Να σώσουμε το ανθρώπινο γένος, όχι μόνο τον πλανήτη – Μέρος Ι
Του Λυσιέν Σεβ* (Le Monde Diplomatique – Δεκέμβριος 2011. Mετάφραση: Δ. Οικονομίδης)
Άραγε να είναι ευκολότερο να αμφισβητηθεί ο τρόπος κατανάλωσης, παρά ο τρόπο παραγωγής; Αν κανείς πλέον δεν αγνοεί την έκταση της περιβαλλοντικής κρίσης που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα, αντίθετα η κρίση πολιτισμού που τη συνοδεύει ελάχιστα γίνεται αντιληπτή. Κι όμως δεν θα μπορέσουμε να βγούμε από την ανημποριά μας παρά μόνο αν διαγνώσουμε σαφώς και αυτήν την κρίση και αν αναλογιστούμε το μέγεθός της.
Ο Πλανήτης Γη, για να ονομάσω έτσι το φυσικό περιβάλλον μας, είναι ανησυχητικά άρρωστος. Είναι ευρέως διαδεδομένη η συνείδηση αυτού του πράγματος, και δεν υπάρχει πλέον πολιτικός φορέας που να μην συμπεριλαμβάνει, τουλάχιστον στο λόγο του, τον οικολογικό σκοπό.
Ο Πλανήτης Άνθρωπος, δηλαδή το ανθρώπινο γένος, δεν πάει καλά σε ένα εξίσου ανησυχητικό σημείο αλλά η συνειδητοποίηση, εδώ, δεν είναι στο επίπεδο της σοβαρότητας αυτής της κρίσης. Και δεν υπάρχει ούτε ένας πολιτικός φορέας που, τουλάχιστον, να ονοματίσει εξίσου τη βαρύτητα του οικολογικού με τον ανθρωπολογικό σκοπό. Πρόκειται για μια αντίθεση που μας αφήνει κατάπληκτους και την οποία θα εξετάσουμε εδώ.
Ρωτήστε τα λιγότερο πολιτικοποιημένα άτομα «τι είναι η υπόθεση της οικολογίας». Στα σίγουρα, θα ξέρουν να σας πουν, ότι η θέρμανση του πλανήτη που οφείλεται στα αέρια του φαινομένου του θερμοκηπίου μας οδηγούν σε μια εποχή καταστροφών. Θα σας πουν ότι η μόλυνση της γης, του αέρα και του νερού έχει φθάσει σε αβάσταχτα όρια σε μια σειρά περιοχών του πλανήτη. Ότι η εξάντληση των μη ανανεώσιμων πηγών που είναι θεμελιώδεις, καταδικάζει τον σύγχρονο τρόπο παραγωγής και της κατανάλωσης, ότι η χρήση πυρηνική ενέργειας είναι γεμάτη κινδύνους χωρίς αναστροφή. Εξίσου πολλοί θα προσθέσουν τις βλάβες στη βιοποικιλότητα και θα καταλήξουν, με τα δικά τους λόγια, στην επείγουσα ανάγκη του να μειωθούν οι οικολογικές επιπτώσεις από τις πλούσιες χώρες. Πώς τα ξέρουν όλα αυτά οι λιγότερο πολιτικοποιημένοι; Από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, όπου οι πληροφορίες περί οικολογίας είναι πλέον διαρκώς παρούσες. Αλλά και η άμεση εμπειρία τους το επιβεβαιώνει συνεχώς: από το τι καιρό κάνει έως τις τιμές των καύσιμων. Πληροφορούνται επίσης, μέσω των συζητήσεων, επιστημόνων ή πολιτικών, συζητήσεις οι οποίες ανάγουν αυτές τις επιμέρους γνώσεις σε μια σφαιρική θεώρηση παγκόσμιου επίπεδου και τις μετατρέπουν σε πολιτικά πρόγραμμα, που προβάλλονται παντού. Έτσι επί δεκαετίες έχει δημιουργηθεί μια κουλτούρα [οικολογίας], που δίνει συνοχή σε κινητοποιήσεις και πρωτοβουλίες με μεγάλο εύρος, κινητοποιήσεις και πρωτοβουλίες από τις οποίες αποτελείται αυτή η Μεγάλη Υπόθεση, ο οικολογικός σκοπός.
