Ο ιερός αριθμός «12» ως  σύμβολο ιεραποστολής της ορθόδοξης χριστιανικής θεολογίας με αφορμή την σύναξη των 12 Αποστόλων  

 Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

 

 Ι. Εισαγωγή

Σε μια εποχή που στο δυτικό κόσμο κυριαρχεί μια ατομικιστική αντίληψη του ανθρώπινου υποκειμένου, ειδικά στη νέα γενιά, ίσως ηχεί παράξενα η εκκλησιαστική εορτή 12 ανθρώπων μαζί: Των αγίων Αποστόλων στη συγκεκριμένη περίπτωση, αφού υπάρχει και ξεχωριστή εορτή για το καθένα ξεχωριστά, πλην των δυο πρωτοκορυφαίων Πέτρου και Παύλου (εορτάζουν την αμέσως προηγούμενη).

Τα ερωτήματα που θα προσεγγίσουμε με την παρούσα σύντομη μελέτη είναι τρία: Γιατί ειδική εορτή για δώδεκα (12), ενώ οι απόστολοι ήταν πάνω από εβδομήντα; Έχει σχέση με το ότι ο Ιησούς κάλεσε 12; Για

τί ο Πέτρος στη σύναξη των περίπου 120 φίλων του Ιησού, λίγο πριν τη Πεντηκοστή «επί το αυτό», ζήτησε να συμπληρωθεί ο δωδέκατος, αφού ο Ιούδας ήταν ήδη «ο γενόμενος οδηγός της σύλληψης» και «κατηριθμημένος ήν εν ημίν» [1];  

Ταυτίζεται ο αριθμός των 12 που εορτάζομε στη εν λόγω λατρευτική σύναξη με τους δώδεκα που κάλεσε ο Ιησούς [2];  Και τέλος τι σημαίνουν οι εορτές – συνάξεις που συνηθίζονται στην ορθόδοξη χριστιανική λατρεία;

Ι. Η ιστορία του ιερού αριθμού «12»

Οι περισσότεροι έχουμε ακούσει για την καθολική «ιερότητα» του αριθμού «12», αλλά ίσως δεν γνωρίζουμε ούτε πως  θεωρήθηκε ως σημαντικός αριθμός, ούτε πως  «εξελίχθηκε» αυτή η καθολικότητα και ιερότητα του «12». Όμως έχουμε κατά νου ότι ήταν ο πρώτος αριθμός στον οποίο ο Ιησούς έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα με το να επιμείνει σε επιλογή «12» μαθητών.

Με συντομία οφείλουμε να σημειώσουμε ότι η καθιέρωση των περισσότερων λεγομένων ιερών ή συμβολικών αριθμών (πλην του 7) προέρχονται από τα συστήματα αρίθμησης. Και τα συστήματα αρίθμησης έχουν ως βάση τα δάχτυλα των άκρων. Το πενταδικό και δεκαδικό σύστημα έχουν αντίστοιχα τα 5 ή 5+5=10 δάχτυλα των χεριών, το δε εικασαδικό τα 10+10 δάχτυλα χεριών – ποδιών για τους λαούς χωρίς σανδάλια. Το δωδεκαδικό σύστημα[3] στηρίζεται στο συνδυασμό δάχτυλων και φαλαγγών των δακτύλων του ενός χεριού: 3χ4=12.  Το δε εξηνταδικό  σύστημα ήταν συνδυασμός πενταδικού και δωδεκαδικού συστήματος (5χ12=60)[4]. Το 12δεκαδικό σύστημα κυριαρχούσε μέχρι και τη Γαλλική επανάσταση. Στοιχεία του βέβαια  απέμειναν μέχρι τις μέρες μας[5].

Όπως με όλους τους αριθμούς, έτσι και με το δώδεκα, που αποτελεί το σπουδαίο γινόμενο 3χ4, απλώθηκε[6] η χρήση του από τη μια, αλλά δόθηκε και μια συμβολική έως και ιερή διάσταση από την άλλη[7]. Το «12», οφείλουμε να προσθέσουμε,  ότι έχει ως σύμμαχο και την Ευκλείδεια Γεωμετρία[8]. Ως γνωστό, έχει αποδειχθεί ότι τα κανονικά πολύεδρα είναι μόνο πέντε[9], και απ’ αυτά[10] το 5^ο είναι το δωδεκάεδρο. Ειδικά σ’ αυτό αντιστοιχήθηκε το στοιχείο της ουράνιας «πεμπτουσίας»[11] (5^ης ουσίας, μετά τις 4 γήινες: γη, νερό, αέρας και φωτιά)!

Στο σημείο μάλιστα αυτό οφείλω να προσθέσω, ότι υπάρχουν επιστήμονες -κοσμολόγοι που προτείνουν την θεωρία του «δωδεκάεδρου σύμπαντος»: «Είναι ο Κόσμος ένα δωδεκάεδρο;»[12]!!

Έτσι η επίδραση της δωδεκάδας, πέρα από το εμπόριο με τις «ντουζίνες», τους μήνες, τις ώρες, πέρασε και στα ζώδια, στους «θεούς»[13], στις φυλές του Ισραήλ και 12 μικρούς προφήτες[14], στο καβαλιστικό τετραγράμματο[15], στο κινεζικό «τσι»[16] ζωτική ενέργεια,  στη ψυχική αλχημεία[17], κλπ.

Σε άρθρο της με τίτλο «Η μεταφυσική των αριθμών», η διδάκτωρ φιλοσοφίας κ. Μαρία Τερηδήμου[18] τονίζει: «…Σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας του, ο άνθρωπος προσπαθεί να αποκρυπτογραφήσει τη φύση, να ανακαλύψει τη μυστική ομορφιά της…. Τις περισσότερες φορές δεν είναι εύκολο. Η φύση προστατεύει πάντα τα μυστικά της και ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να τα φέρει στο φως, άλλοτε φτάνει στο επιθυμητό αποτέλεσμα, άλλοτε όμως φτάνει σε υπερβολές, ψάχνοντας να βρει την αλήθεια εκεί που δεν υπάρχει. Κάποιες φορές, στο παρελθόν, την αναζήτησε στους αριθμούς και στα γεωμετρικά σχήματα και μάλιστα προσπάθησε να ερμηνεύσει τον κόσμο με τη βοήθειά τους… Κατά την αναζήτηση από του Πυθαγορείους της κρυμμένης αρμονίας των αριθμών και γενικότερα της μαθηματικής ευταξίας στη φύση, ο αρμονικός χαρακτήρας των αριθμών 6, 8 και 12 λογίζεται ως ιδιότητά τους… ».

