Οι σχέσεις φυσικών και κοινωνικών επιστημών στα πλαίσια της οικολογικής προβληματικής – Μέρος Ι
Του Θεόδωρου Βότση
Στο κείμενο που ακολουθεί προσπαθούμε να διερευνήσουμε παράγοντες και παραμέτρους που θέτουν οι φυσικές και κοινωνικές επιστήμες στην οικολογική προβληματική. Θα ξεκινήσουμε με την εξέλιξη των ιδεών και την προβληματική που αναπτύχθηκε στις φυσικές επιστήμες από τον Κοπέρνικο μέχρι τις μέρες μας, από την κατάρρευση της γεωκεντρικής αντίληψης, την κυριαρχία της μηχανιστικής λογικής μέχρι τις σύγχρονες προβληματικές της κβαντομηχανικής.
Όσον αφορά τις κοινωνικές επιστήμες θα σταθούμε περισσότερο στους βασικότερους εκφραστές των κοινωνικών και οικονομικών θεωριών την ίδια χρονική περίοδο δηλαδή από το 17ο αιώνα μέχρι τον 20ο αιώνα. Οι παραπάνω περιγραφές είναι αναγκαστικά σύντομες και αποσπασματικές, εφόσον μια πλήρης περιγραφή τους θα ξέφευγε από τα όρια αυτής της εργασίας. Στη συνέχεια θα δούμε πως οι ιδέες αυτές των φυσικών και κοινωνικών επιστημών αντικατοπτρίζονται στην επιστήμη της οικολογίας, το οικολογικό κίνημα, την οικολογική προβληματική γενικότερα και φυσικά την επανατροφοδότηση των παραπάνω επιστημών με νέες θέσεις και προβληματικές. Αναλυτικότερα θα δούμε τις κύριες τάσεις και προβληματικές στην επιστήμη τη οικολογίας, την σχέση του οικολογικού κινήματος με τον επιστημονικό λόγο, τις προτάσεις και την προβληματική που αναπτύσσεται στο οικολογικό κίνημα και θα προσπαθήσουμε να κάνουμε τη διασύνδεση των ιδεών της επιστήμης με τις προτάσεις του οικολογικού κινήματος.
Θέση μας είναι ότι όπως κάθε κοινωνική διεργασία έτσι και η επιστημονική πρακτική μεταφέρει τις ιδέες που έχουν οι επιστήμονες για την κοινωνία και τη φύση. Με άλλα λόγια, μια ανάλυση του επιστημονικού φαινομένου σε επίπεδο μεταεπιστημονικό μπορεί και οφείλει να ανακαλύπτει τις αναλογίες και αλληλοπροσδιορισμούς, που εμφανίζουν το επιστημονικό και κοινωνικό κοσμοείδωλο. Σ' αυτό το πλαίσιο σκέψης οι επιστημονικές θεωρίες, τα εργαλεία της επιστημονικής πρακτικής και τα πειραματικά σχέδια αντανακλούν στο επίπεδο της επιστήμης την αντίληψη που σχηματίζει η κοινωνία για τον εαυτό της και τον κόσμο. Με δύο λόγια: η ανάπτυξη της επιστήμης είναι αποτέλεσμα της διαλεκτικής σύνθεσης που αναπτύσσεται ανάμεσα στις εσωτερικές αντιφάσεις στα πλαίσια της ίδιας της επιστήμης και τις αναγκαιότητες που επιβάλλει η κοινωνία.
Η εξέλιξη των φυσικών επιστημών
Η άποψη για τον κόσμο και το σύστημα αξιών που συνθέτουν τα θεμέλια του πολιτισμού μας και που υπόκεινται πλέον σήμερα σε μια προσεκτική αναθεώρηση, διαμορφώθηκαν ως προς τις γενικές τους γραμμές κατά τον 16ο και 17ο αιώνα.
