Θεωρίες για το περιεχόμενο, το ρόλο και το σκοπό της Τέχνης στην ανθρώπινη κοινωνία
Της Αμαλίας Κ. Ηλιάδη*
Σχετικά με την Τέχνη διατυπώθηκαν οι θεωρίες:
« η Τέχνη πρέπει να υπηρετεί την Τέχνη»,
«η Τέχνη πρέπει να είναι στρατευμένη»,
«η Τέχνη πρέπει να είναι αυτόνομη».
Οι θεωρίες «η Τέχνη πρέπει να υπηρετεί την Τέχνη» και «η Τέχνη πρέπει να είναι στρατευμένη» εκφράζουν δυο ακραίες καταστάσεις και για το λόγο αυτό περιέχουν τις μεγαλύτερες πιθανότητες λάθους. Η θεωρία της «Τέχνης για την Τέχνη» καταλήγει στο να προσφέρει στον άνθρωπο μια στείρα ικανοποίηση, αντιπροσωπεύει μια έννοια στατική, τελείως απομονωμένη από την εποχή στην οποία δημιουργείται, από τα σύγχρονά της προβλήματα, ανάγκες, προβληματισμούς. Από την άλλη μεριά η «στρατευμένη Τέχνη» είναι τελικά ανελεύθερη.
Υπηρετεί συγκεκριμένους κοινωνικούς ή πολιτικούς σκοπούς, η ύπαρξή της καθορίζεται από τα συγκεκριμένα δεδομένα της εποχής της. Είναι ουσιαστικά ένα προϊόν της εποχής, που δε μπορεί να σταθεί έξω από τον καθορισμένο τόπο και χρόνο. Χάνεται μ’ αυτό τον τρόπο η διαχρονική αξία των καλλιτεχνημάτων, η αδιάβλητη από το χρόνο σημασία τους, ενώ εδραιώνεται ο παροδικός τους χαρακτήρας, ο χαρακτήρας τους ως προϊόντων συγκυριών.
Προβάλλει, επομένως, σαν ιδανική λύση η θεωρία ότι η τέχνη πρέπει να είναι αυτόνομη. Κι αυτό, για δύο, πρώτα απ’ όλα, λόγους. Η Τέχνη υπηρετεί μ’ αυτό τον τρόπο τον εαυτό της. Εξασφαλίζεται η δημιουργία καλλιτεχνημάτων υψηλού επιπέδου, που προσφέρουν πραγματική αισθητική απόλαυση, μια γνήσια ευχαρίστηση. Επιδιώκεται η συνεχής βελτίωση τεχνοτροπιών, ρευμάτων, αισθητικών αντιλήψεων και ταυτόχρονα οι προσπάθειες των καλλιτεχνών προσανατολίζονται προς μια αδιάκοπη πρωτοπορία, αναζήτηση «του καινούργιου», της καινοτομίας. Με τον τρόπο αυτό δίνεται στην Τέχνη η ευκαιρία, να εξελίσσεται συνεχώς, να λειτουργεί δυναμικά, να προχωρεί, να προοδεύει, να παρουσιάζει διαρκώς ένα νέο πρόσωπο. Παρέχονται, λοιπόν, οι εγγυήσεις για την πορεία της στο χρόνο, την ανεξάρτητη από σύγχρονα δεδομένα αξία της.
