ΔΙΑΚΙΝΗΤΕΣ ΝΟΘΕΥΜΕΝΩΝ ΕΝΟΧΩΝ
Η ΑΘΩΩΣΗ ΤΟΥ ΛΑΟΥ ΩΣ ΝΕΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΡΟΤΑΓΜΑ
Του Αντώνη Ανδρουλιδάκη*
Πιθανώς το πιο γνωστό παράδειγμα κινδυνολογίας και ελέγχου μέσω των ενοχών στην αμερικανική πολιτική να είναι μια διάσημη τηλεοπτική καμπάνια που αρχίζει με ένα μικρό κορίτσι που στέκεται σε ένα λιβάδι με πουλιά να κελαηδούν, ενώ εκείνο μαδάει τα πέταλα μιας μαργαρίτας. Το κορίτσι μετράει κάθε πέταλο αργά.
Όταν φτάσει στο "9", μια δυσοίωνη μεγαλόστομη ανδρική φωνή ακούγεται να μετρά την εκτόξευση ενός πυραύλου, και καθώς τα μάτια του κοριτσιού στρέφονται προς κάτι που βλέπει στον ουρανό, η κάμερα κάνει ζουμ μέχρι που το πρόσωπο του μικρού κοριτσιού γεμίζει την οθόνη, μέχρις ότου η οθόνη μαυρίζει. Όταν η αντίστροφη μέτρηση φτάσει στο μηδέν, η μαυρίλα αντικαθίσταται από ένα φλας και το πυρηνικό μανιτάρι μιας έκρηξης. Δεδομένου ότι η μαίνεται θύελλα, μια voice-over φωνή από τον Πρόεδρο Τζόνσον αναφέρει: «Αυτό είναι το διακύβευμα! Να κάνετε έναν κόσμο όπου όλα τα παιδιά του Θεού μπορούν να ζήσουν ή όλα θα πάνε στο σκοτάδι. Ή θα πρέπει να αγαπούν ο ένας τον άλλον, ή θα πρέπει να πεθάνουν». Μια άλλη φωνή έρχεται στη συνέχεια και λέει, «Ψηφίστε για Πρόεδρο Τζόνσον στις 3 Νοεμβρίου. Το διακύβευμα είναι πολύ υψηλό για να μπορείτε να μείνετε σπίτι».
Εάν στη θέση της πυρηνικής έκρηξης βάλετε τη χρεοκοπία και στη θέση του μικρού κοριτσιού τον «ανέμελο» ελληνικό Λαό που μαδάει τις δικές του μαργαρίτες, έχετε το δικό μας διακύβευμα και τον δικό μας Πρόεδρο. «Το διακύβευμα είναι πολύ υψηλό για να μην νοιώθετε ενοχές» ! Πώς μπορείτε να μην νοιώθετε ενοχές, αφού, «μαζί τα φάγαμε».
Στη θέση των ξεχασμένων αγροτικών μπλόκων, των απεργών που ταλαιπωρούν τους εμπόρους, στη θέση των φορτηγατζήδων, των διαδηλωτών που διασαλεύουν την δημόσια κίνηση και τάξη, των ναυτεργατών που τορπιλίζουν την τουριστική ανάπτυξη κ.λπ. βάλτε τώρα ολόκληρη την ελληνική κοινωνία. Στην απέναντι όχθη βάλτε τον Μανώλη Καψή, τον Πάσχο Μανδραβέλη, τον Αλέκο Παπαδόπουλο, τον κυβερνητικό εκπρόσωπο, τον αντιπρόεδρο της Κυβέρνησης, την Κομισιόν, το περιοδικό FOCUS ή τις αγορές. Η ρητορική είναι απαράλλαχτα μονότροπη και ίδια. Φταίτε, πρέπει να πληρώσετε! Είμαστε όλοι ένοχοι, άρα κι εσείς, άρα πρέπει να πληρώσετε. Αγόγγυστα, μάλιστα. Μην ακούσουμε τσιμουδιά. Αφού, είστε ένοχοι!
Η αλήθεια είναι ότι στον προτεσταντισμό αυτή η ενοχοποίηση είναι σχεδόν έμφυτη. Είναι καταναγκασμός που εμφυτεύεται στο γερμανοτραφές νήπιο πακέτο μαζί με το «η εργασία απελευθερώνει» και το Deutschland Uber Alles. Στο μυαλό του Γερμανού, η φτώχεια είναι δεδομένη ως βαριά ενοχή και ατομική ευθύνη. Είναι αυτο-μομφή και σοβαρή πιθανότητα αποκλεισμού από τον Παράδεισο! Για την – στα καθ’ ημάς – απουσία αυτού του "θεάρεστου" καταναγκασμού οδύρεται ο πρόεδρος της Ένωσης Επιμελητηρίων κος Κασιμάτης. Τί κρίμα που ο Έλληνας δεν μπολιάζεται από βρέφος μ’ αυτήν την ενοχή. Η δουλειά μας, θα ήταν σήμερα ευκολότερη!
