Ο Διγενής Ακρίτας μέσα από την παράδοση της Κύπρου
Του Ν. Σ. Σπανού* – [Από τον «NOCTOC»]
Ο Διγενής Ακρίτας ο σημαντικότερος μυθικός ήρωας της κυπριακής δημώδους παραδόσεως, ο οποίος πρωταγωνιστεί σε ακριτικά τραγούδια, σε πολλές τοπικές παραδόσεις και σε παραμυθιακές διηγήσεις.
Ο συνηθέστερος τύπος ονομασίας του είναι Διενής. Το όνομά του παρουσιάζεται και με τον τύπο Διεννής και σπανιότερα με τον τύπο Διενάτζης. Ο Σ. Μανάνδρος αναφέρει και τύπο Ριενής.
Στα κυπριακά δημώδη ακριτικά ο Διγενής πρωταγωνιστεί σε τραγούδια, που μπορούν, από πλευράς περιεχομένου, να διακριθούν στις ακόλουθες κατηγορίες:
1. Τραγούδια με θέμα την πάλη Διγενή και Χάροντα
2. Τραγούδια με θέμα την αρπαγή της κόρης του Αλιάντρη
3. Τραγούδια με θέμα την πάλη του Διγενή με τον Κάβουρα
Τα περισσότερα κυπριακά δημοτικά τραγούδια που αναφέρονται στον Διγενή έχουν θέμα τους το τελευταίο και πιο μεγάλο κατόρθωμα του μεγάλου ήρωα, τη νίκη του πάνω στον Χάροντα, ύστερα από επέμβαση του ίδιου του Θεού. Ενώ ο Διγενής ψυχομαχεί, διηγείται τα κατορθώματά του στα παλικάρια που τρώνε και πίνουν μαζί του.
Τα τραγούδια αρχίζουν με την εμφάνιση του μαυροντυμένου Χάροντα στο τραπέζι όπου κάθονται άρχοντες μαζί με τον Διγενή και γλεντούν. Αυτοί καλοδέχονται τον Χάροντα και τον καλούν στο τραπέζι τους. Αυτός όμως απαντά ότι σκοπός της επίσκεψής του δεν είναι το γλέντι:
Εν ήρτα ‘γιω ο Χάροντας να φα’ να πκιώ μιτά σας
… παρά ‘ρτα γιω ο Χάροντας το κάλλιος σας να πάρω.
(Ξ. Φαρμακίδη, Κύπρια ‘Επη, σ. 4, στ. 11 και 15).
Όταν ο Διγενής αντιλαμβάνεται ότι ο Χάρος θέλει να πάρει τον ίδιο, τον προκαλεί σε πάλη με τη συμφωνία αν νικήσει ο Διγενής να του χαρίσει τη ζωή. Μετά τη συμφωνία προχωρούν, πιασμένοι χέρι – χέρι, προς την παλαίστρα:
Σ’ερκές, σ’ερκές επκιάσασιν τζαι στην παλιώστραν πάσιν.
Τζαι τζ’ ειν εν’ που παλιώννασιν τρεις νύκτες τρεις ημέρες
τζ’ ει πόπκιαννεν ο Χάροντας τα γαίματα πιτούσαν
τζ’ ει πόπκιαννεν ο Διενής τα κόκκαλα ελειούσαν.
(Ακαδημ. Αθηνών, Ελλην. Δημ. Τραγ., Τόμ. Α’, σ. 39, στ. 18-21).
Όταν το Χάρος αντιλαμβάνεται πως θα νικηθεί δοκιμάζει να ξεγελάσει τον Διγενή, αλλά στο τέλος χάνει την πάλη, καταφεύγει στον Θεό, παίρνει μορφή αετού ή την θεότην και κατορθώνει να ρίξει τον Διγενή στο κρεβάτι. Ενώ ο Διγενής ψυχομαχεί, έρχονται τα παλικάρια να τον δουν. Τους στρώνει τραπέζι και, ενώ τρώνε και πίνουν, τους διηγείται τα κατορθώματά του: Στα έρημα τα άγρια μέρη της Αραπκιάς κυνήγησε μέσα στα μαύρα μεσάνυχτα και σκότωσε εκατοντάδες δράκοντες και λιοντάρια μια τεράστια κουφή (= φαρμαρκερό φίδι) «με πέντε τζ’ εφαλάες» και τον υπερφυσικό, κοσμικών διαστάσεων, Σαρακηνό.
