Οι σχέσεις φυσικών και κοινωνικών επιστημών στα πλαίσια της οικολογικής προβληματικής – Μέρος V
Του Θεόδωρου Βότση
Συνέχεια από το Μέρος ΙV: http://tomtb.com/modules/smartsection/item.php?itemid=2609
Οι προτάσεις της οικολογίας
Πολλοί άνθρωποι επηρεασμένοι από τη νέα περιβαλλοντική συνείδηση, στράφηκαν στην οικολογία με την ελπίδα ότι θα τους προμηθεύσει αντικειμενικούς κανόνες για την οργάνωση του κόσμου. Στα πλαίσια αυτά απέκτησαν μεγάλη αξία υποθέσεις όπως:
Η φύση είναι ένα πολύπλοκο αδιαίρετο σύστημα στο οποίο τα αναδραστικά δίκτυα και η ανακύκλωση των υλικών διατηρούν μια αδρή ισορροπία, μια αρμονία στην οποία κάθε είδος έχει την θέση του. Επομένως σκοπός της ανθρωπότητας είναι η αρμονία με τη φύση. Οι φεμινίστριες θεωρούν ότι εφόσον οι αξίες της εκμετάλλευσης, κατάκτησης και κυριαρχίας έχουν συνδεθεί με την δυτική ιδεολογία της αντρικής επιτυχίας, η αλλαγή προσανατολισμού απαιτεί την εφαρμογή από το σύνολο της κοινωνίας των κοινωνικών στάσεων που παραδοσιακά αποδίδονται στις γυναίκες. Ωστόσο, οι φεμινίστριες διαφωνούν μεταξύ τους στο αν αυτά τα χαρακτηριστικά είναι κληρονομήσιμα ή μεταδίδονται κοινωνικά μέσω φυλετικών κανόνων και ρόλων.
Στα πολύπλοκα οικοσυστήματα κάθε επιμέρους έχει ένα μοναδικό ρόλο ο οποίος δεν μπορεί να αναληφθεί από κάποιο από τα υπόλοιπα. Για να πραγματοποιήσουν τις λειτουργίες τους τα μέλη του συστήματος βρίσκονται σε μια διαρκή διαδικασία δοσοληψιών μεταξύ τους, σε καθεστώς 'πλουραλιστικής δημοκρατίας'. Μεταξύ των διαφόρων ειδών στη φύση επικρατεί κοινότητα ενδιαφερόντων παρά τις παροδικές αντιπαραθέσεις μεταξύ ανταγωνιστών για πόρους που βρίσκονται σε έλλειψη, ή μεταξύ θηρευτών και της λείας τους.
Οι πόροι είναι περιορισμένοι λόγω του πεπερασμένου μεγέθους της γης αλλά και του πεπερασμένου, αν και τεράστιου, ποσού ηλιακής ενέργειας που δέχεται η Γη. Αν χρησιμοποιήσουμε τους φυσικούς πόρους πιο γρήγορα από ότι ανανεώνονται, η κατανάλωση γίνεται πιο δύσκολη, πιο δαπανηρή και η διατήρησή της πιο επώδυνη. Για αυτό χρειάζεται να προσαρμόσουμε τη ζωή σε ένα αυστηρά πεπερασμένο 'διαστημόπλοιο Γη', όπου η κατάλληλη στάση για τον άνθρωπο δεν είναι η ατέρμονη αύξηση της παραγωγής, της κατανάλωσης και του πληθυσμού, αλλά η βιωσιμότητα και η λιτότητα.
Η βιωσιμότητα της βιόσφαιρας και του παραγωγικού μας συστήματος εξαρτάται από την πολυπλοκότητα και την ποικιλότητα. Επομένως, η απλοποίηση των οικοσυστημάτων για την αύξηση της οικονομικής τους αποδοτικότητας, η ανάπτυξη των μονοκαλλιεργειών κατάλληλων για οικονομίες μεγάλης κλίμακας και η στενή εξειδίκευση ανά περιοχή σε προϊόντα που έχουν εκεί τη μεγαλύτερη απόδοση είναι κοντόφθαλμη πρακτική. Η ποικιλότητα και η πολυπλοκότητα πρέπει να διατηρηθούν, αφενός γιατί μακροπρόθεσμα αυξάνουν την παραγωγικότητα και τη σταθερότητα των οικοσυστημάτων, αφετέρου σαν άμυνα στην αναπόφευκτη αβεβαιότητα της φύσης. Μια κατάλληλη ιδεολογία πρέπει να αποδίδει την αξία που έχει η φύση και τα είδη της. Αυτό αποδίδεται σα σεβασμός στη φύση, σαν αίσθηση της ιερότητας της φύσης και σαν αλληλεγγύη με τη φύση.
