Το Εξεταστικό Δοκίμιο PISA: Εξυπνάδες, Αλχημείες και Τεχνάσματα

 

Των Μαυρογιώργου Γιώργου*, 

Αλαμπρίτη  Ζήνας, Παπαναστασίου Άννας, Πετεινάρη Αγγέλας, Χόπλαρου Χρίστου**

 

Οι σχεδιαζόμενες, τα τρία τελευταία χρόνια, εκπαιδευτικές αλλαγές στην Κύπρο συνδέονται με σημαντικές ανακατατάξεις. Αυτές θα αργήσουν να αποτυπωθούν, με το θετικό ή το αρνητικό τους πρόσημο, στην ίδια την εκπαιδευτική διαδικασία. Όταν οι αλλαγές γίνονται σε υποτονικό πεδίο κοινωνικής δυναμικής, έτσι κι αλλιώς, αυτές «βαδίζουν αργά». Έχουμε, ήδη,  ασχοληθεί με πτυχές της συντελούμενης εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης και έχουμε εντοπίσει  όρια και  εκκρεμότητες.

Η συγκυρία  δε φαίνεται να είναι ιδιαιτέρως ευνοϊκή, λόγω της γενικευμένης παγκοσμιοποιημένης καπιταλιστικής κρίσης. Στην περίπτωση της εκπαίδευσης της Κύπρου, το πεδίο επιβαρύνεται και από την επικείμενη πρώτη εφαρμογή του PISA. Αυτός ο χρονισμός δεν είναι καλό σημάδι. Έχουμε υποστηρίξει ότι το PISA συνιστά μια μορφή υπερεθνικού νεοφιλελεύθερου «επιθεωρητισμού»  και ότι μπορεί  να επηρεάζει την εκπαιδευτική διαδικασία και τις εκπαιδευτικές πολιτικές των χωρών που συμμετέχουν. Γενικώς, οι  επιδράσεις του ΟΟΣΑ/ PISA ασκούνται   με τρεις, τουλάχιστον, τρόπους: με τις εκθέσεις αξιολόγησης των εκπαιδευτικών συστημάτων, με τη συμμετοχή στη διαδικασία αξιολόγησης PISA και με το σύνολο των σχετικών αναλύσεων και εκθέσεων που δημοσιοποιούνται αναφορικά με τις επιδόσεις.

Σε αυτό το κείμενο θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε ορισμένα προσδιοριστικά στοιχεία που  εγγράφονται στο «Βιβλιάριο Δοκιμίου» του PISA. Με το συγκεκριμένο θέμα ασχολούνται, κυρίως, παιδαγωγοί. Υιοθετούμε την παραδοχή ότι τόσο η μορφή όσο και το περιεχόμενο των διάφορων μορφών εσωτερικής ή εξωτερικής  αξιολόγησης, ανάλογα με τη σημασία που τους αποδίδεται, συνιστούν ένα μηχανισμό άσκησης κοινωνικού ελέγχου στην ίδια την εκπαιδευτική διαδικασία. Γι' αυτό το λόγο, σε πολλές χώρες, οποιαδήποτε σημαντική αλλαγή συνοδεύεται από αλλαγές στις εξετάσεις. Έχει υποστηριχθεί, μάλιστα, η άποψη ότι οι εξετάσεις είναι βασικός μοχλός  εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης! Αν είναι έτσι, η μορφή και το περιεχόμενο της αξιολόγησης που επιχειρεί ο ΟΟΣΑ, με το PISA, συνιστά μια μορφή ελέγχου στην εκπαιδευτική διαδικασία του εννιάχρονου υποχρεωτικού σχολείου.    

Αν δεχτούμε ότι ο ΟΟΣΑ έχει σαφή νεοφιλελεύθερο ιδεολογικό προσανατολισμό, το PISA  συνιστά, κυριολεκτικά, ένα μηχανισμό «παρακυβέρνησης» της εκπαίδευσης των χωρών που συμμετέχουν, με κριτήρια αγοράς. Αυτό γίνεται σαφές, με την ανάλυση των παραδοχών που υποβαστάζουν το ίδιο το «εξεταστικό δοκίμιο». Το  «Βιβλιάριο Δοκιμίου» PISA, όπως και κάθε δοκίμιο εκπαιδευτικής αξιολόγησης, προσφέρεται για την αποσύνταξή του  και την κωδικοποίηση των βασικών αρχών και αντιλήψεων για τις σχολικές γνώσεις, τη διδασκαλία και τη  μάθηση. Αν αυτές δεν υπήρχαν ως  «παρασκήνιο», δε θα ήταν εύκολη η μετατροπή τους σε «συνταγές» μέτρων, ανάλογα με τα αποτελέσματα, για αλλαγές και βελτιώσεις.