Συνήθως τα τραγούδια τελειώνουν με την περιγραφή του Σαρακηνού την ώρα που πεθαίνει και δεν γίνεται αναφορά στον θάνατο του Διγενή. Σε μερικά όμως το τέλος είναι διαφορετικό, όπως στην παραλλαγή από την Κώμα του Γιαλού:
Επίεν τζ’ η καλίτσα του να ποσ’αιρετιστούσιν,
στ’ αγκάλια του την έσφιξεν τζ’ εξέην η ψυσ’ή τους.
(Ακαδ. Αθηνών, ό.π.π. σ. 41, στ. 105-106).
Στη μια από τις δυο παραλλαγές της συλλογής Α. Ελευθεριάδη (Κυπρ. Σπ. ΛΖ’, 1973), σ. 18, στ. 94-99) ο Διγενής ψυχομαχεί αλλά δεν παρουσιάζεται να πεθαίνει, ενώ στην άλλη αναφέρεται και ο θάνατός του (ό.π.π. σ. 19, στ. 48-55):
Ο Διγενής ψυχομασ’εί στον κόσμον αγροικειέται.
Ο Διγενής επέθανεν, τρέξετε, αρκόντοι, τρέξετε.
Ίντα μυστήριον, α, ίντα μυστήριον πράμαν!
Που πάνω που τους νώμους του ελιόμυλοι γυρίζαν,
που κάτω στες μασκάλες τουπερτίτζ’ια κακκαρίζαν
που πάνω εις την ράσ’ην του σσ’ύλοι λαόν ετρέχαν,
που μέσα στα ρουθούνια του βουβάλια ξισταυλίζαν.
Τρέξετε, άρκοντες, τρέξετε, ίντα μυστήριον πράμαν!
Σε μερικά τραγούδια ο Διγενής απάγει την κόρη το Αλιάντρη, μετά την άρνηση του πατέρα να του δώσει την κόρη του. Στέλλει προξενητή είτε τον Χιλιοπαππούν είτε τον Κατσίγγανον και μετά την αρνητική απάντηση κατασκευάζει από κορμό πεύκου ένα βιολάριν (=βιολί) ή ένα ταμούρι, πάει κάτω από το παράθυρο της κόρης, παίζει μουσική και τραγούδια. Η κόρη εμφανίζεται στο παράθυρο και ο Διγενής την απάγει. Κατά την καταδίωξη σκοτώνει τους γονείς της κόρης ή και τον αρραβωνιαστικό της (Σακελλαρίου Αθ., Κύπρια Έπη, σσ. 85-99: «ο Διγενής»).
Στα τραγούδια αυτά ο Διγενής αναλαμβάνει, ύστερα από προσταγή του βασιλιά, να εξοντώσει ένα τερατώδη κάβουρα ο οποίος σκοτώνει ανθρώπους και ρημάζει τη χώρα. Κατά την πάλη ο Κάβουρας αφοπλίζει τον Διγενή και τον αρπάζει στις δαγκάνες του. Ο τελευταίος επικαλείται την βοήθεια του Θεού, ο οποίος επεμβαίνει και τον καθοδηγεί να τραβήξει το μαχαίρι του και να κτυπήσει τον κάβουρα «ίσ’ια μέσα στ’ αφφάλιν». (Ξιούτα Π., Κύπρια Έπη, σσ. 81-84: «Ο Διενής τζι’ ο Κάουρας» – Παπαδόπουλου Θ., Δημώδη Κυπριακά Άσματα, σσ. 163-164: «Άσμα του Καρκίνου»).
Σε άλλα τραγούδια, την εξόντωση του Κάβουρα αναλαμβάνει ο Κωσταντάς. Η δράση και στις δυο κατηγορίες τραγουδιών είναι ανάλογη και τελειώνει με την επέμβαση του ίδιου του Θεού.