IΙ)  Ο ιερός αριθμός «12» στον Ισραήλ της Π.  Δ.

Μέσα σ’ αυτό το πολιτισμικό πλαίσιο, προσλήφθηκε και η ιερότητα του «12», όπως και άλλων ιερών αριθμών από τον «λαό του Γιαχβέ». Αποκορύφωμα της ιερότητας είναι η καθιέρωση των «δώδεκα φυλών» μέσω των «12 Πατριαρχών»[19], δηλαδή των τέκνων του Ιακώβ. Να σημειώσουμε ότι όχι μόνο δεν προέρχονται από τις δύο νόμιμες (για την εποχή) συζύγους του, αλλά και από τις δύο παλλακίδες, υπηρέτριες των γυναικών του. Συμβολίζει δε αυτό (πράγμα που συναντάται συνεχώς στην Π. Δ. και πέρα από κάθε ηθικισμό), ότι η ανθρωπότητα από μόνη της έχει πάνω απ’ όλα μόνο αντιφάσεις.

α) Στον «Μεγάλο Συναξαριστή» αναφέρεται προς τους 12 Αποστόλους: «…Υμείς αληθώς η επισημοτάτη των πατριαρχών εστέ δωδεκάς. Αι αείζωοι του αληθινού πηγαί Ισραήλ. Αι των του θεού φυλών, των ανά πάσαν τη γην εκκλησιών πατριαί αρχαί. Υμών γαρ εικόνα και τύπον οι δώδεκα πάλαι του Ιακώβ εκείνου παρενέφησαν υιοί υμών εναργή παραδείγματα της υψηλής μεν δωδεκάδος αι δώδεκα των υδάτων πηγαί, αι κατά έρημον εκεί τότε τω Ισραήλ επιδειχθείσαι.. Δι’ ών το σωματικόν μεν εκείνο παρεμυθείτο δίψος, δι’ υμών δε, του της απιστίας αυχμού, πας ο πνευματικός Ιασραήλ απαλλατόμενος, τω λόγω της εν υμίν ζώσης Θεού χάριτος ζωγραφούται και πιαίνονται..»[20].

β)  Δωδεκακώδων ονομαζόταν ο χιτώνας του μεγάλου αρχιερέα[21], δώδεκα ήταν οι άρχοντες[22] και δώδεκα οι οικονόμοι[23] του Σολομώντα.

Αναφέρεται ενδεικτικά στον Μ. Συναξαριστή[24]: «.. αλλά και οι δώδεκα κώδωνες, οι οποίοι ηχολόγουν όταν ιεράτευεν  εν τη σκηνή ο Αρχιερεύς Ααρών, τους δώδεκα Αποστόλους εδήλουν, διότι αυτοί ήχησαν και εκήρυξαν εις όλην την οικουμένην του σαρκωθέντος Χριστού την επιδημίαν και το Ευαγγέλιον. Δια τούτο  και ο προφήτης Ωσηέ προεφήτευσεν, ότι δώδεκα δρύες. Και πολλά άλλα της Παλαιάς Γραφής προεικόνισαν τους Αποστόλους». θέλουσιν ακολουθήσει τον επι γης φανέντα θεόν, το οποίον έγινε και εμπράκτως.

γ) Οι δώδεκα πηγές υδάτων[25] που δρόσισαν τον λαό του Ισραήλ στην έρημο.  Στο ίδιο στίχο της «Εξόδου» αναφέρονται και οι «εβδομήντα φοίνικες» (βλέπε σύναξη των εβδομήκοντα αποστόλων).

δ) Επίσης σε δωδεκάδες χωρίζονταν τα ιερά σκεύη στον ναό: «Τρυβλία αργυρά δώδεκα, φιάλαι αργυραί δώδεκα, θυΐσκαι χρυσαί δώδεκα»[26]. Με «δώδεκα λίθους»   επίσης οικοδόμησε ο Μωυσής το θυσιαστήριο[27].

ε) Δώδεκα ήταν οι πολύτιμοι λίθοι στο περιστήθιο του Αρχιερέα ως τέσσερις τριάδες (4χ3=12),  με τα εξής ονόματα: τριάς 1^η (Σάρδιον, Τοπάζιο, Σμάραγδος), τριάς 2η (Άνθραξ, Σάπφειρος, Ίασπις), τριάς 3^η (Λιγύριον, Αχάτης, Αμέθυστος), τριάς 4η (Χρυσόλιθος, Βηρύλλιον, Ονύχιον).  (Εξ. ΚΗ΄, 17-21).

ΙΙΙ) Η κλήση  των δώδεκα Αποστόλων και τα «12» της Κ.Δ.

Επομένως διαφαίνεται εδώ το κλίμα, τόσο στον Ισραήλ, όσο και στους εθνικούς, γύρω από μια ιερότητα του αριθμού «12».  Βεβαίως στην κλήση των «12» δίνεται ένα νέο περιεχόμενο για τον αριθμό. Για να κατανοήσουμε τη σημασία του, οφείλουμε να δούμε το νέο περιεχόμενο των αριθμών «3» και «4» (3χ4=12) στο ρόλο της Εκκλησίας και επομένως των Αποστόλων.

Το περιεχόμενο αυτό συμπυκνώνεται στη τελική ρήση του Ιησού: «Πορευθέντες ουν μαθητεύασατε πάντα τα έθνη[28], βαπτίζοντες αυτούς εις το όνομα του πατρός και του υιού και του αγίου πνεύματος, διδάσκοντες αυτούς τηρείν πάντα όσα ενετειλάμην υμίν...»[29]. Το «πάντα τα έθνη» που είναι διασκορπισμένα στα 4 σημεία του ορίζοντα (Βορά, Νότο, Ανατολή και Δύση) συμβολίζεται με τον παράγοντα «4».  Το «εις το όνομα του πατρός και του υιού και του αγίου πνεύματος», μέσα στο οποίο συμπυκνώνεται το τριαδικό μυστήριο, συμβολίζεται με τον παράγοντα «3».  Το γινόμενο 3χ4=12 φανερώνει 4 τριάδες αποστόλων, μία για κάθε σημείο του ορίζοντα, όπως φαίνεται στην Αποκάλυψη. Στο  κεφ. 21  βρίσκεται το κλειδί συμβολισμού του «12», αφού  στην Ουράνια Πόλη το «12» φανερώνεται ως γινόμενο του 3χ4, όπου το «4 φανερά είναι τα «4 σημεία του ορίζοντα (Αποκ. 21, 12)!