Η βιόσφαιρα καταστρέφεται από την απελευθέρωση δεκάδων χιλιάδων νέων ουσιών. Οι οργανισμοί της βιόσφαιρας δεν έχουν εξελιχθεί ώστε να τις αντιμετωπίσουν, γιαυτό πολλές από αυτές τις ουσίες είναι καταστροφικές, δρώντας σα δηλητήρια, σαν καρκινογόνες ή μεταλλαξιογόνες ουσίες ή ακόμα και με τρόπους που δεν ξέρουμε ακόμα. Το παγκόσμιο εμπορικό σύστημα επιβάλλει κριτήρια στα αγροτικά προϊόντα σχετικά με την ευκολία αποθήκευσης και μεταφοράς υποτιμώντας το ζήτημα της ποιότητας. Το ίδιο το σύστημα είναι υπεύθυνο για τις μετακινήσεις των προϊόντων σε μεγάλες αποστάσεις και τη συνακόλουθη ρύπανση των θαλασσών και της ατμόσφαιρας. Μέσω του εμπορικού συναγωνισμού καταστρέφει την παραγωγική ικανότητα πολλών περιοχών, οδηγώντας τις στην εξάρτηση. Επομένως το καθήκον για την ανθρωπότητα είναι να μειώσει την παραγωγή και την απελευθέρωση νέων ουσιών, να απαιτήσει ότι κάθε νέο προϊόν θα πρέπει να αποδεικνύεται απαραίτητο για την ανθρώπινη ευημερία και όχι απλά εμπορεύσιμο, να κάνει καλύτερη χρήση των υπαρχόντων προϊόντων και να ζει απλά. Η ανάλογη αισθητική πρέπει να αντλεί ευχαρίστηση από τη σπανιότητα, την οικονομία, τη διακριτικότητα και την αντοχή, αντί της χλιδής και της δύναμης.
Η γνώση μας είναι ασήμαντη συγκρινόμενη με την πολυπλοκότητα της φύσης. Ακόμα και οι πιο επίσημες διαβεβαιώσεις ότι κάποιοι μετασχηματισμοί της φύσης θα έχουν μόνο τα επιθυμητά αποτελέσματα, αποτελούν μαρτυρία της αλαζονείας μας και όχι της σοφίας μας. Επιπλέον, στα εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης όλων των ειδών οι οργανισμοί, τα μόρια και τα βλαστικά πρότυπα έχουν δοκιμασθεί και απορριφθεί, μόνο οι πιο ανθεκτικοί επέζησαν. Επομένως, όπως λέει και ο Barry Commoner, η φύση ξέρει καλύτερα. Η αρμόζουσα στάση απέναντι στη φύση είναι αυτή της ταπεινοφροσύνης και του δέους, και ο κατάλληλος στόχος για την επιστήμη είναι να μάθει πως θα επιβιώνουμε με όσο το δυνατόν λιγότερες επεμβάσεις στη φύση. Μια τέτοια κατεύθυνση έρευνας εκφράζει η αγροτική οικολογία που αποσκοπεί στο φυσικό έλεγχο των ζιζανίων και την ελάττωση των ζιζανιοκτόνων και τη χρήση φυσικών λιπασμάτων. Άλλη μια περίπτωση είναι η εναλλακτική ιατρική που βασίζεται σε φυσικές συνταγές, σε μη επεμβατικές θεραπείες και θεωρεί βασικούς παράγοντες καλής υγείας την ποιότητα της διατροφής, την κατασκευή του χώρου διαβίωσης και τη σχεδίαση του τρόπου εργασίας. Γενικά, κατάλληλη τεχνολογία είναι μια ήπια τεχνολογία.