Στα κυπριακά ακριτικά ελάχιστες φορές γίνεται λόγος για την καταγωγή του Διγενή. Σε ένα δίστιχο, ποιητάρικο και παρέμβλητο πιθανότατα, αναφέρεται σαν γιος τ’ Ακρίτη:
Αύριον είναι Τζ’ερκατζή τζ’αι πιθαρκού εν’ Τρίτη
τζ’αι είπασιν οι άρκοντες πως εν’ ο γιος τ’ Ακρίτη.
(βασική Βιβλιοθήκη, Τόμ. 46, 1958, σ. 13, στ. 212-213).
Στο ίδιο τραγούδι, στους στίχους 206-208, ο Διγενής όταν, μετά την απαγωγή της κόρης, κτυπά την πεθερά του και της κόβει τα χέρια, της απευθύνει τα ακόλουθα:
Τζ’ εν μου το είπες μνιαν τζ’ αι δκυό τζ’αι τέσσερις τζ’αι πέντε,
ο τζ’ύρης μόσ Σαρατζηνός τζ’ η μάννα μου Οβράϊσσα,
τζι’αι φτάννω από τρεις γεννιές γαμπρόν τζ’αι δεν με θέλεις;
Σε μια άλλη παραλλαγή τραγουδιού με το ίδιο θέμα, την αρπαγή της κόρης του Αλιάντρη (Σακελλαρίου, Κυπριακά, Β’, σ. 15. στ. 44-46), η μάνα αρνείται τα προξένια του Διγενή με την εξής δικαιολογία:
Τζ’αι πολοάτ’ η μάνα της τούτον τον λόον λέει:
Η μάνα του εν’ Σαρατζ’ηνη τζ’ ο τζ’ύρης του Οβραίος
τζ’αι τζ’είνος πολλοΰριστος, γαμπρόν [τζ’αι] εν τον θέλω.
Από τις αναφορές αυτές είναι φανερό ότι κατά την λαϊκή αντίληψη ο Διγενής κατάγεται από δυο ή και τρεις εθνικές ρίζες και από προγόνους όχι Χριστιανούς. Τούτο όμως δεν είναι σημαντικό θέμα για τα κυπριακά ακριτικά, όπου εξυμνούνται τα κατορθώματα του ήρωα και κυρίως η υπερφυσική του δύναμη.
Όπως συμβαίνει και με τους άλλους ήρωες των ακριτικών ο Διγενής είναι μυθικός ήρωας με υπερφυσικές δυνάμεις που φαίνονται στα κατορθώματά του, την πάλη και τους αγώνες του εναντίον θηρίων και τεράτων, και του ίδιου του Χάρου. Πότε περιγράφεται «κοντός, κοντούτσικος, χαμηλοβρακάτος και αναρκόδοντας», άλλοτε αναφέρεται ότι «στη σέλλα του κόμα χωρεί αλλό ΄ναν» και σε άλλες περιπτώσεις παρουσιάζεται με τεράστιες διαστάσεις. Τα γνωρίσματα όμως αυτά αποδίδονται και στους αντιπάλους του, τον Χάροντα ή τον Σαρακινό.
Παρά την διαφαινόμενη αντίληψη ότι ο Διγενής έχει ξενική καταγωγή, τα πολιτιστικά στοιχεία των τραγουδιών τον εντάσσουν μέσα στην χριστιανική και βυζαντινή παράδοση. Ο Θεός επεμβαίνει στη δράση είτε για να βοηθήσει τον Διγενή, όταν κινδυνεύει, είτε για να βοηθήσει τον Χάροντα να αφαιρέσει την ψυχή του ήρωα, που θέλει να ξεπεράσει το νόμο του Θεού και να νικήσει και τον ίδιο τον θάνατο.