Η καινοδιαθηκική χρήση του «12», όπως και άλλων πολλών αριθμητικών συμβόλων, είναι διάσπαρτη, κυρίως στα ευαγγέλια, στις πράξεις των Αποστόλων και στην Αποκάλυψη του Ιωάννη. Αναφέρω επί πλέον και κυρίως ενδεικτικά:

α) Ο Ιησούς δωδεκαετής στο Ναό: «…και ότε εγένετοι ετών δώδεκα,  αναβάντων αυτών εις Ιεροσόλυμα κατά το έθος της εορτής… και εύρον αυτό εν τω ιερώ καθεζόμενον εν μέσω των διδασκάλων…», (Λουκ. 2, 42 και 46).

β) Η αιμορροούσα γυναίκα: «Και ιδού γυνή αιμορροούσα δώδεκα έτη προσελθούσα όπισθεν ήψατο του κρασπέδου του ιματίου αυτού..», (Ματθ., 9, 20, βλ. και Μαρκ., 5, 25).

γ) Τα δώδεκα κοφίνια: «…Και έφαγον πάντες και εχορτάσθησαν, και ήραν το περισσεύον των κλασμάτων δώδεκα κοφίνους πλήρεις…», (Ματθ. 14, 20, βλ. και Λουκ.9,17, και Ιω. 6, 13).

δ) Οι δώδεκα λεγεώνες αγγέλων: «..ή δοκείς ότι ου δύναμαι παρακαλέσαι τον πατέρα μου,  και παραστήει μοι άρτι πλείους ή δώδεκα λεγεώνας αγγέλων;», (Ματθ., 26, 53). 

ε) Οι ωσεί (=σχεδόν) δεκαδύο (=12) άνδρες της Εφέσου: «…Παύλον διελθόντα τα ανωτερικά μέρη ελθείν εις Έφεσον και ευρών μαθητάς τινας είπε προς αυτούς … ήσαν δε οι πάντες άνδρες ωσεί δεκαδύο…», (πράξ. 19, 1-4).

στ) Τα  φανερά  «δωδεκάρια» της Αποκάλυψης: «στέφανος αστέρων δώδεκα», «έχουσαν πυλώνας δώδεκα», «αγγέλους δώδεκα», «θεμελίους δώδεκα», «δώδεκα πυλώνες… δώδεκα μαργαρίτας», «ποιούν καρπούς δώδεκα», κλπ.(Απ.12,1 και 21, 12-14-21 και 22, 2). Αξίζει εδώ να σημειωθεί η παλαιοδιαθηκική αναφορά των δώδεκα πολύτιμων λίθων (Αποκ. 21, 19-20).

Υπενθυμίζουμε και το κλειδί συμβολισμού του «12»   (Αποκ. 21, 12)!

ζ) Τα  έμμεσα «δωδεκάρια» της Αποκάλυψης: «Και ήκουσα τον αρθμόν των εσφραγισμένων εκατόν τεσσαράκοντα τέσσερις χιλιάδες… Εκ της φυλής Ιούδα δώδεκα χιλιάδες εσφραγισμένοι…, εκ της φυλής Βεβιαμίν δώδεκα χιλιάδες εσφαγισμένοι», (Αποκ., 7, 4-8, βλ. και Απ. 14, 1). 144.000=12χ12.000=12χ12χ1000)[30].  Είναι σχετικό και το «σταδίων δώδεκα χιλιάδων… το τείχος αυτής εκατόν τεσσαράκοντα πηχών, μέτρον ανθρώπου, ό εστί αγγέλου», (Απ. 21, 16).

Εξ άλλου όλο αυτό το περιεχόμενο του ιεραποστολικού δώδεκα εκφράζεται με το σημείο του ορθοδόξου σταυρού. Με τα τρία δάχτυλα ενωμένα σημειώνεται το «3» της Τριάδος και η πλήρης περιφορά τους σταυροειδώς  στο όλον του κορμιού του πιστού- ως όλη η γη – στα  «4» σημεία, φανερώνεται και ο προσωπικός (ιερ)αποστολική και συνάμα σταυρική διάσταση κάθε πιστού, που δύναται να γίνει έως ισαπόστολος.

VI)  Ποιοι είναι οι «12» απόστολοι που εορτάζουν στις σύναξη στις 30 Ιούνη;

Από την μέχρι τώρα ανάλυση δεν έχει και πολύ μεγάλη σημασία ποιοι τελικά είναι οι «12» που εορτάζουν. Θεωρείται ως αυτονόητο ότι θα εορτάζουν οι «12» έτσι όπως συμπληρώθηκαν με την εκλογή-κλήρωση του Ματθία, λίγο πριν την Πεντηκοστή. Υπάρχουν όμως κάποιες φαινομενικές αντιφάσεις:

α) Η Εκκλησία όμως συχνά δεν εικονίζει αυτούς τους δώδεκα. Και ενώ τα μηναία αναφέρουν όλους τους «11» συν τον Ματθία, η Εκκλησία όμως τελικά δεν εικονίζει αυτούς τους δώδεκα, ούτε στους συναξαριστές αναφέρονται πάντα αυτοί οι «12». Εν τω μεταξύ στα μηναία αναφέρονται περισσότεροι των «12»[31]. Σε άλλο Μηναίο, που βρίσκεται στο διαδίκτυο[32], αναφέρονται οι 11+1=12 απόστολοι.

β) Σε εγκωμιαστικούς λόγους επιλέγονται οι «9» από τους «11», που είχε καλέσει ο Ιησούς (εξαιρούμενου φυσικά του Ιούδα Ισκαριώτη), αλλά απουσιάζει ο Ματθίας, όσο και άλλου δύο Απόστολοι. Στη θέση τους τοποθετούνται από τη συνείδηση της Εκκλησίας ο μετέπειτα απόστολος Παύλος, και οι ευαγγελιστές – απόστολοι Μάρκος και Λουκάς.

γ) Η Εκκλησία εορτάζει και δεύτερη σύναξη αποστόλων:  τους «εβδομήκοντα», όπου εκεί βρίσκουν τη θέση τους και τρεις που δεν εικονίζονται στις ορθόδοξες εικόνες.