Κάθε οικοσύστημα είναι μοναδικό: ό,τι είναι λειτουργικό σε ένα μέρος μπορεί να είναι καταστροφικό σε ένα άλλο. Η έμφαση στη 'χωρική εξειδίκευση' είναι συμβατή μα τη μεταμοντέρνα δυσπιστία στις γενικεύσεις και στις οικουμενικές διατυπώσεις. Η 'χωρική εξειδίκευση' αποκλείει κάθε κεντρικό σχεδιασμό μεγάλης κλίμακας και στη θέση του προτείνει ένα σύστημα αυτόνομων κοινοτήτων που παράγουν κυρίως για τη δική τους κατανάλωση.
Η 'χωρική εξειδίκευση' απαιτεί την 'επί τόπου' δημιουργία γνώσης σα μέρος της καθημερινής ζωής, παρά σαν μια ξεχωριστή, κεντρική, 'ελιτίστικη' δραστηριότητα. Τέτοιου τύπου παραγωγή γνώσης αφήνει χώρο για την ολοκληρωμένη εμπειρία που βιώνουμε σα συναίσθηση ή εσωτερικό συναίσθημα και γίνεται τόσο πιο δημοκρατική όσο πιο πολύ σέβεται την ατομική εμπειρία του καθένα.
Αρκετά πράγματα είναι ελκυστικά στις παραπάνω υποθέσεις που συνδυάζουν πρακτικούς και ιδεολογικούς στόχους. Όμως δεν παύουν να είναι ανθρώπινα και όχι φυσικά δημιουργήματα και θα πρέπει να σταθούν στα πόδια τους χωρίς να αξιώνουν προσυπογραφή από τη φύση. Καθένα από τα παραπάνω αξιώματα και προτάσεις είναι μια ιδεολογική θέση. Δηλαδή είναι μια κατασκευή από 'φυσικά υλικά', όπως αυτά μετασχηματίστηκαν από συγκεκριμένους ανθρώπους με συγκεκριμένες θέσεις σε συγκεκριμένες κοινωνίες, σύμφωνα με τα προσωπικά τους πιστεύω που με τη σειρά τους διαμορφώνονται από τις ανάγκες και τις εμπειρίες τους. Αυτό δεν ακυρώνει κανένα από τα διατυπωθέντα αξιώματα και προτάσεις, αλλά είναι μια προειδοποίηση ότι η αυταπόδειξη που επικαλούνται μπορεί να είναι απλά μόνο μια λανθασμένη βάση κοινής ιδεολογίας.
Για παράδειγμα ας δούμε την υπόθεση της 'ισορροπίας της φύσης'. Η οπτική ότι αντιτιθέμενες φυσικές δυνάμεις ελέγχουν η μία την άλλη με τελικό αποτέλεσμα να ισορροπούν μεταξύ τους, έχει αρχαίες ρίζες στην ιστορία των ιδεών, ενώ ήταν διαδεδομένη και μεταξύ των οικολόγων μέχρι το 1960. Οι υποθέσεις για την υποστήριξη της άποψης συγκεντρώνονταν γύρω από την αντίληψη ότι η ποικιλότητα αυξάνει τη σταθερότητα της βιοκοινότητας αυξάνοντας τον αριθμό των αναδραστικών κόμβων, οι οποίοι τείνουν να αντιστρέψουν όλες τις αλλαγές που προκαλούνται στη βιοκοινότητα από εξωτερικές διαταραχές ή ανθρώπινες παρεμβάσεις. Όμως ο Robert May έδειξε ότι η αντίληψη είναι λαθεμένη: όσο πιο πολύπλοκες είναι οι σχέσεις σε ένα σύστημα τόσο λιγότερο σταθερό είναι. Επιπλέον οι αναδραστικοί βρόγχοι μπορούν είτε να σταθεροποιήσουν είτε να αποσταθεροποιήσουν ένα σύστημα, ανάλογα με τη δομή του.
Σχετική επίσης με την αντίληψη ότι η ποικιλότητα υποστηρίζει τη σταθερότητα είναι και η υπόθεση ότι οι βιοκοινότητες είναι πιο πολυμορφικές σε σταθερά περιβάλλοντα. Αλλά ούτε αυτό είναι αλήθεια. Ο αριθμός των ενδημικών ειδών φαίνεται να είναι μεγαλύτερος σε θέσεις που υπόκεινται συνεχείς περιβαλλοντικές διαταραχές, ενώ οι βιοκοινότητες σε σταθερά περιβάλλοντα συνήθως κυριαρχούνται από λίγους ισχυρούς ανταγωνιστές.