Η επιστημονική επανάσταση ξεκίνησε με τον Κοπέρνικο που μετά από χίλια χρόνια απέρριψε την γεωκεντρική άποψη του Πτολεμαίου και της Βίβλου. Η Γη πλέον δεν είναι το κέντρο του Σύμπαντος, είναι ένας κοινός πλανήτης ενός μικρού άστρου στην άκρη του Γαλαξία. Ο άνθρωπος χάνει την περήφανη θέση του σαν κεντρικό πρόσωπο της θεϊκής δημιουργίας. Το δρόμο του Κοπέρνικου ακολούθησε ο Kepler με τους εμπειρικούς του νόμους για την κίνηση των πλανητών. Όπως, η πραγματική αλλαγή στα επιστημονικά πράγματα σημειώθηκε από το Γαλιλαίο. Ο Γαλιλαίος ήταν ο πρώτος που συνδύασε την επιστημονική εμπειρία με τη χρήση της γλώσσας των μαθηματικών. "Η φιλοσοφία" έλεγε, "είναι γραμμένη σ' αυτό το τεράστιο βιβλίο που στέκεται πάντα ανοιχτό εμπρός στα μάτια μας. Δεν μπορούμε όμως να το διαβάσουμε αν δε μάθουμε πρώτα τη γλώσσα και το αλφάβητο στα οποία έχει γραφτεί. Η γλώσσα του είναι τα μαθηματικά και το αλφάβητο, τα τρίγωνα, οι κύκλοι και τα άλλα γεωμετρικά σχήματα". Τον ίδιο καιρό στην Αγγλία ο Μπέηκον διακήρυττε με ενθουσιασμό την εμπειρική μεθοδολογία της επιστήμης.
Εκείνη την εποχή ο Καρτέσιος απέρριψε το σύνολο των παραδοσιακών γνώσεων και καταπιάστηκε με το χτίσιμο ενός νέου συστήματος σκέψης που σύμφωνα με τον B. Russell "κάτι τέτοιο δεν είχε ξανασυμβεί από την εποχή του Αριστοτέλη, και αποτελεί ένα σημάδι αυτοπεποίθησης, δικαιωμένο από την πρόοδο της επιστήμης". Εφαρμόζοντας τις αριθμητικές σχέσεις στα γεωμετρικά σχήματα ο Καρτέσιος κατάφερε να συσχετίσει την άλγεβρα και τη γεωμετρία και να δημιουργήσει ένα νέο κλάδο μαθηματικών, την αναλυτική γεωμετρία. Τα φυσικά φαινόμενα πια μπορούν να αναχθούν σε ακριβολογικές μαθηματικές σχέσεις. Τη μαθηματική του ιδιοφυΐα τη διακρίνουμε και στη φιλοσοφία του. Το Λόγος περί Μεθόδου, ένα από τα κλασικότερα κείμενα της φιλοσοφίας, είναι η μέθοδος με την οποία ο Καρτέσιος απέβλεπε στη σύλληψη της επιστημονικής αλήθειας, με την ορθή καθοδήγηση της λογικής και την αναζήτηση της αλήθειας στις επιστήμες. Αμφισβητεί το σύνολο των παραδοσιακών γνώσεων, τις εντυπώσεις των αισθημάτων μέχρι να φτάσει σε ένα πράγμα που δεν μπορεί να αμφισβητήσει, την ύπαρξη του σκεπτόμενου εαυτού του άρα: cogito, ergo sum, σκέφτομαι, άρα υπάρχω.