δ) Μάλιστα η Εκκλησία στους συναξαριστές έχει καθορίσει και κάποια σειρά ώστε να φτάσει στους «12», η οποία όμως δεν είναι ταυτόσημη σε όλες τις αναφορές που γνωρίζουμε. Και αυτό διότι πάλι δεν έχει ιδιαίτερη σημασία. Πάντως ως 1^ος αναφέρεται ο Πέτρος και ως 2^ος ο Παύλος (ως πρωτοκορυφαίοι και οι οποίοι συνεορτάζουν την παραμονή, 29 Ιούνη ισότιμα).  

Ας αναφέρουμε συνοπτικά και τους υπόλοιπους[33], όπως τους αναφέρει ο Ιωάννης  ο Χρυσόστομος[34], δηλαδή κατά σειρά επιλογής (βάζοντας μέσα Παύλο, Μάρκο και Λουκά) και κατά αποστολή ως εξής: «Πέτρος (1) μαθητεύει την Ρώμην. Παύλος (2) εκείθεν ευαγγελίζεται τον κόσμον. Ανδρέας (3) της Ελλάδος τους σοφούς διορθούται. Σίμων (4) διδάσκει Θεόν τους βαρβάρους. Θωμάς (5) δια βαπτίσματος λευκαίνει τους Αιθίοπας. Ιάκωβος (6) την καθέδραν Ιουδαίας τιμά. Μάρκος (7) τον θρόνον εν Αλεξανδρεία, τη παρά Νείλω, ασπάζεται. Λουκάς (8)  και Ματθαίος (9) γράφουσιν Ευαγγέλια. Ιωάννης (10) εν Πάτμω θεολογών και μετά   τέλος ζων, εν μνήματι θεραπεύει την Έφεσον. Βαρθολομαίος (11) παιδαγωγεί σωφρωνών τους Λυκάονας. Φίλιππος (12) θαυματουργών, σώζει την Ιεράπολιν. Άπαντες απανταχού ευεργετούντες ου παύονται…».

Αξίζει να σημειώσουμε ότι άλλοι ρήτορες τοποθετούν μόνο τον Παύλο (αφήνοντας τον Ματθίαν), άλλοι αλλάζουν τη σειρά. Το ίδιο κάνουν και αγιογράφοι. Αυτό όμως δεν έχει καμιά σημασία, αφού και μεμονωμένα εορτάζουν και σύναξη γίνεται των «70».

ΙΙ. Τι είναι οι συνάξεις στην ορθόδοξη Εκκλησία;

Η έννοια και πράξη της σύναξης είναι κεντρική στην Εκκλησία. Η εκκλησία, εκτός τις χιλιάδες και καθημερινές εορτές προσωπικά των αγίων, μαρτύρων και οσίων της, έχει καθιερώσει και συλλογικές  – συνάξεις – εορτές.

α) Εορτάζει ομαδικά, είτε κατά δυάδες (Πέτρου και Παύλου, Κωνσταντίνου και Ελένης, Αγίων Αναργύρων, συζύγων, κλπ), είτε κατά τριάδες (π.χ. Τριών Ιεραρχών), είτε κατά ομάδες μαρτυρησάντων (π.χ. 40 Μάρτυρες), είτε κατά Μονή (Σύναξις των εν Σινά οσίων, των εν Άθω οσίων, κλπ), είτε η Σύναξη των αγίων Αρχαγγέλων, κλπ.

β) Παράλληλα κάθε σύνοδος  (τοπική, μείζων, οικουμενική) είναι μια σύναξη «επί τω αυτώ». Έχομε π.χ. ενδεικτικά: «Σύναξη Μητροπολιτών του Πατριαρχείου στο Φανάρι», «Σύναξη Προκαθημένων στο Φανάρι»[35]. Επίσης κάθε ανακοίνωση της Ιεράς Κοινότητας του Αγίου Όρους καταλήγει: «Άπαντες οι εν τη κοινή Συνάξει Αντιπρόσωποι και Προϊστάμενοι των είκοσιν Ιερών Μονών του Αγίου Όρους Άθω».

γ) Ενδεικτική είναι η σύναξη όλων των μοναχών στο καθολικό  για κάθε μικρή ή μεγάλη μοναχική αδελφότητα:  Ενδεικτικά:  «…Για να συνδέσουμε στο σημείο αυτό την έννοια της «καθολικής Εκκλησίας» ως σύναξη των πιστών για την τέλεση της θ. Ευχαριστίας με τον Μοναχισμό, αναφέρουμε ότι ο κεντρικός ναός στις Ιερές Μονές μας, όπου συνάζονται οι Μοναχοί, για να τελέσουν την θεία Ευχαριστία, ονομάζεται «καθολικόν». Σύναξη δηλαδή όλων των Μοναχών για την τέλεση της θείας Ευχαριστίας…»[36].

δ) Ας δούμε και μερικές σχετικές συνοπτικές αναφορές από σύγχρονους: «…Στους Πατέρες της Εκκλησίας όπως ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής, ο Άγιος Αναστάσιος ο Σιναΐτης, ο Άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης κ.α., η Θεία Ευχαριστία είχε ένα μόνο όνομα: Σύναξις. Και τούτο διότι στη Βασιλεία του Θεού ο διηρημένος και κατατεμαχισμένος κόσμος μας, η φθορά και ο θάνατος που δεν είναι τίποτε άλλο από διαίρεση και κατατεμαχισμό της υπάρξεώς μας θα παραχωρήσουν τη θέση του στην ενότητα και την αγάπη, που είναι συνώνυμα με την αιώνια, την αληθινή ζωή. Αυτός είναι και ο βαθύτερος θεολογικός λόγος για τον οποίο η Εκκλησία μας έχει απαγορεύσει την τέλεση περισσοτέρων της μιας Θείων Λειτουργιών στην ίδια ενορία. Ως εικόνα της Βασιλείας του Θεού, η Θεία Ευχαριστία συνάγει όλον τον λαόν εντός ενός τόπου επί τω αυτώ…»[37].

Ταυτόχρονα «…Η μύηση στην αλήθεια της Εκκλησίας είναι μετοχή στον τρόπο της ζωής της, στην εορταστική σύναξη των πιστών, στην πραγματικότητα και φανέρωση της νίκης κατά του θανάτου…Η Εκκλησία με τις Ακολουθίες της είναι σύναξη επί τω αυτώ. Οποιαδήποτε μορφή εξατομίκευσης δεν ανήκει στην oρθόδοξη παράδοση…»[38].

