο: ανοίγει το χορό των αλλεπάλληλων εξοντωτικών διωγμών εναντίον τους. Οι πρακτικές του ηγεμόνα γίνονται τόσο καταπιεστικές και υποτιμητικές ώσπου οι ανυπότακτοι αναγκάζονται να αναζητήσουν θέση σε άλλα τμήματα. Ο αριθμός των μελών ΔΕΠ που εξαναγκάστηκαν σε αναζήτηση άλλου Τμήματος είναι από μόνος του αποκαλυπτικός: αναφέρονται 18! Τώρα καταλαβαίνουμε γιατί το Τμήμα αναφέρεται από όσους έχουν διωχτεί ως «Στραγγαλιστάν».
Στο βωμό της εμπορευματοποίησης;
Έτσι, ένας ηγεμόνας κάνει την «κάθαρση» στο Τμήμα και μπορεί όλα τα διοικητικά, εκπαιδευτικά και τα ακαδημαϊκά ζητήματα να τα αντιμετωπίζει με τη συνταγή των προσωπικών στρατηγικών. ΄Ετσι, μπορεί να απουσιάζει για μεγάλα χρονικά διαστήματα και να προσφέρει κερδοφόρο έργο αλλού- κι αυτοί που μένουν να τον καλύπτουν-χωρίς να δίνει λόγο σε κανένα. Ποιος ελέγχει τον ηγεμόνα εάν και κατά πόσο κάνει τα μαθήματά του ή πώς παίρνει άδειες; Τα ερευνητικά και επιμορφωτικά προγράμματα ελέγχονται από τον ηγεμόνα. Μπορεί επιφυλλίδες, ραδιοφωνικές ομιλίες και συνεντεύξεις δεκαετίας να εκδίδονται σε βιβλία και να διανέμονται προκλητικά, στο όνομα της ακαδημαϊκής ελευθερίας, ως πανεπιστημιακά συγγράμματα, μέσα από τη κυνική διαφάνεια εμπορευματοποίησης του «Εύδοξος». Συλλογές βιωματικών διηγήσεων και πεπραγμένων «ακτιβισμού» βαφτίζονται πανεπιστημιακά συγγράμματα. Βιβλία που δεν είναι γραμμένα από ειδικούς επιστήμονες μπορούν να χαρακτηρίζονται συγγράμματα και να διανέμονται στα μαθήματα. Μπορεί το ίδιο ακριβώς βιβλίο να προσφέρεται ως σύγγραμμα σε δύο διαφορετικά μαθήματα, στο ίδιο Τμήμα! Λόγω του πλέγματος εξουσιών που έχει αναπτύξει ένας πανεπιστημιακός ηγεμόνας, μπορεί να προωθεί εξόφθαλμα προνομιακή – σχεδόν μονοπωλιακή – σχέση συνεργασίας με συγκεκριμένο εκδοτικό οίκο. Ένας Ηγεμόνας έχει τη δυνατότητα να κάνει σκόνη τον φιλόδοξο «Εύδοξο» που αυτάρεσκα διακηρύσσει ότι ελαχιστοποιούνται τα περιθώρια για καταχρηστική εκμετάλλευση δημόσιων πόρων». Λέτε συγκεκριμένοι εκδοτικοί οίκοι να έχουν δίκτυα ηγεμόνων- «διακινητών» των εκδόσεων τους στα πανεπιστήμια; Όπως διαβάζω στο δοκίμιο που ανέφερα στην αρχή, μήπως είναι δίκαιο «άνθρωποι που πουλούν την ψυχή τους στο διάβολο τόσο ασμένως προς το συμφέρον των συμπολιτών τους να είναι τουλάχιστον καλοπληρωμένοι στον κόσμο αυτό»; Τώρα ξέρω πώς είναι ένας πανεπιστημιακός αυτού του φανταστικού τύπου. Διαβάζω και πάλι: «Το κεφάλι του είναι από γυαλί, τα μαλλιά του από χρυσό, τα χέρια του από ρετσίνι, το σώμα του από γύψο, η καρδιά του είναι μισή από σίδερο και μισή από λάσπη, τα πόδια του από άχυρο, και το αίμα του αποτελείται από νερό και υδράργυρο». Αξιοπερίεργο κι αλλόκοτο, θα μου πείτε, μοιάζει. Έτσι νόμιζα κι εγώ όσο δε γνώριζα τα «μυστικά» ή όσο δεν πίστευα αυτά που άκουγα χρόνια τώρα ή όσο δεν είχα δώσει ιδιαίτερη προσοχή σε συγκεκριμένα βιβλία που διατίθενται δωρεάν ως «πανεπιστημιακά συγγράμματα». Μη μπείτε στη διαδικασία να αναγνωρίσετε τον συγκεκριμένο πανεπιστημιακό. Ούτε ο ίδιος «καλά καλά (δε)γνωρίζει τον εαυτό του». Μοιάζει, πάντως, διαστροφή το να αποκτάς κοινωνική αναγνώριση με τις διακηρύξεις και την πάλη κατά της «φτώχειας», του ρατσισμού και του σεξισμού, την ίδια στιγμή που επιδίδεσαι σε πρακτικές αγοραίας και κυνικής εμπορευματοποίησης του πόνου που έχει ο κοινωνικός αποκλεισμός.
Ευτυχώς, που αυτός ο τύπος πανεπιστημιακού δεν είναι η τυπική περίπτωση αλλά ανήκει στις περίτεχνες εξαιρέσεις. Το δυστύχημα είναι ότι αυτός ο «φανταστικός» τύπος πανεπιστημιακού είναι δυσδιάκριτος. Αγαπάει να «κρύβεται» γιατί μοιάζει απίστευτο. Κάτι ήξερε ο Αυγουστίνος που έβρισκε τη «ρητορική» και τις στρατηγικές αποπλάνησης αδιαχώριστες στο πρόσωπο του «χαρισματικού» δασκάλου. «Προσοχή στο μεγάλο δάσκαλο» έγραφε, δε χρειάζεται τυφλή εμπιστοσύνη. Πολλοί την πάτησαν, καθώς άργησαν να εντοπίσουν αυτόν τον τύπο πανεπιστημιακού, αν και ήταν δίπλα τους. Αναφέρεται πως πρώην Υπουργός Παιδείας έλεγε ακριβώς αυτό: «…Αυτός ο πανεπιστημιακός είναι χαρισματικός. Δεν ξέρω τις γνώσεις που έχει. Μαγεύει τους εκπαιδευτικούς όταν μιλάει στις συγκεντρώσεις και στις ημερίδες». Όταν τον ανακαλύπτουν – συνήθως αργούν πολύ – επιλέγει μόνος του να αποχωρεί με μια καταγγελία για τους αγνώμονες. Τους αφήνει πίσω του «με το στόμα ανοικτό»! Επιστρέφει σε πιστούς αυλικούς συνεχίζουν να τον «καλύπτουν» και να τον στηρίζουν για νέες «επενδύσεις». Θα είχε ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε τις στρατηγικές του Ηγεμόνα, στη συγκυρία των μνημονίων. Υποθέτουμε πως οι άγριες περικοπές και η σκληρή λιτότητα δεν τον αγγίζουν. Εάν πολλά από τα παραπάνω μοιάζουν απίστευτα είναι γιατί, μάλλον, βρισκόμαστε στη σφαίρα του φανταστικού: εκεί όπου έχει ανασταλεί η αξιοπρέπεια και ο αυτοσεβασμός.
*Ο Γιώργος Μαυρογιώργος δίδασκε στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
ΠΗΓΗ: 1-3-202, http://www.alfavita.gr/artrog.php?id=58662