Έτσι έρχεται ο διαχωρισμός νου και ύλης, κάτι που επηρέασε βαθιά τη δυτική σκέψη. Οδήγησε στο να αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας σαν ένα απομονωμένο εγώ στο εσωτερικό του σώματος μας, να θεωρούμε τη διανοητική εργασία ανώτερη της χειρωνακτικής, τους γιατρούς να αγνοούν τη ψυχολογική διάσταση των παθήσεων, τη σύγχυση σε ότι αφορά τη σχέση του νου με τον εγκέφαλο. Κατά τον W. Heisenberg έναν από τους θεμελιωτές της κβαντικής θεωρίας "ο διαχωρισμός διαπότισε βαθιά τον ανθρώπινο νου στους τρεις αιώνες που ακολούθησαν τον Καρτέσιο και θα χρειαστεί πολύς καιρός ακόμη μέχρι να αντικατασταθεί από μια διαφορετική νοοτροπία απέναντι στο πρόβλημα της αντίληψης της πραγματικότητας". Η μέθοδος του Καρτέσιου είναι αναλυτική. Διασπά τις σκέψεις και τα προβλήματα σε μικρά κομμάτια και τα τοποθετεί σε μια λογική σειρά. Η αναλυτική μέθοδος ίσως είναι και η σημαντικότερη προσφορά του στην επιστήμη. Με την αναλυτική μέθοδο κατόρθωσε ο άνθρωπος να ταξιδέψει στη Σελήνη, από την άλλη μεριά όμως η υπερβολική έμφαση οδήγησε να πιστεύουμε πως όλες οι όψεις των πολύπλοκων φαινομένων μπορούν να γίνουν κατανοητές χάρη στην αναγωγή τους στα συνθετικά τμήματα. Για τον Καρτέσιο το υλικό σύμπαν ήταν αποκλειστικά και μόνο μια μηχανή. Η φύση λειτουργούσε σύμφωνα με τους μηχανικούς νόμους και τα πάντα στα πλαίσια του υλικού κόσμου μπορούσαν να ερμηνευτούν σύμφωνα με τη διάταξη και την κίνηση των τμημάτων τους. Η αντίληψη της γης ως ζωντανού οργανισμού, ως μιας τροφού-μητέρας είχε δημιουργήσει μια λατρευτική ηθική που περιόριζε τις καταστροφικές τάσεις των ανθρώπων σε βάρος της. Η φύση είναι πλέον μια τέλεια μηχανή. Οι ηθικοί περιορισμοί εξαφανίστηκαν. Η νέα άποψη για τον κόσμο προσέφερε την επιστημονική ευλογία για τη χειραγώγηση και την εκμετάλλευση της φύσης, τις δύο τυπικές δηλαδή δραστηριότητες του δυτικού πολιτισμού.
Ο Καρτέσιος δημιούργησε το διανοητικό πλαίσιο της επιστήμης του 17ου αιώνα, για τα φυσικά φαινόμενα όμως δεν κατάφερε παρά να χαράξει τις χοντρικές γραμμές της θεωρίας. Ο άνθρωπος που πραγματοποίησε το καρτεσιανό όραμα και ολοκλήρωσε την Επιστημονική Επανάσταση ήταν ο Ισαάκ Νεύτωνας. Για να περιγράψει την κίνηση των σωμάτων προχώρησε πέρα από τη μαθηματική τεχνική του Γαλιλαίου και του Καρτέσιου και επινόησε μια καινούργια μαθηματική μέθοδο το 'διαφορικό λογισμό'. Αυτό το υπέροχο διανοητικό επίτευγμα χαρακτηρίστηκε από τον Αϊνστάιν σαν 'το μεγαλύτερο ίσως άλμα σκέψης που θα μπορούσε να κάνει από μόνος του ένας άνθρωπος'.
Ο Νεύτωνας παρουσίασε τη θεωρία του για τον κόσμο στο βιβλίο: Μαθηματικές Αρχές της Φυσικής Φιλοσοφίας. Τα Principia, όπως αναφέρονται πολλές φορές με το λατινικό τους τίτλο, περιλαμβάνουν ένα κατανοητό, σαφές και συνεκτικό σύστημα ορισμών, προτάσεων και αποδείξεων, που για δυο ολόκληρους αιώνες οι επιστήμονες το αναγνώρισαν σαν την ορθότερη περιγραφή της φύσης.
Η σκηνή του νευτώνειου σύμπαντος, όπου συμβαίνουν όλα τα φυσικά φαινόμενα, είναι ένας απόλυτος τρισδιάστατος χώρος άδειος και ανεξάρτητος από τα φυσικά φαινόμενα που συμβαίνουν στο εσωτερικό του. Κάθε αλλαγή στα πλαίσια του φυσικού κόσμου περιγράφεται πάλι από έναν απόλυτο χρόνο που κινείται ομοιόμορφα από το παρελθόν προς το μέλλον. Τα στοιχεία του νευτώνειου κόσμου είναι τα υλικά μόρια από την ίδια υλική ουσία σε διαφορετικά μεγέθη και οι δυνάμεις που κινούν είναι οι βαρυτικές δυνάμεις.