Άλλο παράδειγμα. Για τη βιόσφαιρα σαν ολότητα μόνο λίγες ομάδες οργανισμών φαίνεται να έχουν ένα ιδιαίτερο και μοναδικό ρόλο στη ρύθμιση του κλίματος. Για παράδειγμα, οι τερμίτες που παράγουν μεθάνιο, τα θειοβακτήρια και τα φύκια της εύκρατης ζώνης ασκούν τέτοια επίδραση που τα κάνει αναντικατάστατα. Αν εμφανισθεί μια μετάλλαξη τερμιτών που παράγει περισσότερο ή λιγότερο μεθάνιο σε σχέση με τα άλλα είδη, η εξάπλωσή της θα εξαρτηθεί κατά πόσο επιτυχής είναι στην επιβίωση και αναπαραγωγή σε σχέση με τα άλλα είδη τερμιτών. Πρέπει να τονίσουμε το 'σε σχέση', γιατί αν μια ποικιλία τερμιτών κάνει τη ζωή πιο δύσκολη συνολικά σε όλους τους τερμίτες, αλλά λιγότερο δύσκολη για την ίδια, θα εξελιχθεί στο πιο διαδεδομένο είδος τερμίτη ανεξάρτητα αν ο πληθυσμός του μειώνεται και τελικά εξαφανίζεται. Επομένως η εξέλιξη της βιόσφαιρας σαν ολότητας δεν μας εγγυάται ότι οι συνθήκες επιβίωσης για κάθε είδος, όπως και για μας, θα παραμείνουν ευνοϊκές. Η αντίληψη ότι 'η φύση ξέρει καλύτερα' μετριάζεται από τα απρόοπτα της εξέλιξης.
Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε και άλλα παραδείγματα για να δείξουμε ότι οι απόψεις που εκφράστηκαν για τη φύση δεν είναι οριστικές, ούτε γενικής ισχύος και ότι από τη φύση μπορούν να βγουν διαφορετικά συμπεράσματα.
Αντί επιλόγου
Ας μην κολακεύουμε πάρα πολύ τους εαυτούς μας για τις ανθρώπινες νίκες πάνω στη φύση. Για κάθε τέτοια νίκη η φύση παίρνει την εκδίκησή της. Κάθε νίκη πάνω στη φύση επιφέρει σε πρώτη φάση τα αποτελέσματα που αναμέναμε. Αλλά στη δεύτερη ή τρίτη φάση έχει τελείως διαφορετικά, μη αναμενόμενα αποτελέσματα, τα οποία συχνά ακυρώνουν τα πρώτα. Σε κάθε βήμα μας υπενθυμίζεται ότι «… ανήκουμε στη φύση, υπάρχουμε διαμέσου αυτής και η υπεροχή μας οφείλεται στο ότι έχουμε το πλεονέκτημα, έναντι όλων των άλλων ζωντανών πλασμάτων, να μαθαίνουμε τους νόμους της φύσης και να τους εφαρμόζουμε σωστά...» Friedrich Engels
Οι θεμελιώδεις αξίες που η δυτική κουλτούρα αποδίδει στη φύση χρειάζονται κριτική. Στην κουλτούρα μας η φύση θεωρείται ένα απλό μέσο το οποίο εκμεταλλευόμαστε προς δικό μας όφελος. Αυτή η στάση μας καλύπτεται από μια ιδεολογία κυριαρχίας πάνω στη φύση. Μια καθαρά εργαλειακή αντίληψη της φύσης ωστόσο παρουσιάζει αντιφάσεις. Που μπορώ να τραβήξω μια γραμμή μεταξύ του 'Εγώ' και της 'Φύσης' που χρησιμοποιώ σαν εργαλείο; Το ίδιο πρόβλημα ισχύει και με το θεμέλιο της επιστημονικής μας κουλτούρας, το 'Λόγο'. Εάν ο Λόγος είναι ένα φυσικό χαρακτηριστικό των ανθρώπων, δεν είναι μέρος της φύσης; Αλλά εάν ο λόγος είναι ταυτόχρονα 'φύση' και 'εαυτός' τι σημαίνει χρησιμοποιώ το Λόγο σαν εργαλείο για τη διαπραγμάτευση της φύσης. Επιπλέον, έχει ολοφάνερα δειχτεί ότι ο άνθρωπος είναι δημιούργημα της φύσης και εξαρτάται από τη φύση. Πως είναι δυνατόν να αντιλαμβανόμαστε τη φύση σαν εργαλείο; Πως μπορούμε να θεωρούμε κάτι που πάνω του στηρίζεται η ύπαρξή μας εργαλείο;