Το PISA  έχει σφοδρούς επικριτές

Το PISA έχει δεχθεί σφοδρή κριτική. Ακόμα και στις ΗΠΑ εγείρονται σοβαρά ζητήματα  αξιοπιστίας, εγκυρότητας και σκοπιμότητας. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι ο Mark Schneider, πρώην αντιπρόεδρος των American Institutes for Research και στέλεχος, αργότερα, του National Center for Education Statistics, αναρωτιέται (2009), «εάν αληθεύει ότι αυτό που αξιολογείται διδάσκεται, είναι έτοιμοι  οι αρμόδιοι να επιτρέψουν στον ΟΟΣΑ να διαμορφώνει τα προγράμματά τους; Όταν γοητευόμαστε από την ιδέα να υιοθετήσουμε διεθνή κριτήρια, χρειάζεται να παίρνουμε υπόψη μας ότι TIMSS και PISA, το καθένα χωριστά, ενσωματώνουν συγκεκριμένες απόψεις αναφορικά με το ποια θα έπρεπε να είναι αυτά τα κριτήρια». Η ΟΛΜΕ (2010), στη συζήτηση που πυροδοτήθηκε με την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων PISA (2009) στην Ελλάδα, άσκησε συνολική κριτική με βασικότερη ένσταση το ότι διαπνέεται «σε μεγάλο βαθμό από μια έντονα τεχνοκρατική προσέγγιση, που στοχεύει έμμεσα στην προσαρμογή των παρεχόμενων από το σχολείο γνώσεων σε μια κοινή κατεύθυνση, που υπαγορεύεται κατά βάση από τις απαιτήσεις της αγοράς». Πιο σφοδρή είναι η κριτική που έχει ασκηθεί από αριστερές συνδικαλιστικές παρατάξεις εκπαιδευτικών, το περιοδικό «Αντιτετράδια της Εκπαίδευσης» ή στο διαδίκτυο (alfavita), κ.α. Αξιοσημείωτη είναι η κριτική που ασκείται και από  καθηγητές Μαθηματικών (: δεν είναι μαθηματικό το περιεχόμενο των δοκιμίων, είναι δραστική η παρέμβαση γνωστού Ολλανδικού Ινστιτούτου στη σύνταξη, κ. α.). Το ενδιαφέρον είναι ότι οι εκπαιδευτικοί στην Ελλάδα, με τις εκθέσεις PISA, «αθωώνονται» για τις χαμηλές επιδόσεις! Για ορισμένους, αυτό αποδίδεται στο ασφυκτικό πλαίσιο των αναλυτικών προγραμμάτων! Τόσο απλά! Παρόλο, πάντως, που το PISA τους αθωώνει, οι εκπαιδευτικοί δεν το θεωρούν σύμμαχό τους!

Παρά τη σφοδρή κριτική που δέχεται, ωστόσο, η  διείσδυσή του είναι θεαματική. Δε γνωρίζουμε, βέβαια, αν υπάρχει έρευνα που να  αποδίδει αυτή τη διεισδυτικότητά  του στον ουσιαστικό του  ρόλο στην υπόθεση των αλλαγών. Το «θαύμα της Φινλανδίας» π.χ. πώς  και πόσο συνδέεται με την εφαρμογή PISA; Είναι πάρα πολύ ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι η βασική γραμμή υπεράσπισης του PISA, απέναντι σε αυτού του είδους την κριτική, έχει αναπτυχθεί, κατά κύριο λόγο, γύρω από τη μορφή και το περιεχόμενο του εξεταστικού δοκιμίου. Οι παιδαγωγοί υπερασπιστές, δηλαδή, καταφεύγουν στο δοκίμιο αξιολόγησης που χρησιμοποιείται. Ας δούμε ορισμένους δείκτες που έχουν σχέση με το εξεταστικό δοκίμιο.

Το δοκίμιο PISA είναι «ευφυές»: τα βάζει με την «παπαγαλία»!