Στα παλαιότερα επίσης ακριτικά διασώζονται αναφορές μόνο στα όπλα της βυζαντινής εποχής. Ο Διγενής χρησιμοποιεί ματσούκιν ή ττοπούζιν (=ρόπαλο), πιλατίτζ’ιν (=απελατίκι), κοντάρι, σπαθάτζ’ιν (=σπαθίν), μασ’αίριν (=εγχειρίδιο), που τα βγάζει από το φηκάριν (=θηκάρι) και τα ίδια του τα γυμνά χέρια όταν παλεύει με τον Χάροντα. Σε ορισμένες παραλλαγές παρουσιάζονται πολιτιστικά στοιχεία από μεταγενέστερα χρόνια, τόσο στο λεξιλόγιο όσο και στα δημόσια αξιώματα, τα όπλα κλπ. Για μια παραλλαγή με κυπριακό ακριτικό τραγούδι του Διγενή βλέπε εδώ
Στις τοπικές αυτές παραδόσεις ο Διγενής παρουσιάζεται με όλα τα υπερφυσικά γνωρίσματα που είδαμε στα δημοτικά τραγούδια. Τα όπλα του είναι τεράστιοι βράχοι, τα παιγνίδια του είναι μεγάλες μαρμάρινες κολόνες, τα πηδήματά του καλύπτουν πολλά μίλια και γίνονται πάνω από βουνά, τα πατήματά του αφήνουν μεγάλα ίχνη υπερφυσικών διαστάσεων. Παρά το γεγονός ότι στις παραδόσεις που τον συνδέουν με την Ρήγαινα παίρνει πιο ανθρώπινα χαρακτηριστικά, οι άθλοι που αναλαμβάνει αφορούν έργα υπεράνθρωπα.
Ξεχωριστό ενδιαφέρον από τις παραδόσεις αυτές παρουσιάζει ένας κύκλος προερχόμενος από την Πάφο, στον οποίο συνδέονται ο Διγενής και η Ρίγαινα. Σ’ αυτές, όπως και στα παραμύθια, ο ήρωας παρουσιάζεται πιο ανθρώπινος. Ερωτεύεται την Ρήγαινα, γοητεύεται από τον ομορφιά της και είτε αναλαμβάνει κάποιους άθλους για να την κερδίσει είτε παίζει μαζί της και την κυνηγά μέχρι να την υποτάξει στον έρωτά του όπως συμβαίνει σε μια παράδοση από το Νέο Χωριό Πάφου (Ν. Κληρίδη, Θρύλοι και Παραδόσεις της Κύπρου, σσ. 49-50).
φτωχό παιδί.Σε μια τέτοια διήγηση ο Διγενής έχει αδελφό τον Κωσταντά. Είναι και οι δυο φτωχοί και κακορρίζικοι και τους κακομεταχειρίζονται τα άλλα παιδιά. Ύστερα από παρακλήσεις τους ο Θεός τους έδωσε δύναμη «τζ’ εν τους εσήκωννεν η γη. Κατόπιν εκλαύτησαν εις τον Θεόν τζ’ εκατέην πάλε ο άντζ’ελος τζ’ έδωκέν τους δύναμιν, όσον τζ’ έσωννεν τους η γη». Ο ίδιος ο Θεός κατεβαίνει ύστερα στη γη και δοκιμάζει την ευσπλαχνία και την φιλανθρωπιά τους (Ξεν. Φαρμακίδης, Κυπριακή Λαογραφία σσ. 196-197).