Η θεώρηση αυτή της φύσης σαν απλό εργαλείο των ανθρώπινων σκοπών είναι αποδεκτή μόνο από τη δική μας παράδοση, από όλο το ιστορικό σύνολο των ανθρώπινων παραδόσεων. Φυσικά αυτή η αντίληψη αποσκοπεί στην υλική επιτυχία της εκμετάλλευσης της φύσης. Είναι εύκολο να γενικεύσουμε τη σχέση μας με ορισμένους φυσικούς πόρους και να βλέπουμε τη φύση μόνο σα σύνολο αναλώσιμων στοιχείων, σαν ένα απλό προαπαιτούμενο της ανθρώπινης ύπαρξης που πλάθεται σύμφωνα με τις επιθυμίες μας. Φαίνεται εξαιρετικά δύσκολο να ξεφύγουμε από την εργαλειακή αντίληψη, είναι όμως απαραίτητο. Μια εναλλακτική αντίληψη πρέπει να κτιστεί πάνω στη θεώρηση της φύσης σαν αυταξία. Μια τέτοια αντίληψη πρέπει να εμπεριέχεται σε όλες τις αλληλεπιδράσεις μας με τη φύση.
Αυτό όμως απαιτεί μια άλλη διάκριση, αυτή μεταξύ ηθικής και ηθικιστικών στάσεων απέναντι στη φύση. Το ηθικιστικό αξίωμα ότι οι άνθρωποι δεν έχουν το δικαίωμα να επεμβαίνουν στη φύση είναι το ίδιο ακατανόητο με το να λέμε ότι τα λιοντάρια είναι 'ανήθικα', όταν τρώνε γαζέλες. Είμαστε δημιουργήματα της φύσης και ζούμε στη φύση και δεν υπάρχει άλλη εκλογή από αυτή την άποψη. Αυτό που έχει σημασία δεν είναι αν τροποποιούμε τη φύση ή όχι, αλλά πως και για ποιο σκοπό γίνεται αυτό.
Γι’ αυτό πρέπει να αποφεύγεται η κατασκευή εύκολων αντιθέσεων όπως μεταξύ εκτίμησης της φύσης και αντιμετώπισής της σαν εργαλείο. Πρέπει να χρησιμοποιούμε τη φύση γι να ικανοποιούμε τις ανάγκες μας και είναι ορολογικό να επιδιώκουμε να είμαστε αποτελεσματικοί σε ότι κάνουμε. Αλλά τα εργαλεία δεν είναι ολόκληρη η ζωή, ούτε είναι η ζωή εργαλείο.
Το πρόβλημα δεν είναι η ανεπάρκεια ορισμένων προτάσεων και η αντικατάστασή τους από άλλες πιο κατάλληλες, αλλά ότι η σχέση φύσης και πολιτισμού πρέπει να ειδωθεί από πολλές διαφορετικές πλευρές και άσχετα από τα άμεσα οικολογικά προβλήματα. Στην οικολογία πρέπει να βρούμε τρόπους να συνδέσουμε την οικολογική γνώση με τις κοινωνικές υποθέσεις χωρίς να κατασκευάσουμε κανονιστικούς νόμους. Ίσως η βασική υποχρέωσή μας είναι να κάνουμε συνειδητές επιλογές. Ίσως το σύνθημα 'ζήσε σε αρμονία με τη φύση' σημαίνει να δούμε με ποιο τρόπο οι πράξεις μας πρέπει να υποστηρίζουν τους σκοπούς μας. Εάν πρόκειται να παράγουμε προϊόντα σε μια περιοχή, πρέπει να προστατέψουμε το έδαφος. Ο πρώτος λειτουργικός ορισμός του να ζεις σε αρμονία με τη φύση είναι ότι αναγνωρίζουμε στην πράξη μια αντιστοιχία μέσων και σκοπών. Αυτό με τη σειρά του απαιτεί ότι οι σκοποί μας πρέπει να είναι συμβατοί και επιτεύξιμοι μεταξύ τους. Δεν μπορούμε να αυξήσουμε την κατανάλωση απεριόριστα, πέρα από την παραγωγική ικανότητα του εδάφους. Οι περιορισμοί στα ανθρώπινα σχέδια είναι ταυτόχρονα πιο σύνθετοι, αλλά και πιο ελαστικοί.