Το εξεταστικό δοκίμιο PISA  γοητεύει αλλά και απειλεί με τα «έξυπνα» θέματα και τα τεχνάσματα των κατασκευαστών του. Οι περισσότεροι από τους μαθητές που συμμετέχουν για πρώτη φορά  αιφνιδιάζονται και δοκιμάζουν ένα σοκ υποτίμησης. Αυτό συμβαίνει, ιδίως,  όταν οι μαθητές έχουν την εμπειρία εξετάσεων στις οποίες οι τίτλοι  των σχολικών εγχειριδίων μετατρέπονται σε ανοικτές ερωτήσεις για μηχανιστική αναπαραγωγή. Στην Ελλάδα, τη δεκαετία 1990, πριν από την καθιέρωση του PISA, δοκιμάστηκε αιφνιδιαστικά μια μορφή ανάλογων «ευφυών» θεμάτων, σε εισαγωγικές εξετάσεις, μόνο στη Φυσική. Τα αποτελέσματα στη συγκεκριμένη εξέταση ήταν «σφαγιαστικά». Σε αντίθεση με τις βαθμολογίες στα άλλα μαθήματα που ήταν κυμαινόμενες, στη Φυσική, η πλειονότητα των υποψηφίων πήρε βαθμούς κάτω από τη βάση. Ήταν «δρύινη» (από το όνομα του εμπνευστή: Δρυς), ευφυής και αιφνιδιαστική η σύλληψη των θεματοθετών να «κόψουν τα πόδια» των «παπαγάλων» υποψηφίων. Στην περίπτωση του PISA  θα λέγαμε ότι οι κατασκευαστές του, αντί για την «μαύρη παιδαγωγική» της μηχανιστικής απομνημόνευσης,  συντάσσουν «έξυπνα» θέματα και κάνουν «ανταρτοπόλεμο» στην αποστήθιση. Αυτό το επιτυγχάνουν  με ένα απλό «κόλπο»: προσφέρουν τις απαραίτητες πληροφορίες, υποβαθμίζουν τις γνώσεις και βάζουν σε δοκιμασία τις δεξιότητές των μαθητών. Αυτό, ίσως, είναι ένα σημαντικό ατού στη διείσδυση που επιδιώκει να έχει.

Είναι οργανωμένο σε θεματικές ενότητες και οι ερωτήσεις –διαβαθμισμένες σε επίπεδα δυσκολίας (από 1 έως 6: ευφυής και η σύλληψη για κατηγοριοποίηση των επιδόσεων!) παραπέμπουν σε ένα εισαγωγικό ενημερωτικό κείμενο αναφοράς (με γραφήματα, εικόνες ή άλλα δεδομένα) που προηγείται των ερωτήσεων. Σε αυτό προσφέρονται δεδομένα ή πληροφορίες που κρίνονται απαραίτητες  για την «ορθή» τους εφαρμογή. Δεν αποκλείεται οι μαθητές, με τα «εισαγωγικά κείμενα», να ενημερώνονται για πρώτη φορά για ορισμένα από τα ζητήματα που τίθενται. Οι μαθητές, δηλαδή, αντιμετωπίζονται ως χρήστες «έτοιμων» πληροφοριών και καλούνται να απαντήσουν σε «έξυπνες» ερωτήσεις, κάνοντας «έξυπνες» επιλογές έτοιμων «έξυπνων» απαντήσεων! Αυτό  είναι το «εξεταστικό παράδειγμα» του PISA: έξω η αποστήθιση από την αξιολόγηση του υποχρεωτικού σχολείου. Ζήτω οι «έξυπνες» επινοήσεις των θεματοθετών και οι «έξυπνες» επιλογές των μαθητών. Πάντως, μαζί με την αποστήθιση, αποκλείει  και τις  γνώσεις. Τι αλχημεία κι αυτή!