Ρωτήστε τους τώρα, για τον ανθρωπολογικό σκοπό. Χωρίς αμφιβολία, κανείς δεν θα μπορέσει να αντιληφθεί εξ αρχής, το γιατί πράγμα ακριβώς θέλετε να του μιλήσετε. Ας διευκρινίσουμε: νομίζετε ότι η ανθρωπότητα πάει εξίσου στραβά, όπως κι ο πλανήτης μας; Ότι είναι σε πραγματικό κίνδυνο η πολιτισμική διάσταση του ανθρώπινου είδους, έτσι ώστε, στην επείγουσα έγνοια μας για την προστασία της φύσης – οικολογικός σκοπός – επιβάλλεται να προσθέσουμε στο ίδιο επίπεδο σημασίας, την έγνοια της διαφύλαξης της ανθρωπότητας με την ποιοτική έννοια της λέξης – ανθρωπολογικός σκοπός; Αυτή η ερώτηση θα βρει τον συνομιλητή μας απροετοίμαστο. Πολλοί θα τη βρουν, το λιγότερο, υπερβολική. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ερώτηση μας θα φέρει στην επιφάνεια πολλά θέματα ανησυχίας – οι σκληρές συνθήκες ύπαρξης, αυξητική τάση του «ο σώζων εαυτόν σωθήτω», η ηθική κατάπτωση της δημόσιας ζωής, τα άγχη για το μέλλον … Αλλά το να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η ανθρωπινή ιδιότητά μας είναι σε κίνδυνο, η ιδέα αυτή – θα σας πουν – πιθανόν να φαίνεται παράλογη.
Ας επιμείνουμε. Δεν οδεύουμε, από πολλές απόψεις, προς έναν κόσμο ανθρωπίνως αβίωτο; Το παλιό απόφθεγμα: «ο άνθρωπος είναι λύκος για τον άνθρωπο» δεν τείνει να γίνει νόμος σε πάρα πολλούς τομείς σήμερα; Τομείς όπου τα σύγχρονα μέσα τού παρέχουν μια άνευ προηγουμένου δυνατότητα για να κάνει κακό; Η εργασία, μείζον παράδειγμα, έχει μπει σε μια τρομακτικά ανησυχητική κατηφόρα. Κάτω από τις αυξανόμενες δυσκολίες του να έχει κάποιος μια ποιοτική εργασία που να τον ικανοποιεί, απαιτείται και ταυτόχρονα παρεμποδίζεται η υπευθυνότητα του μισθωτού. Συστηματικά οι εργαζόμενοι τίθενται σε ανταγωνισμό. Το ηθελημένο ξερίζωμα του συνδικαλισμού. Η διαπαιδαγώγηση στο "μάθετε να πουλάτε τον αυτό σας" και «γίνετε killer». Το μάνατζμεντ στις επιχειρήσεις μέσω της τρομοκράτησης. Όλα αυτά έρχονται να συμπυκνωθούν, στο ύστατο σημείο, με τις αυτοκτονίες στο χώρο εργασίας. Από την «πανταχού παρούσα» η υπαγόρευση της διψήφιας αποδοτικότητας, η σταθερή προτεραιότητα στην απληστία του μετόχου, η διόγκωση του «δίχως πίστη, δίχως νόμο» μέχρι το αφεντικό-αλήτη, εν ολίγοις η νεοφιλελεύθερη τρέλα, η κακοήθης μορφή του ύστερου καπιταλισμού. Δεν είναι αλήθεια βρίσκεται επί το έργον ότι μια πραγματική απανθρωποποίηση;