Επίσης: «…Αυτό το μεγαλείο μας δωρίζει ή Θεία Ευχαριστία, η οποία ως σύναξη, δηλ. φανέρωση της μελλοντικής καταστάσεως του άνθρωπου, αλλά και κίνηση, δηλ. πορεία σ’ αυτήν πραγμάτωση, νοείται πάντοτε Χριστολογικά, διότι είναι το σώμα του Χριστού, αυτός ο ίδιος ο Χριστός, ο όποιος σώζει τον άνθρωπο και τον κόσμο από την φθορά και τον θάνατο οδηγώντας τους στην αιωνιότητα…»[39].

«…Η Κυριακή γίνεται η πασχάλια ημέρα και η αναστάσιμη σύναξη των πιστών γιατί από τότε μέχρι σήμερα η Εκκλησία του Χριστού συνεχώς και πάντοτε «αεί άγει Κυριακάς ημέρας, εξαιρέτως δε εορτάζει την αγίαν ανάστασιν εν ημέρα Κυριακή», κατά τους Πατέρες…»[40].

VI) Μικρός Επίλογος

Εν τέλει στην Εκκλησία δια της εορτής αυτής φανερώνεται συνοπτικά όλο το πλάτος και βάθος της θεολογίας της «Θείας Οικονομίας». Έχομε την εικονική διακήρυξη του νέου τρόπου ζωής δια των «λατρευτικών συνάξεων», την ενότητα Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, Εκκλησίας και Πολιτισμών, Εκκλησίας και Επιστήμης, Εκκλησίας και ιστορίας, Εκκλησίας και κοσμικής κοινωνίας. Οι συνάξεις αποτελούν τον πυρήνα του μηνύματος της Εκκλησίας  στο ρευστό 21 αιώνα. Αρκεί να μη το προδώσουμε λόγω απιστίας και εκκοσμίκευσης.

Θα κλείσω με τρεις ειδικές παρατηρήσεις, σχετικές με σημερινά καυτά ζητήματα:

α) Η αποδοχή του συμβόλου του «12» (όπως και άλλων πολλών) τόσο από τον παλαιό Ισραήλ, όσο και από το Νέο Ισραήλ με κεντρικό σημείο την κλήση του κεντρικού πυρήνα των «12» από τον ίδιο τον Ιησού, φανερώνει τη δυναμική της ζώσας Εκκλησίας να ενσωματώνει, ό,τι είναι παραγωγικό από τον ανθρώπινο πολιτισμό.

β) Η εκλογή του Ματθία – ώστε να συμπληρωθεί το «12» – όπως και η σύναξη των ωσεί «120», πραγματοποιήθηκε πριν την Πεντηκοστή. Φανερώνει τη ελπίδα των μη φωτισμένων και θεούμενων χριστιανών, ότι η «πεμπτουσία» –  που συμβολίζεται από το κανονικό δωδεκάεδρο – δεν είναι στοιχείο γήινο, αλλά ουράνιο. Έρχεται «άνωθεν», από «τον πατέρα των Φώτων». Οφείλει η ιστορική-θεσμική ορθόδοξη Εκκλησία να μην υποτιμά λοιπόν τις συνάξεις και το «λαό του Θεού», να ανοιχθεί στη συνοδικότητα από το πιο μικρό εκκλησάκι έως τις μείζονες συνόδους…

γ) Οι διαχριστιανικοί, διαθρησκευτικοί και κοινωνικοί «διάλογοι» μπορούν  να γίνονται. Προϋπόθεση αποτελεί ο τρόπος δανεισμού των συμβόλων από το περιρρέον περιβάλλον, ώστε να πραγματοποιείται η καινή νοηματοδότηση εντός της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Μπορεί λοιπόν, χωρίς να παραθεωρούνται τα πολιτισμικά αγαθά, να κυριαρχεί στην ζωή μας η ελπίδα της πεντηκοστής και όχι η ψευδαίσθηση της μαγείας ή της υποταγής στα αλλότρια κεκτημένα.

* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας είναι εκπαιδευτικός (φυσικός β/θμιας εκπ/σης), πτ. θεολογίας και αρθογράφος.

Σημείωση από τΜτΒ: Σημειώνω ότι η μελέτη είναι δημοσιευμένη σε γνωστό περιοδικό του Οικουμενικού ελληνισμού (5+1, τεύχος 44, σελ. 24-31, καλοκαίρι 2009), http://gnl.gr/periodiko-51/.

---

[1]  Πράξεις, Α΄, 15: «ήν τε όχλος ονομάτων επί το αυτό ωσεί εκατόν είκοσι…». Σημειώνω: 120=12χ10

[2]  Πράξεις, Α΄, 15-26, ειδικά δε 17,23 και 26.

[3] Προέλευση του δωδεκαδικού συστήματος: «…Η ιερότητα του 12 φαίνεται ότι προέρχεται από το αρχαϊκό δωδεκαδικό σύστημα, που πιθανώς ήταν το μοναδικό σύστημα αρίθμησης κατά τη νεολιθική εποχή και παρέμεινε ως συμπληρωματικό του δεκαδικού μέχρι σήμερα...», http://209.85.129.132/sea….cu4JucJ:www.esoterica.gr/forums/…x-a.

[4] Georrges Ifram, ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΡΙΘΜΩΝ, εκδ. Σμυρνιωτάκης, σελ. 66 γράφει ανάμεσα σε πολλά: «...Η σχετική επιτυχία αυτής της βάσης οφείλεται σίγουρα στα πρακτικά της πλεονεκτήματα, αλλά συζητείται ακόμα η καταγωγή της. Κατά τη γνώμη μου, υπάρχουν πολλές πιθανότητες να προέρχεται από το χέρι»

[5] Οι 12 μήνες, οι 12 ώρες, τα 60 λεπτά και δευτερόλεπτα (5χ12=60), οι δωδεκάδες σε κουζινικά, κλπ.

[6] Ιστορία και εξέλιξη των ημερολογίων:  «…Η Αρχαία Ελληνική λέξη Μήνη για την Σελήνη, έχει την ίδια ρίζα με τη σανσκριτική Mas, τη Maonh των Αρίων. Όμως και ο αριθμός των μηνών, ο αριθμός 12, θεωρείται ιερός και έχει μια ιδιαίτερη θέση στο ημερολόγιο. Ο αριθμός 12 αποτελεί το γινόμενο των δύο τέλειων αριθμών 3 (ισόπλευρο τρίγωνο) και 4 (τετράγωνο). Η ιερότητα του αριθμού 12 φαίνεται ότι προέρχεται από το αρχαϊκό δωδεκαδικό σύστημα, που πιθανώς ήταν το μοναδικό σύστημα αρίθμησης κατά την νεολιθική εποχή και παρέμεινε ως συμπληρωματικό του δεκαδικού μέχρι σήμερα. Η δωδεκάδα, ο χωρισμός της μέρας και της νύχτας σε 12 ώρες και του έτους σε 12 μήνες αποτελούν κατάλοιπα του αρχέγονου δωδεκαδικού συστήματος αρίθμησης, πολλαπλάσιο του οποίου ήταν το εξηκονταδικό Ασσυροβαβυλωνιακό σύστημα.