Το αίνιγμα ενός «έξυπνου» θέματος: Είναι οι Καρυάτιδες;

Το δοκίμιο αξιολόγησης του PISA έχει αποτελέσει προνομιακό πεδίο υπεράσπισης, με φανατικούς προπαγανδιστές. Υπάρχουν ένθερμοι υποστηρικτές του μόνο και μόνο για τη μορφή και το περιεχόμενο του δοκιμίου. Το βασικό επιχείρημα είναι ότι, αν και συμφωνούν ότι υπάρχουν πάρα πολλά ζητήματα που έχουν να κάνουν με την άσκηση ελέγχου στην εκπαίδευση, δε θα έπρεπε να απορρίψουμε τα ευεργετικά στοιχεία που έχει το δοκίμιο. Στην Ελλάδα, έχει αξιοποιηθεί  ως παράδειγμα μια γνωστή εξεταστική ενότητα, από δοκίμιο PISA, που έχει ως «αφόρμηση» κείμενο με εικόνα τις Καρυάτιδες. Το βασικό θέμα της ενότητας είναι η «όξινη βροχή».

Στο   κείμενο εξηγείται  η σύσταση του μαρμάρου από ανθρακικό ασβέστιο. Αναφέρεται ότι τα πρωτότυπα αγάλματα είχαν διαβρωθεί από την όξινη βροχή και ότι το 1980 μεταφέρθηκαν στο μουσείο της Ακρόπολης και αντικαταστάθηκαν από ομοιώματά τους. Η επίδραση της όξινης βροχής στο μάρμαρο αναπαρίσταται με μια περιγραφή «ολονύκτιου» πειράματος  στο οποίο   θραύσματα μαρμάρου μένουν μέσα στο ξύδι (αντίστοιχο της όξινης βροχής). Δεν έχουμε δηλαδή πείραμα αλλά την περιγραφή του. Όταν τα θραύσματα μαρμάρου τοποθετηθούν μέσα στο ξύδι, σύμφωνα με την περιγραφή, σχηματίζονται φυσαλίδες. Αναφέρεται και πειραματισμός με «αποσταγμένο» νερό. Δίδονται και ορισμένες πρόσθετες σχετικές πληροφορίες και διευκρινίσεις, όπως π.χ. ότι «η όξινη βροχή είναι πιο όξινη από την κανονική βροχή»! Οι μαθητές που έχουν ολοκληρώσει το εννιάχρονο υποχρεωτικό σχολείο  καλούνται να απαντήσουν σε τρεις ερωτήσεις «ικανότητας χρήσης» των πληροφοριών για την όξινη βροχή: Μία σύντομη απάντηση για τις αιτίες ύπαρξης οξειδίων θείου και αζώτου. Απάντηση σε ερώτηση πολλαπλής επιλογής για τα ενδεχόμενα αποτελέσματα του πειραματισμού με το ξύδι. Και μια απάντηση σε ερώτηση σωστού-λάθους που αναφέρεται στη σκοπιμότητα του άλλου πειραματισμού, με το «αποσταγμένο νερό». Η απομνημόνευση, βέβαια, έχει εκτοπιστεί.

Οι τρεις αυτές ερωτήσεις, που θεωρούνται ερωτήσεις επιστημονικού «αλφαβητισμού», συμπληρώνονται από δύο ερωτήσεις «στάσεων» που συνδέονται με πτυχές του θέματος. Ίσως, η περιγραφή μας αυτή δεν αποδίδει ακριβώς την όλη σύλληψη του θέματος και των ερωτήσεων. Όποιος ενδιαφέρεται μπορεί να αναζητήσει περισσότερα, στο διαδίκτυο. Είναι σαφές ότι οι ερωτήσεις δεν αναφέρονται ούτε αφορούν στις Καρυάτιδες. Έχει, όμως, ενδιαφέρον ο τρόπος με τον οποίο αξιοποιήθηκε το  συγκεκριμένο παράδειγμα για την υπεράσπιση του PISA.

Το PISA έχει υποστηρικτές: Οι Καρυάτιδες  «κλαίνε»!