Αλλά, μπορεί να μας πούνε, σ’ αυτά δεν υπάρχει κάτι που ο καθένας δεν ξέρει, εκτός από την περίεργη έκφραση, ανθρωπολογικός σκοπός. Που βλέπουμε ανησυχητικές κοινωνικές παρεκκλίσεις χωρίς να προκαλείται συναγερμός, έρευνες, πρωτοβουλίες; Πχ για το δράμα της εργασίας: δεν μας εγκαλούν τόσες καλές ταινίες, δεν διαφωτίζεται το θέμα από ψυχολόγους όπως η Marie Pezé ή ο Yves Clot(Ι), δεν υπάρχουν καλέσματα από πολλές πλευρές για να απορρίπτουμε τις απάνθρωπες διαχειρίσεις και συμπεριφορές; Λαμβάνει χώρα μια συνειδητοποίηση των αβάσταχτων, καταστρεπτικών αποτελεσμάτων του παγκοσμιοποιημένου συστήματος που μας κυβερνά. Οι ενωμένες πολιτικές δυνάμεις στο Μέτωπο της Αριστεράς [Γαλλία] καλούν στο ξεπέρασμα του καπιταλισμού ώστε να ωθηθεί ακόμη πιο μακριά η χειραφέτηση του ανθρώπου. Οι Πράσινοι συνδέουν τον οικολογικό σκοπό με ισχυρούς κοινωνικούς και θεσμικούς στόχους, μέσα σ’ ένα πνεύμα δημοκρατίας και αλληλεγγύης. Πολλοί οικονομολόγοι αντιπαραθέτουν στο στενό κριτήριο του ΑΕΠ και μόνο, τρόπους αξιολόγησης, που να συμπεριλαμβάνουν και τις συμφορές στο ανθρώπινο επίπεδο, που είναι η άλλη όψη του νομίσματος του παραγωγικισμού. Παντού δραστηριοποιούνται κοινωνικά κινήματα για να ξανα-εξανθρωπιστεί ο κόσμος. Ο ανθρωπολογικός σκοπός, λοιπόν, αν θέλουμε να μιλήσουμε αυτή τη γλώσσα, δεν έχει γίνει αντιληπτός και δεν αποτελεί στόχο που τον υλοποιούμε εδώ και καιρό;
Όχι! Δεν είναι! Και μάλιστα, είμαστε πολύ μακριά ακόμη! Το να πιστέψουμε ότι γίνεται ήδη, προδίδει μια φοβερή υποτίμηση του μεγέθους τάξεως αυτού του ζητήματος.
Γιατί ισχύει και εδώ όπως και με την οικολογία: οι πολιτισμικοί σκοποί έχουν σαφώς να κάνουν με το πολιτικό αλλά το υπερβαίνουν. Γιατί έχουν ως διακύβευμά τους ηθικές επιλογές μεγαλύτερου βάθους από τις πολιτικές επιλογές με την συμβατική έννοια του όρου. Το να αναρωτηθούμε με αγωνία το που πάμε σήμερα ως ανθρώπινο γένος δεν σημαίνει ότι αποκλείουμε την αντίθεση «αριστερά-δεξιά», αλλά είναι ότι θέλουμε αυτή η αντίθεση να αναφέρεται και στο ίδιο το νόημα του μέλλοντός μας ως πολιτισμός. Πράγμα για το οποίο δεν είναι πλέον ικανοποιητικά επαρκείς αυτές οι λέξεις «δεξιά-αριστερά», μιας και έχουν χάσεις τόσο πολύ την αξία τους. Τι ανθρωπότητα θέλουμε να είμαστε; Ιδού το μέγιστο ερώτημα που βρίσκεται κάτω από τον ανθρωπολογικό σκοπό. Και το ερώτημα αυτό είναι δεν έχει προκαλέσει ένα έργο της σκέψης ούτε και τις πρωτοβουλίες που απαιτεί. Είμαστε πολύ μακράν αυτού!