Τέλος, όπως όλα τα έμβια όντα έτσι και ο άνθρωπος αλλάζει τη φύση. Η μόνη διαφορά μας με τα άλλα έμβια όντα είναι ότι εμείς μπορούμε να καθορίσουμε το είδος των αλλαγών που προκαλούμε, είτε ακολουθώντας συνειδητό σχεδιασμό βασισμένο στην καλύτερη δυνατή γνώση, είτε κινούμενοι εγωιστικά στην υπηρεσία ρηχών συμφερόντων.
Αυτά προϋποθέτουν ένα επίπεδο γνώσης και κατανόησης πολύ μεγαλύτερο από ότι έχει γίνει μέχρι τώρα κατορθωτό, μια κοινότητα συμφερόντων που δεν υπάρχει σήμερα και μια συνειδητοποίηση που δεν έχει προσεγγιστεί ούτε για πιο μετριοπαθείς σκοπούς. Το θέμα είναι επίσης ότι η φύση δεν μας λέει από μόνη της τι να κάνουμε, δεν είναι από την αρχή δοσμένος παράγοντας κοινωνικών σεναρίων. Η φύση είναι βουβή, δε δίνει συμβουλές. Απαγορεύει μόνο, συχνά post festum. Δεν μπορούμε να αποφύγουμε τις ευθύνες μας ισχυριζόμενοι ότι οι επιλογές μας υπαγορεύτηκαν από τη φύση, ούτε να επιμένουμε ότι δρούμε σοφά μόνο όταν δεν δρούμε.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Altvater Elmar (1988), "Οικονομικές και οικολογικές όψεις του χρόνου και του χώρου", O Πολίτης τεύχος 88-89/1988)
2. Ανθογαλίδου Θ. (2001) Κοινωνιολογικές Μελέτες. Ηλεκτρονική έκδοση του Εικονικού Σχολείου http://www.auth.gr/virtualschool/2.2-3/TheoryResearch/SociologicalStudies/SocioStudies.html
3. Bookchin Murray (1994), Προς μια οικολογική κοινωνία. Eκδ. Παρατηρητής
4. Capra Fritjof (1984), Η κρίσιμη καμπή, Επιστήμη, Κοινωνία και απαρχή ενός νέου πολιτισμού. Εκδ. Ωρόρα
5. Ελεφάντης Άγγελος (1989), 'Οικολογία και αριστερά'. Περιοδ. Ο Πολίτης τεύχος 97/1989
6. Haila Y. & Levins R.(1992), Ουμανισμός και Φύση. Οικολογία, Επιστήμη και Κοινωνία. Pluto press
7. Heisenberg Werner (1978), Φυσική και Φιλοσοφία. Εκδ. Κάλβος
8. Κάντας Α., Κάντας Σ., Μουστάκης Γ. (1983), Κοινωνιολογία. Eκδ. Πατάκη
9. Kuhn Thomas (19 Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων. Σύγχρονα Θέματα
10. Segen Imogen (1977), Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία. Eκδ. Μπουκουμάνη
11. Πάντης Γ., Παρασκευόπουλος Σ. (1992), Κοινωνία και περιβάλλον. Eκδ. ΠΤΔΕ ΑΠΘ
12. Τερζάκης Φ.(1989), Φύση και Κοινωνία. Eκδ. Έρασμος
13. Trepl Ludwig (1989) "Η χρησιμότητα της οικολογίας για ένα κίνημα χειραφέτησης. Έχουμε ανακαλύψει μια καθοδηγητική επιστήμη;". Περιοδ. Ο Πολίτης τεύχος 97/1989
14. Τσαούσης Δημήτρης (1987) Η κοινωνία του ανθρώπου. Gutenberg
15. ΥΠΕΠΘ-ΥΠΕΧΩΔΕ (1996) Οικολογία – Κοινωνία – Εκπαίδευση. Εκδ. Νέα Σύνορα
* Εργασία που εκπονήθηκε στα πλαίσια των μαθημάτων της Θ. Ανθογαλίδου. Επιμέλεια, διορθώσεις Θ. Ανθογαλίδου
ΠΗΓΗ: Τόμος 2, τεύχος 4, Δεκέμβριος 2001, http://virtualschool.web.auth.gr/2.4/TheoryResearch/Votsis.html