Το 12 αντιπροσωπεύει τις 12 Ιεραρχίες των αρχαίων γραφών, που καθόριζαν με τη σειρά τους τους 12 αστερισμούς της ουράνιας ζωδιακής ζώνης. Έτσι σύμφωνα με τον Ησίοδο δώδεκα ήταν οι Τιτάνες, τέκνα του Ουρανού και της Γης, δώδεκα ήταν και οι Θεοί του Ολύμπου και εκτός από την Ελλάδα δωδεκάθεο είχαν οι Αιγύπτιοι, οι Βαβυλώνιοι, οι Ασσύριοι, οι Χαλδαίοι, οι Ελαμίτες, οι Χιττίτες, οι Ετρούσκοι, οι Ρωμαίοι και πολλοί άλλοι. Ο αριθμός 12 στους αρχαίους Έλληνες, Ρωμαίους και Εβραίους ήταν ιερός, τέλειος, τυπικός και ο αριθμός της πληρότητας. Ο αριθμός 12 είναι ένας αριθμός που τον συναντάμε σε όλους τους πολιτισμούς..», http://www.nea-acropoli-chania.gr/index.php?id=6&subj=Philosophy&article=29

[7] «…Αντιλαμβάνεται κανείς ότι τα πολύεδρα, ιδιαίτερα αυτά που ονομάζονται πλατωνικά, ενδιέφεραν τον άνθρωπο χιλιάδες χρόνια πριν. Αυτό το ενδιαφέρον ίσως συνοδευόταν από μια αποκρυφιστική φιλολογία γύρω από αυτά. Ο Πλάτων είναι ο πρώτος που τα χρησιμοποιεί, και τα πέντε, με συγκεκριμένο τρόπο κατασκευής προκειμένου να «οικοδομήσει» πάνω τους τη κοσμολογία του...», http://nicomedia.math.upatras.gr/~oxy/symmetry/symmetry_chap1.pdf

[8] «…Η στερεομετρία του Ευκλείδη χωρίζεται σε τρεις κλάδους. Τα πολύεδρα εμφανίζονται στο 11^ο, 12^ο, 13^ο βιβλίο των Στοιχείων του Ευκλείδη…Τα πολύεδρα έχουν βρει πολλές εφαρμογές στην αρχιτεκτονική, στην τέχνη, στα κοσµήµατα, στη φύση (κρύσταλλα), στα γραφήματα, στη φιλοσοφία και στη λογοτεχνία… Πραγματεύεται τα πέντε,  λεγόμενα, Πλατωνικά στερεά, τα οποία, ωστόσο, δεν ανήκουν στον Πλάτωνα. Τρία από τα προαναφερθέντα σχήματα οφείλονται στους Πυθαγορείους, συγκεκριμένα ο κύβος, η πυραμίδα και το δωδεκάεδρο,  ενώ το οκτάεδρο και το εικοσάεδρο οφείλονται στον Θεαίτητο. Η ονοµασία τους δόθηκε από τον Πλάτωνα, διότι τα µνηµονεύει στον Τίμαιο..».  ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ∆ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ, ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ, ΤΜΗΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ, ∆ιαπανεπιστηµιακό – ∆ιατµηµατικό Πρόγραµµα Μεταπτυχιακών Σπουδών, «διδακτική και Μεθοδολογία των Μαθηματικών», ∆ιπλωµατική εργασία: ΣΤΕΡΕΟΜΕΤΡΙΑ: ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΣΤΗ ΣΦΑΙΡΑ ΚΑΙ ΚΑΠΟΙΕΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ, Επιβλέπων Καθηγητής: ∆ΙΟΝΥΣΙΟΣ ΛΑΠΠΑΣ, ΟΥΡΑΝΙΑ ΓΙΑΝΝΑΡΑΚΗ, Οκτώβριος 2005, Σελ. 7, http://www.math.uoa.gr/me/dipl/dipl_giannaraki.pdf

[9] Τα στοιχεία του Ευκλείδη (περ.325-265π.Χ.): «…Τα τελευταία βιβλία των στοιχείων ασχολούνται με τη στερεομετρία… Το ΧΙΙΙ κλείνει με την απόδειξη ότι υπάρχουν μόνο πέντε κανονικά πλατωνικά στερεά, τα οποία μπορούν να κατασκευαστούν από τρίγωνα, τετράγωνα και πεντάγωνα. Όλα τα στερεά κατασκευάζονται μέσα σε μία σφαίρα και υπολογίζονται τα αποστήματα- αποστάσεις από το κέντρο, των πλευρών των στερεών. Εδώ επανεμφανίζονται οι άρρητοι που περιγράφονται στο Χ. Και πέφτει η αυλαία μιας συμφωνίας σε 13 μέρη…. Τα Στοιχεία υπήρξαν το πιο σημαντικό εγχειρίδιο όλων τω εποχών… Τα Στοιχεία είναι το σύγγραμμα με τις περισσότερες εκδόσεις μετά την Αγία Γραφή«. http://www.mathsforyou.gr/arthra/tastihiatoyeyklidi.htm

[10] «…Τελειώνοντας ας πούμε λίγα λόγια για τα πυθαγόρεια πολύεδρα, που διαδραμάτισαν ουσιαστικό ρόλο στην ιστορία των ιδεών και ιδιαίτερα στην ιστορία της αρχιτεκτονικής. Τα κανονικά πολύεδρα σχηματίζονται από κανονικά πολύγωνα, ίδια για κάθε πολύεδρο τα πολύεδρα αυτά είναι εγγράψιμα σε σφαίρα και είναι πέντε στον αριθμό: το τετράεδρο, το οκτάεδρο, ο κύβος, το εικοσάεδρο και το δωδεκάεδρο. Είναι μετατρέψιμα το ένα στο άλλο, αλλά όχι οποιοδήποτε σε οποιοδήποτε. Καθένα από τα σώ­ματα αυτά αποδίδονταν και σε ορισμένο φυσικό στοιχείο: το τετράεδρο στη φωτιά, το οκτάεδρο στον αέρα, ο κύβος στη γη, το εικοσάεδρο στο νερό και το δωδεκάεδρο σ’ ένα πέμπτο στοιχείο, που περικλείει όλα τα υπόλοιπα την πυθαγόρεια αυτή παράδοση ξαναβρίσκουμε στον πλατω­νικό Τίμαιο, ενώ έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στην αρχιτεκτονική των κα­θεδρικών ναών και στην κατασκευή των βενετσιάνικων φαναριών…», http://www.ekivolos.gr/pithagorioi.htm