Το ότι π.χ. η παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών δεν μπορεί πλέον, εκτός αν είναι να πάμε σε καταστροφή, να οδηγείται χωρίς μια έγνοια για την «παραγωγή» ανθρώπων, έγνοια που είναι ανώτερη. Αυτή η απαίτηση που «φωνάζει», απαιτεί να σκεφτούμε την ανθρωπολογία. Όπως το «οικολογικό», έτσι και το «ανθρωπολογικό» πρέπει να είναι μια πραγματική γνώση που να οδηγεί μια σωστή Πράξη. Και σε αυτό το ζήτημα είμαστε τόσο μακριά ακόμα από την απαιτούμενη γνώση. Μια γνώση που είναι επίμονα αναγκαία, εξαρχής με το που εμφανίζεται αυτή η μυστηριακή έννοια: «ο άνθρωπος». Μια μόνο λέξη – άνθρωπος – για να οριοθετήσουμε πραγματικότητες που είναι τόσο διακριτές: το βιολογικό είδος – Homo sapiens, το ανθρώπινο γένος, που είναι ιστορικά εξελισσόμενο, η κοινωνική συλλογικότητα, το εξατομικευμένο πρόσωπο, και, επιπλέον, στα γαλλικά, το «είναι», το ον [être ] που είναι και θηλυκού και αρσενικού γένους, όλα αυτά χύμα είναι: «ο άνθρωπος»;
Υπάρχει κάποιο άλλο πεδίο της γνώσης που να είναι «ικανοποιημένο» με τόσο πρωτογονισμό στο επίπεδο των εννοιών; Και όμως αυτή η λεκτική σύγχυση «υποστηρίζεται» με τη σχεδόν οικουμενική χρησιμοποίησή του όρου «άνθρωπος», ακόμη και μεταξύ στοχαστών που αποτελούν σημεία αναφοράς, όπως ένας Νίτσε, ένας Χάιντεγκερ. Ο μοναδικός σύγχρονος στοχαστής που έθεσε ριζικά υπό αμφισβήτηση αυτήν την άσχημη νοητική αφαίρεση που αποτελεί η έννοια «ο άνθρωπος» – να είναι, άραγε, σύμπτωση; – αυτός είναι ο Μαρξ. Ο ανθρωπολογικός σκοπός όντας εξίσου επείγων, όπως και ο οικολογικός. Προς το παρόν τον επωμιζόμαστε ελάχιστα, ελάχιστα σκεφτόμαστε πάνω σ’ αυτόν, ούτε καν τον ονοματίζουμε. Δραματική κατάσταση. Ένα, επομένως, πολύ κρίσιμο έργο πέφτει σε όποιον νιώθει τη σοβαρότητα του θέματος: πρέπει να διακινδυνεύσει να προτείνει, τουλάχιστον ένα περίγραμμα από τα σημαντικότερα θέματα, που είναι ικανά να δομήσουν μια σκέψη σχετικά με την ανθρωπότητα που βρίσκεται σε κίνδυνο. Το επόμενο μέρος του άρθρου αυτού είναι μια προσπάθεια αυτού του είδους, η οποία ξεκίνησε πριν τρία χρόνια και που είχε ως αποτέλεσμα ένα χοντρό βιβλίο.
(Ι) Marίe Pezé «Ils ne mourraient pas tous mais ils étaient tous frappés», (Δεν πεθαίναν όλοι αλλά ήταν όλοι χτυπημένοι – Ημερολόγιο συνεδριών. Ψυχικός πόνος και Εργασία) Pearson, Παρίσι, 2008; Clot Yves «Le Travail à coeur», (Η Εργασία με καρδιά/κατάκαρδα) La Découverte, Παρίσι, 2010,
*Γάλλος φιλόσοφος, μέλος του ΚΚΓ και της ΚΕ του μέχρι το 2010.Τελευταίο του βιβλίο: Να σκεφτούμε σήμερα μαζί με τον Μαρξ, τόμος 2 «Ο άνθρωπος;», La Dispute, Παρίσι 2008. http://fr.wikipedia.org/wiki/Lucien_S%C3%A8ve#cite_note-2 [Δείτε συμπληρωματικά: http://www.marxists.org/archive/seve/index.htm]
** Αιμε Σεζαίρ (Aimé Césaire) μαρτινικέζος ποιητής και πολιτικός, από τους ιδρυτές του λογοτεχνικού κινήματος της «νεγρότητας» και μέχρι τέλους αντιαποικιοκράτης http://fr.wikipedia.org/wiki/Aim%C3%A9_C%C3%A9saire
ΠΗΓΗ: Τετάρτη, 14 Δεκέμβριος 2011 16:19, http://www.tometopo.gr/home/index.php?option=com_content&view=article&id=174:2011-12-14-16-25-36&catid=40:ideas&Itemid=71