Σε μια άλλη διήγηση (ό.π.π, σσ. 196-197) ο Διγενής είναι ένα παιδί κκέλικο (=φαλακρό) και ορφανό, που οι βοσκοί τα βασανίζουν διαρκώς με τις προσταγές τους. Όταν ο Θεός του δένει δύναμη, αποκτά ένα άλογο και αρχίζει να γυρίζει τον κόσμο και να συναντά παλικάρια. Κατά τις περιπλανήσεις του αντικρίζει κάποτε την γυναίκα του Γιάννη, την οποία απαγάγει, παρά τις προσπάθειες του τελευταίου να την υπερασπίσει. Για τις διηγήσεις αυτές βλέπε εδώ
Η πάλη του με τον Χάροντα τον καθιστά ήρωα των δυνάμεων της ζωής και του φωτός, που αντιμάχονται τις δυνάμεις του σκότους και του θανάτου. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι, όταν εμφανίζεται ο Χάροντας για να πάρει την ψυχή του Διγενή, αυτός κάθεται σε γλέντι με άλλους άρχοντες και μάλιστα μέσα στην χαρούμενη ατμόσφαιρα του πανηγυριού. Ο Χάροντας φαίνεται να ζηλεύει την παλικαριά του, γιατί τον ονομάζει «τον κάλλιον» της συντροφιάς, και ζητά να τον πάρει ακριβώς την ώρα που κορυφώνεται το γλέντι και οι δυνάμεις της ζωής βρίσκονται σε έξαρση μέσα στο κλίμα της χαράς και του γλεντιού. Η πάλη που ακολουθεί είναι ενδεικτική της λαϊκής πεποίθησης ότι, αν ο νόμος του θανάτου είναι ακατάλυτος, εξίσου ακατάλυτες είναι και οι δυνάμεις της ζωής και της φύσεως. Απ’ αυτή την άποψη ο Διγενής είναι η τελειότερη έκφραση των δυνάμεων της ζωής, κυρίως στα τραγούδια και τις παραδόσεις. Στις παραμυθιακές διηγήσεις ο Διγενής γίνεται ό,τι είναι, γιατί το θέλησε ο Θεός, ενώ στις παραδόσεις και τα τραγούδια η φύση του φαίνεται να είναι άσχετη προς οποιαδήποτε θεία επέμβαση. Είτε γεννάται φυσικά από κάποιος γονείς είτε απλώς υπάρχει σαν αρχέγονη φυσική δύναμη μέσα στον κόσμο όπως τα θηρία και τα τέρατα (κουφή, Σαρακηνός και Κάβουρας). Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι σ’ αυτό τον αρχέγονο κόσμο των φυσικών δυνάμεων δεν διασαλεύεται το κράτος (=δύναμη) του Θεού όπως το διαμόρφωσε η ορθόδοξη θεολογία του Βυζαντίου.
ο δημοφιλέστερος και σημαντικότερος μυθικός ήρωας των δημοτικών επικών ακριτικών τραγουδιών αλλά και πολλών παραδόσεων και παραμυθιών. Προικισμένος με υπεράνθρωπη μυϊκή δύναμη αλλά και με ευγένεια συναισθημάτων και ψυχής, ο Διγενής δεν είναι άλλος από ένας νεότερος και χριστιανικός απόγονος του Ηρακλέους, του ημιθείου της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας. Στο πρόσωπό του εξ άλλου ενσαρκώνονται και συμπυκνώνονται όλες εκείνες οι στρατιές των Βυζαντινών υπερασπιστών των εσχατιών της Αυτοκρατορίας, οι οποίοι είχαν να αντιπαλεύσουν συνεχώς προς ποικίλους εχθρούς.Εκτός από τα δημοτικά τραγούδια που επιβίωσαν από την ηρωική εποχή της ακμής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τον Διγενή απαντούμε και σε διηγήσεις, παραμύθια και παραδόσεις, σε ένα είδος μιας πλούσιας προφορικής λογοτεχνίας, όπως απαντούμε και την περιβόητη και ωραία και μυστηριώδη Ρήγαινα (βασίλισσα δηλαδή), την αφέντρα κάθε πλούσιου κάστρου, κάθε αρχαίου χαλάσματος, κάθε κορυφής και κάθε κοιλάδας της Κύπρου. Από αυτή την ιδιαίτερα πλούσια προφορική λογοτεχνία, που για αιώνες μεταδιδόταν από στόμα σε στόμα, δυστυχώς λίγα δείγματα έχουν διασωθεί και τα πλείστα έχουν χαθεί οριστικά διότι δεν είχαν εγκαίρως καταγραφεί. Ωστόσο σε πάρα πολλά μέρη της Κύπρου υπάρχουν τοποθεσίες που στις παραδόσεις σχετίζονται είτε με την περιβόητη Ρήγιανα, είτε με τον περίφημο Διγενή, είτε κάποτε και με τους δυο. Βράχοι εξ άλλου θεόρατοι, που στέκουν στην πεδιάδα είτε προεξέχουν από κύματα σε διάφορα μέρη της Κύπρου, θεωρούνται στις τοπικές παραδόσεις ως βλήματα που είχε ρίξει ο Διγενής κατά των εχθρών, που φυσικά δεν ήσαν προσωπικοί εχθροί του αλλά εισβολείς που επιβουλεύονταν την ίδια την Κύπρο. Και μέσα στους ατελείωτους αιώνες της Κυπριακής ιστορίας υπήρξαν άπειροι τέτοιοι.