[11] Βλ. Η πυθαγόρεια αριθμολογία: «…Ο Πλάτων, έτσι, στον Τίμαιο (54δ- 55δ), παρουσιάζει τα τέσσερα από τα πέντε κανονικά πολύεδρα σχήματα, (το κανονικό τετράεδρο, το κανονικό οκτάεδρο, το κανονικό εικοσάεδρο, και το εξάεδρο ή κύβο), των οποίων η συστατική μονάδα είναι το τρίγωνο (ορθογώνιο και ισόπλευρο). Γίνεται ωστόσο λόγος και για τη σύσταση του πέμπτου πολύεδρου σχήματος, με την οποία ο Θεός προέβαλε το σύμπαν, διακοσμώντας και περιχαράσσοντάς το με αυτήν...», http://www.astro.gr/arxaia-sofia/isopsiphia/pyth-symbol.htm.

[12] «

Το καθιερωμένο μοντέλο της κοσμολογίας προβλέπει ότι το σύμπαν είναι άπειρο και επίπεδο που διαστέλλεται κάτω από την πίεση της σκοτεινής ενέργειας. Εντούτοις, κοσμολόγοι στη Γαλλία και τις ΗΠΑ προτείνουν τώρα ότι, αντίθετα, το διάστημα θα μπορούσε να είναι πεπερασμένο, σχετικά μικρό και διαμορφωμένο όπως ένα δωδεκάεδρο. Ισχυρίζονται μάλιστα ότι ένα σύμπαν με την ίδια μορφή όπως το δωδεκάπλευρο πολύγωνο μπορεί να εξηγήσει καλύτερα τις μετρήσεις του Μικροκυματικού Κοσμικού Υποβάθρου – την ακτινοβολία που απέμεινε από τη Μεγάλη Έκρηξη – που οι χώροι με πιο κοσμικά σχήματα δεν μπορούν (JP Luminet και λοιποί. 2003 Nature 425 593)...»,  http://www.physics4u.gr/news/2003/scnews1101.html

[13] «…Οι δώδεκα Θεοί του Ολύμπου είναι οι κύριοι θεοί της Ελληνικής μυθολογίας που κατοικούσαν στη κορυφή του Ολύμπου. Οι Ολύμπιοι θεοί κέρδισαν την εξουσία νικώντας τους ΤιτάνεςΤιτανομαχία. Στην πραγματικότητα οι αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν κάποιο συγκεκριμένο δωδεκάθεο, αλλά υπήρχαν μεγάλοι και μικρότεροι θεοί και άλλοι που λατρεύονταν τοπικά π.χ. ο Δίας, ο Ποσειδώνας και ο Άδης ήταν οι μεγαλύτεροι θεοί, ενώ ο Διόνυσος ήταν μικρότερος θεός. Το δωδεκάθεο είναι έννοια που σχηματίστηκε από δυτικούς λόγιους τον 16ο-17ο αιώνα και έχει εμφανιστεί με διάφορες συνθέσεις ανάμεσα σε 14 θεούς.Οι θεότητες που, κατά παράδοση, αποτελούσαν το δωδεκάθεο είναι...», http://el.wikipedia.org/wiki/8eoitouOlympou.  στην

[14] Ωσηέ, Αμώς, Μιχαίας, Ιωήλ, Οβδιού, Ιωνάς, Ναούμ, Αββακούμ, Σοφονίας, Αγγαίος, Ζαχαρίας, Μαλαχίας. Δωδεκαπρόφητο καλείται περιληπτικά το σύνολο των βιβλίων τους.

[15] Οι Καββαλιστές δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στις δώδεκα μεταθέσεις του Τετραγράμματου, (το απρόφερτο όνομα του Ιεχωβά): IHVH, VHIH, HIHV, HVHI, IHHV, IVHH, HVIH, VIHH,HHVI, HHIV, HIVH, VHHI.

[16] Η ζωτική ενέργεια που κυκλοφορεί μέσα στο σώμα με μια σειρά από μεσημβρινούς, αόρατα κανάλια που κυλούν κάτω από το δέρμα μας. Υπάρχουν 12 κύρια ζεύγη μεσημβρινών για κάθε πλευρά του σώματος. Σ’ αυτά τα 12 κύρια ζεύγη βασίζεται και ο βελονισμός.

[17] Στην ψυχική Αλχημεία θεωρείται ότι η κάθαρση του «Εγώ» επιτυγχανόταν μέσω 12 φάσεων: Πύρωση, Συμπύκνωση, Στερέωση, Διάλυση, Πέψη, Απόσταξη, Εξάχνωση, Διαχώριση, Αποτέφρωση, Σήψη, Πολλαπλασιασμό και Προβολή.

[18] Ελευθεροτυπία, ΑΦΙΕΡΩΜΑ – 06/02/200, http://archive.enet.gr/online/online_issues?pid=61&dt=06/02/2001&id=18939924

[19] «…Ήσαν δε οι υιοί Ιακώβ δώδεκα. Υιοί Λείας: Πρωτότοκος Ιακώβ, Ρουβήν, Συμεών, Λευί, Ιούδας, Ισσάχαρ, Ζαβουλών. Υιοί δε Ραχήλ: Ιωσήφ και Βενιαμίν. Υιοί δε Βαλλάς παιδίσκης Ραχήλ: Δαν και Νεφθαλείμ. Υιοί δε Ζελφάς παιδίσκης Λείας: Γαδ και Ασήρ. Ούτοι υιοί Ιακώβ, οί εγένοντο αυτώ εν Μεσοποταμία της Συρίας…» (Γέν., 35, 21-26). Βλέπε και αναφορά του πρωτομάρτυρα Στεφάνου στις Πράξεις 7,8).

[20] Μ. Συναξαριστής, τ. ΣΤ΄, 30 Ιουνίου, σελ. 486, Εγκώμιον Νικήτα ρήτορος  του Παφλαγόνος.