Έτσι κατά το Νεύτωνα, ο Θεός, ξεκινώντας τη δημιουργία του κόσμου, κατασκεύασε κατ' αρχήν τα υλικά μόρια, τις δυνάμεις που ασκούνται μεταξύ τους και τους θεμελιώδεις νόμους της κίνησης. Μ' αυτόν τον τρόπο μπήκε σε κίνηση ολόκληρο το σύμπαν και από τότε δεν έπαψε να κινείται σαν μια τεράστια μηχανή, υπακούοντας σε απαράβατους νόμους. Κατά συνέπεια, η μηχανιστική άποψη του κόσμου σχετίζεται άμεσα με έναν αυστηρό ντετερμινισμό. ΄Όλα όσα συμβαίνουν προκαλούνται από ένα προκαθορισμένο αίτιο και καταλήγουν σε προκαθορισμένα αποτελέσματα, που σημαίνει ότι το μέλλον οποιουδήποτε τμήματος του σύμπαντος μπορεί να προβλεφθεί με απόλυτη βεβαιότητα. Η ύπαρξη του εξωτερικού δημιουργού, θεού, στα πλαίσια της κοσμικής μηχανής όπου διαδραματίζονται τα φυσικά φαινόμενα χωρίς άμεση θεϊκή παρέμβαση, σιγά-σιγά με την πρόοδο της επιστήμης εξαφανίστηκε.
Στα χρόνια που ακολουθούν η νευτώνεια μηχανική καθιερώνεται γρήγορα σαν η ορθότερη θεωρητική αντίληψη της πραγματικότητας. Οι επιστήμονες επεξεργάζονται το μηχανιστικό πρότυπο τόσο στη φυσική όσο και στη χημεία, τη βιολογία, τη ψυχολογία και τις κοινωνικές επιστήμες.
Οι πρώτες ρωγμές στο μηχανιστικό πρότυπο επισυμβαίνουν το 19 αιώνα, όταν ένας από τους μεγαλύτερους πειραματιστές ο Μ. Faraday και ένας λαμπρός θεωρητικός ο Maxwell διατυπώνουν την ηλεκτροδυναμική. Υποκαθιστούν την έννοια της δύναμης με την ευφυέστερη σύλληψη του δυναμικού πεδίου και αναδεικνύουν ότι τα δυναμικά πεδία διαθέτουν τη δική τους πραγματικότητα και μπορούν να μελετηθούν ανεξάρτητα από τις αναφορές στα υλικά σώματα. Ενώ ο ηλεκτρομαγνητισμός άρχισε να αμφισβητεί την πρωτοκαθεδρία της νευτώνειας μηχανικής, οι γεωλόγοι συμπεραίνουν ότι η σημερινή κατάσταση της Γης αντιπροσωπεύει το εξελικτικό αποτέλεσμα μιας συνεχόμενης ανάπτυξης γεννημένης από τη δράση των φυσικών δυνάμεων κατά τη διάρκεια τεράστιων χρονικών περιόδων. Στη βιολογία πρώτα ο Λαμάρκ και στη συνέχεια ο Δαρβίνος αποδεικνύει τη βιολογική εξέλιξη. Ο τρόπος σκέψης αλλάζει, ο νέος τρόπος προβάλλει την έννοια της εξέλιξης, της αλλαγής, της μεταβολής, της ανάπτυξης. Οι εξελικτικές αρχές στη φυσική εμφανίζονται με τη δημιουργία της θερμοδυναμικής, 'την επιστήμη της πολυπλοκότητας'. Ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής δείχνει ότι κοινή τάση όλων των φαινομένων είναι να ακολουθούν μια εξελικτική διαδικασία προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, από την τάξη στην αταξία. Η εντροπία, το μέτρο της αταξίας, αυξάνεται σημειώνοντας την κατεύθυνση του χρόνου.