Όμως η αυτόνομη τέχνη δεν εξαντλείται εκεί. Αυτό που τη διαφοροποιεί από το να υπηρετεί τη θεωρία «η Τέχνη για την Τέχνη» είναι ότι εκφράζει την εποχή της. Διαπλάθεται μέσα από τα θέματα που απασχολούν τη σύγχρονή της κοινωνία, δεν είναι ξένη προς τα προβλήματα που υπάρχουν. Χωρίς η επίλυση αυτών να αποτελεί αυτοσκοπό της, τελικά καταλήγει να υπηρετήσει κοινωνικές ανάγκες, πόθους, να συντονιστεί με τον προβληματισμό της εποχής της. Αυτό, όμως, γίνεται πάντα σε ανύποπτο χρόνο και σε καμιά περίπτωση δεν υπηρετεί συγκεκριμένες, προκαθορισμένες σκοπιμότητες, ώστε πολλές φορές να φθάνει στο σημείο να αποτελεί «τέχνη κατά παραγγελία», κατάσταση στην οποία συχνά καταλήγει η στρατευμένη τέχνη. Η αυτόνομη τέχνη, λοιπόν, εξασφαλίζει επιπλέον την ελευθερία του καλλιτέχνη. Αυτός μπορεί να αφοσιωθεί στο έργο του χωρίς να τον απασχολεί το να περάσει μέσα από αυτό συγκεκριμένα μηνύματα, χωρίς ύποπτες «αποσπάσεις» από πολιτικές ή κοινωνικές σκοπιμότητες.
Βέβαια, ο καλλιτέχνης δεν είναι απομονωμένο άτομο. Ανήκει σε μια ομάδα, αποτελεί μέλος μιας ορισμένης πολιτικής, θρησκευτικής, εθνικής ομάδας. Είναι, λοιπόν, αναπόφευκτο να περάσει κάποιες διαμορφωμένες αντιλήψεις του μέσα στο έργο του. Αυτό όμως γίνεται αβίαστα, είναι απόρροια της ίδιας της προσωπικότητάς του, γνήσια έκφραση του ψυχισμού και προβληματισμού του.
Εξάλλου η διασφάλιση της αυτονομίας της Τέχνης διασφαλίζει τελικά και τη μεγαλύτερη δυνατή συμβολή της Τέχνης στη διαμόρφωση των κοινωνικών καταστάσεων. Γιατί, όπως παρατηρεί ο Ελύτης, «η Τέχνη από μόνη της είναι μια Επανάσταση που αντιστρατεύεται όλες τις επιμέρους επαναστάσεις». Με το να την υποτάσσει, λοιπόν, ο καλλιτέχνης σε ένα συγκεκριμένο πολιτικό ή κοινωνικό αγώνα την περιορίζει, μειώνει τη δύναμή της. Αντίθετα, με το να εξασφαλίζει την ανεξαρτησία της εξασφαλίζει ταυτόχρονα και την πολυμέρεια και ευρύτητά της.
Τέλος, η αυτόνομη Τέχνη συμβάλλει αποφασιστικά στην κατάργηση της μοναξιάς. Κι αυτό, γιατί αποτελεί ένα ουσιαστικό μέσο επικοινωνίας ανάμεσα στον καλλιτέχνη και το κοινό του. Ο καλλιτέχνης, αδέσμευτος από οποιουσδήποτε εξωτερικούς παράγοντες και ανεξάρτητος από πιέσεις, δίνει στο έργο του ένα μέρος από την προσωπικότητά του, εκφράζεται μέσα από αυτό χωρίς προσποιήσεις. Έτσι αυτό περιέχει και παρέχει αληθινή ανθρώπινη παρουσία, ζωντανή, δυνατή και συγκεκριμένη.
Επομένως, η Τέχνη πρέπει να είναι αυτόνομη. Μόνο τότε υπάρχουν οι απαραίτητες προϋποθέσεις για να επιτευχθεί ο τελικός, ο ουσιαστικός σκοπός της Τέχνης. Μόνο τότε, δηλαδή, η Τέχνη μπορεί μέσα από το δρόμο της αισθητικής συγκίνησης να εκφράσει νοήματα που βρίσκονται πέρα από τη διάνοια, δηλαδή την επιστημονική γνώση, πέρα από τις επιταγές του ηθικού νόμου και ακόμη πέρα από την πολιτεία και τις επιδιώξεις της.
17-12-2012
* Η Αμαλία Κ. Ηλιάδη είναι φιλόλογος – ιστορικός, Δ/ντρια 3ου Γυμνασίου Τρικάλων