[21] Έξοδος 28, 21 με 29 και Έξ. 36, 33.

[22] Βασιλειών Γ΄, 4, 2-6, όπου αναφέρονται ονομαστικά οι δώδεκα υπουργοί – «άρχοντες»: «…και Ελιαρέρ και Αχιά υιός Σαβά γραμματείς. Και Ιωσαφάτ υιός Αχιλίδ αναμιμνήσκων και Βαναίας υιός Ιωδαέ επί της δυνάμεως και Σαδώκ και Αβιάθαρ ιερείς και Ορνία υιός Νάθαν επί καθεσταμε΄νων και Ζαβούθ υιός Νάθαν εταίρος του βασιλεώς. Και Αχιήλ ήν οικονόμος και Ελιάβ υιός Σαφ επί πατριάς και Αδωνιράμ υιός Εφρά επί των φόρων…».

[23] Βασιλειών Γ΄, 4, 7-19, όπου αναφέρονται ονομαστικά οι δώδεκα οικονόμοι – «καθεσταμένοι»  ανά ονοματισμένη περιοχή «επί πάντα Ισραήλ».

[24] Μ. Συναξαριστής, τ. 6^ος, ΙΟΥΝΙΟΥ Λ΄, σελ. 460 και 464. Βλέπε και κατά την εορτή του (17 Οκτωβρίου) http://www.snhell.gr/references/synaxaristis/search.asp?id=1694&search=3

[25] Έξοδος, ΙΕ΄, 27: «Και ήλθοσαν εις Αιλείμ, και ήσαν εκεί δώδεκα πηγαί υδάτων και εβδομήκοντα στελέχη φοινίκων. Παρενέβαλον δε εκεί παρά τα ύδατα».

[26] «….ούτος ο εγκαινισμός του θυσιαστηρίου, ή ημέρα έχρισεν αυτό παρά των αρχόντων των υιών Ισραήλ τρυβλία αργυρά δώδεκα, φιάλαι αργυραί δώδεκα, θυϊσκαι χρυσαί δώδεκα, τριάκοντα και εκατόν σίκλων το τρυβλίον το εν και εβδομήκοντα σίκλων η φιάλη η μία, παν το αργύριον των σκευών δισχίλιοι και τετρακόσιοι σίκλοι, σίκλοι εν τω σίκλω τω αγίω θυϊσκαι χρυσαί δώδεκα πλήρεις θυμιάματος παν το χρυσίον των θυϊσκών είκοσι και εκατόν χρυσοί. πάσαι αι βόες αι εις ολοκαύτωσιν μόσχοι δώδεκα, κριοί δώδεκα, αμνοί ενιαύσιοι δώδεκα και αι θυσίαι αυτών και αι σπονδαί αυτών και χίμαροι εξ αιγών δώδεκα περί αμαρτίας…», (Αριθμοί, Ζ΄, 84-87).

[27] Έξοδος 24, 4.

[28] «…απ’ ανατολών πυλώνες τρεις, και από βορρά πυλώνες τρεις, και από νότου πυλώνες τρεις, και από δυσμών πυλώνες τρεις», (Αποκ. 21, 12).

[29] Ματθ., 28, 19-20).

[30] O Αντίχριστος και το χρίσμα, Σεβ. Μητρ. Ναυπάκτου και Αγ. Βλασίου Ιεροθέου http://www.parembasis.gr/2006/frames_06_06.htm

[31] Μηναίο, Ιούνιος, εκδ. «ΦΩΣ», σελ.216-219, αναφέρονται 26 Απόστολοι! Οι γνωστοί 11+1=12, ο Παύλος, ο Μάρκος, ο Λουκάς, Ο Ιάκωβος ο Αδελφόθεος, ο Ιούστος που δεν κληρώοηκε, κλπ.

[32]  http://www.orp.gr/?p=124#more-124

[33] Συνοπτική αναφορά γίνεται στο άρθρο, «ΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ», του πρ. Γεωργ. Κουγιουμτζόγλου. Εδώ ο συγγραφέας αναφέρει τους»11» που κάλεσε κατά χρονολογική σειρά ο Ιησούς και συμπληρώνει την δωδεκάδα με την εκλογή του Ματθία:  http://www.pigizois.net/latreia/apostoloi.htm

[34] Μ. Συναξαριστής, τ. 6^ος, ΙΟΥΝΙΟΣ Λ΄, σελ. 482-483.

[35] «Σύναξη Μητροπολιτών του Πατριαρχείου στο Φανάρι, Οι ιεράρχες θα εξετάσουν και τις εξελίξεις μετά την εκλογή του κ. Γκιούλ στην προεδρία – ΤΟ ΒΗΜΑ – ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ ΑΛ. ΚΟΥΡΚΟΥΛΑΣ –  Πέμπτη 30 Αυγούστου 2007», http://www.tovima.gr/default.asp?pid=46&ct=87&artid=194529&dt=30/08/2007

[36] ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΣΤΟ ΜΟΝΑΧΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΣΤΗΝ ΛΕΥΚΑΔΑ, ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΘΕΙΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑ, του Αρχιμ. Μαξίμου, Καθηγουμένου Ι. Μονής Αγίου Διονυσίου εν Ολύμπω, http://www.pigizois.net/pneumatikoi_logoi/monaxismos_theia_euxaristia.htm

[37] Ομιλία Σεβ. Μητροπολίτου Περγάμου κ. ΙΩΑΝΝΟΥ με θέμα : «Ο Επίσκοπος ως προεστώς της Ευχαριστίας» επί τη «εξηκονταετηρίδι» Σεβ. Μητροπολίτου Πατρών κ. Νικοδήμου – Διακίδειος Σχολή Λαού, 15 Ιανουαρίου 1999, http://www.i-m-patron.gr/keimena/pergamou_990115.html

[38] http://www.apostoliki-diakonia.gr/gr_main/catehism/theologia_zoi/themata.asp?c…./3.1.htm

[39] «Ή αποκατάσταση του ανθρώπου και του κόσμου στο χώρο της εκκλησιαστικής μας παραδόσεως» – Του Άρχιμ. Ιακώβου Καραμούζη, Ιεροκήρυκος Ί.Μ. Μυτιλήνης http://www.aegeantimes.gr/pigizois/pnevm_logoi/apokatastasi_anthropou.htm

[40] Μητροπολίτης Ιεραπύτνης και Σητείας Ευγένιος, εγκύκλιος επί τω Πάσχα (2008) http://www.104fm.gr/all-news/1-general-news/3248——–.html