Η απλή αναφορά στις Καρυάτιδες χρησιμοποιήθηκε, με ευρηματικό,  είναι αλήθεια, τρόπο ως ανάχωμα εναντίον της ασκούμενης  κριτικής. Το συγκεκριμένο θέμα, όπως έχει υποστηριχθεί, προσφέρεται για   να ακούσουμε ξανά (μετά το 1801) το «θρύλο για το θρήνο των Καρυάτιδων». Ανασύρεται, δηλαδή, συνειρμικά, χωρίς καμιά νύξη του εξεταστικού δοκιμίου, ο «θρύλος για το θρήνο». Το PISA, δηλαδή, με μια σειρά αυθαίρετων επινοήσεων, αναγορεύεται σε υπέρτατο παιδαγωγό των ανθρωπιστικών ιδεωδών και τοποτηρητή της σημαντικής θέσης  των κοινωνικών επιστημών στην εκπαίδευση! Μόνο και μόνο η  απλή αναφορά,  αυτομάτως, καθιστά το PISA ευαγγελιστή της άποψης ότι  οι Καρυάτιδες «είναι το απαύγασμα του πολιτισμού» και «κομμάτι των Ανθρωπιστικών Επιστημών». Το PISA, με άλλα λόγια, στην αξιολόγησή του, δεν παρακάμπτει τις Κοινωνικές και Ανθρωπιστικές επιστήμες, την Ιστορία, την Τέχνη, την Αγωγή του Πολίτη, κ.α. Ούτε περιορίζεται στα Μαθηματικά, τη Φυσική και την κατανόηση κειμένου. Άρα, δεν ισχύει ο ισχυρισμός για τον τεχνοκρατικό του προσανατολισμό  προς τις ανάγκες της αγοράς, όπως, αδικαιολόγητα, υποστηρίζει η ΟΛΜΕ. 

Η περιπέτεια με τις Καρυάτιδες αξιοποιείται για συναισθηματικές αναφορές σε ένα λαμπρό παρελθόν που είναι εκτεθειμένο άλλοτε στην κλοπή, άλλοτε στην αδιαφορία των πολιτικών ή/και τη μόλυνση του περιβάλλοντος. Είναι σαφές ότι  οι παιδαγωγοί θιασώτες του δοκιμίου  PISA, δε μπαίνουν στη θέση ενός δεκαπεντάχρονου μαθητή που έχει ολοκληρώσει το εννιάχρονο σχολείο  και κάθεται μπροστά στο δοκίμιο αξιολόγησης, για δύο ώρες. Δεν απαντούν στις ερωτήσεις που έχουν να κάνουν, αποκλειστικά, με την «όξινη βροχή». Επινοούν ιδέες για «σχέδιο» μαθήματος για τις Καρυάτιδες. Για να απαντήσουν, δηλαδή, στην κριτική της ΟΛΜΕ, ρίχνουν ιδέες «διαθεματικής» διδακτικής προσέγγισης με κέντρο αναφοράς  τις Καρυάτιδες, την τέχνη, την κλοπή, τη μόλυνση, τον καταναλωτισμό, την όξινη βροχή, τη φθορά, την προστασία, κ. α. Έτσι, ουσιαστικά, αξιοποιούν την αναφορά στις Καρυάτιδες  ως ευκαιρία ώστε να «αγιοποιήσουν» τις αρχές και τις αντιλήψεις του εξεταστικού δοκιμίου. Εδώ, ακριβώς εντοπίζεται το κλειδί του εγχειρήματος: με την εποπτεία του PISA,  αλλάζοντας τον τρόπο αξιολόγησης θα αλλάξουμε το περιεχόμενο της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Όπως αντιλαμβανόμαστε, το PISA, πέρα από όλα τα άλλα, διαθέτει επιδέξιους κατασκευαστές δοκιμίων   αλλά και ιδιαίτερα ευρηματικούς παιδαγωγούς που είναι έτοιμοι να εντοπίζουν τις απαρχές του στην «προοδευτική» παιδαγωγική! Η προοδευτική παιδαγωγική, όμως, δεν είναι παίγνιο και τέχνασμα, που βρίσκει καθυστερημένα τη δικαίωσή της. Όταν το PISA έχει τέτοιους φίλους «ευαγγελιστές», γιατί να φοβάται τους γνωστούς αρνητές; Τώρα, καταλαβαίνουμε καλύτερα τους λόγους  της παγκόσμιας  διείσδυσης…

 

* Διδάσκων στο σεμινάριο. Ομότιμος καθηγητής Παιδαγωγικής.  Άμισθος Αντιπρόεδρος του Επιστημονικού  Συμβουλίου του ΥΠΠΟ. Ιστοσελίδα  http://pep.uoi.gr/gmavrog  email: gmavrog@cc.uoi.gr

** Μεταπτυχιακές/οί  φοιτήτριες/τές στο Τμήμα ΕΠΑ του Πανεπιστημίου  Κύπρου (Σεμινάριο:  Αξιολόγηση και  ο  Εκπαιδευτικός ως Διανοούμενος)

 

ΠΗΓΗ: 3-12-2011, http://www.alfavita.gr/artrog.php?id=51960