Ο λόρδος Kelvin σε μια διάλεξή του, στα τέλη του 19ου αιώνα, για τη θεωρητική Φυσική, δήλωσε ότι επισκιαζόταν από δύο σύννεφα και γιαυτό την θεωρούσε περίπου τελειωμένη.Το πρώτο είχε σχέση με την σταθερότητα της ταχύτητας του φωτός και το άλλο με την εξάρτηση της ακτινοβολούμενης ενέργειας από το μήκος κύματος. Τα δύο αυτά σύννεφα αποδείχτηκαν σεισμοί στα θεμέλια της Φυσικής. Έτσι στις αρχές του 20 αιώνα ο Αϊνστάιν διατυπώνει τη θεωρία της σχετικότητας που ενοποιεί και συμπληρώνει την κλασική Φυσική, αλλά παράλληλα εισήγαγε ριζικές αλλαγές στις παραδοσιακές αντιλήψεις για το χρόνο και το χώρο υπονομεύοντας έτσι ένα από τα θεμέλια της νευτώνειας άποψης για τον κόσμο. Ο απόλυτος χώρος και χρόνος δεν υπάρχουν. Ο χώρος και ο χρόνος συνιστούν μια ενότητα τα γεγονότα προσδιορίζονται πλέον από τέσσερις διαστάσεις του χωροχρόνου.
Ο δεύτερος μεγάλος σεισμός ήταν η θεωρία των κβάντα. Διατυπώθηκε κατά τη διάρκεια των τριών πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα και ήταν έργο μιας μεγάλης διεθνούς ομάδας κορυφαίων επιστημόνων. Οι επιστήμονες έπρεπε να μάθουν να θέτουν τα ερωτήματά τους με διαφορετικό τρόπο γιατί αλλιώς η φύση τους απαντούσε παράλογα όπως σημειώνει o Heisenberg ένας από τους θεμελιωτές της θεωρίας των κβάντα "Θυμάμαι τις ατέλειωτες συζητήσεις με τον Μπορ. Επαναλαμβάνοντας το ίδιο ερώτημα. Μπορεί να είναι η φύση τόσο παράλογη όσο φαίνεται από τα ατομικά πειράματα;". Οι νόμοι της ατομικής φυσικής είναι στατιστικοί νόμοι, εκφράζουν τις πιθανότητες των ατομικών συμβάντων που καθορίζονται από τη δυναμική του συστήματος. Ενώ στην κλασική φυσική επικρατεί ο ντετερμινισμός και η συμπεριφορά των τμημάτων καθορίζει τη συμπεριφορά του όλου. Η νέα φυσική έδειξε τα όρια του καρτεσιανού υποδείγματος.
Η σύγχρονη φυσική ξεπερνώντας τον καρτεσιανό διαχωρισμό απέρριψε το κλασσικό ιδανικό της αντικειμενικής περιγραφής της φύσης και συγχρόνως το μύθο της επιστήμης, απαλλαγμένης από το πολιτιστικό σύστημα αξιών. Τα επιστημονικά αποτελέσματα και οι τεχνολογικές εφαρμογές καθορίζονται από το διανοητικό πλαίσιο. Παρόλο που όλα τα κομμάτια της επιστημονικής έρευνας δεν υπακούουν στο σύστημα αξιών, το ευρύτερο υπόδειγμα που μέσα του εντάσσεται το γεγονός της επιστημονικής έρευνας δεν απαλλάσσεται από τους δεσμούς με το σύστημα αξιών.
* Εργασία που εκπονήθηκε στα πλαίσια των μαθημάτων της Θ. Ανθογαλίδου. Επιμέλεια, διορθώσεις Θ. Ανθογαλίδου
ΠΗΓΗ: Τόμος 2, τεύχος 4, Δεκέμβριος 2001, http://virtualschool.web.auth.gr/2.4/TheoryResearch/Votsis.html
Συνέχεια στο Μέρος ΙΙ: http://tomtb.com/modules/smartsection/item.php?itemid=2600