Στις σχέσεις του με τις γυναίκες, ο Διγενής είναι εκείνος που αγαπά την ίδια την ζωή. Στην πάλη του εναντίον αγρίων θηρίων ή βαρβάρων, ο Διγενής είναι ένας ήρωας- εκπολιτιστής, κάτι σαν μυθοποιημένος Μέγας Αλέξα
νδρος. Στη σύγκρουσή του με τον Χάροντα, ο Διγενής είναι εκείνος που ήδη ευρίσκεται σε επίπεδο ημίθεου, αφού πέρασε με επιτυχία δοκιμασίες και επιτέλεσε άθλους (όπως ο προγονός του Ηρακλής), είναι εκείνος που δεν αποδέχεται μοιρολατρικά ούτε και τους υπέρτατους κανόνες του κόσμου τούτου και που αγωνίζεται μέχρι τέλους για να τους αλλάξει. Γνωρίζει ότι τούτο είναι αδύνατο, αλλά δεν παραδίδεται αμαχητί. Στον κόσμο του Διγενή, ένα αρχέγονο κόσμο των φυσικών δυνάμεων, ό,τι και να συμβαίνει, δεν διασαλεύεται τελικά η τάξη και δεν αλλοιώνεται ο θεϊκός νόμος, γι’ αυτό τελικά ακόμη καο ο Διγενής πεθαίνει.Γενικότερα, ο Διγενής αποτελεί την προσωποποίηση των οραμάτων και των προσδοκιών του λαού, ενός λαού που γνώρισε πλήθος καταστροφές, πλήθος εισβολές, πλήθος επιβουλές, πλήθος τραγωδίες. Και εναντίον όλων των εισβολέων και κουρσάρων, εκείνος που με επιτυχία αντιστεκόταν ήταν η ψυχή αυτού του μικρού τόπου, και την μεγάλη αυτή ψυχή είναι που αντιπροσωπεύει στην πραγματικότητα ο Διγενής Ακρίτας.
Η Κύπρος, από την αυγή της ιστορίας της (μιας από τις αρχαιότερες και πλουσιότερες στον κόσμο), δεχόταν συνεχώς εισβολές και γνώριζε την καταστροφή, την ερήμωση, τον θάνατο. Το μικρό αυτό νησί, τοποθετημένο σε έναν ζωτικότατο γεωγραφικό χώρο, μεταξύ τριών ηπείρων (Ευρώπης, Ασίας, Αφρικής), υπήρξε πάντοτε χώρος διακινήσεως σημαντικότατων πολιτισμών αλλά και χώρος συναντήσεως και συγκρούσεως διαφορετικών κόσμων. Ο μικρός σε αριθμητική δύναμη λαός αυτού του νησιού, που είχε πάντοτε να αντιπαλέψει με ισχυρούς και πολυάνθρωπους επιβουλευτές και κατακτητές, είχε απόλυτη ανάγκη να γεννά Διγενήδες και σε τελευταία ανάλυση, το γεγονός ότι αυτός ο μικρός λαός κατόρθωσε και κατορθώνει ακόμη να επιβιώνει, οφείλεται στο ότι αυτός ο λαός υπήρξε ο ίδιος ο Διγενής, κατά κάποιον τρόπο, που απετέλεσε έναν τεράστιο άθλο: να εξακολουθεί να υπάρχει.
* Ν. Σ. ΣΠΑΝΟΣ, Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια – Μεταφέρθηκε στο διαδίκτυο από NOCTOC
ΠΗΓΗ: 28-01-2012, http://noctoc-noctoc.blogspot.com/2012/01/blog-post_28.html