Βλέπεις, ευτυχώς στην ορθόδοξη καθ’ ημάς Ανατολή το παιχνίδι δεν μπορούσε ποτέ να είναι αυτόματο. Εκτός απ’ αυτούς, που ήδη εδώ και δεκαετίες, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, συνειδητά ή ανεπίγνωστα, «ασπάστηκαν» τον προτεσταντισμό. Άλλωστε, φραγκοφορεμένους έσερνε πάντα μαζί του αυτός ο τόπος. Όμως αυτή τη φορά «κλήθηκαν» να παίξουν έναν νέο ρόλο.
Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΝΟΧΟΠΟΙΗΣΗΣ
Σύμφωνα με την επιστήμη της Ψυχολογίας, η ενοχοποίηση ή στιγματισμός είναι μια κοινωνικο-ψυχολογική διαδικασία απαξίωσης και υποτίμησης με την οποία οι άνθρωποι στρέφουν την ενοχή και την ευθύνη μακριά από τους ίδιους, στοχεύοντας ένα πρόσωπο ή μια ομάδα άλλων ανθρώπων.
Είναι επίσης μια πρακτική με την οποία συναισθήματα θυμού και εχθρότητας, προβάλλονται – με την ψυχολογική σημασία του όρου – μέσω μη κατάλληλων αιτιάσεων, σε πρόσωπα άλλων.
Ο άνθρωπος ή η ομάδα στόχος, διώκεται και υφίσταται άστοχες επιθέσεις, κατηγορίες και κριτική, ενώ απορρίπτεται από αυτούς που ο κεντρικός υποκινητής καταφέρνει να επηρεάσει. Η παραμόρφωση, η αλλοίωση και η διαστρέβλωση είναι πάντα χαρακτηριστικά στοιχεία της όλης διαδικασίας.
Στη διαδικασία ενοχοποίησης, τα αισθήματα ενοχής, η επιθετικότητα, οι ευθύνες και τα πάθη, απομακρύνονται από μία ομάδα (ή ένα πρόσωπο) ώστε να εκπληρωθεί μια ασυνείδητη προσπάθεια αποφυγής ή «λύσης» των αρνητικών συναισθημάτων.
Είναι σημαντικό να ειπωθεί ότι η διαδικασία στιγματισμού λαμβάνει χώρα με την μετατόπιση της ευθύνης και της πραγματικής ενοχής – σε κάποιον άλλο που προσφέρεται σαν στόχος ενοχοποίησης – τόσο από τον κεντρικό υποκινητή όσο και από τους υποστηρικτές του. Η ενοχοποίηση οικοδομείται σιγά-σιγά και μέσα από μια ακολουθία γεγονότων.
Η διαδικασία στιγματισμού απελευθερώνει τον κεντρικό υποκινητή – ή και τους υποστηρικτές του – από μια μορφή αυτο-δυσαρέσκειας, ενώ ταυτόχρονα του προσφέρει μια ναρκισσιστική αυτο-ικανοποίηση. Επιτρέπει εν τέλει μια φαρισαϊκή, δικαιοφανή και «ενάρετη» επιθετικότητα. Γι’ αυτό οι ενοχοποιητές τείνουν να έχουν εξαιρετικά τιμωρητική συμπεριφορά. Πίσω απ’ όλα αυτά μπορεί κανείς να διακρίνει μια πρωτόγονη διάθεση χωρισμού του καλού από το κακό. Κάτω από μια άλλη οπτική, οι ενοχοποιητές είναι ανασφαλή άτομα που οδηγούνται στο να αναβαθμίσουν το δικό τους status, απομειώνοντας την πραγματικότητα της ομάδας που έχουν στοχεύσει.
Μέσα από την εκπλήρωση αυτής της λειτουργίας, είδαμε τον τελευταίο καιρό, την πολιτική, δημοσιογραφική και οικονομική ελίτ, να στιγματίζουν βάναυσα ένα ολόκληρο λαό με τις κατηγορίες του «τεμπέλη», του «κοπρίτη», του «αντιπαραγωγικού» κ.λπ. και δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι η κεντρική γραμμή της ενοχοποίησης διέρχεται από την εργασία και τον τρόπο που ο Έλληνας την αντιλαμβάνεται. Από κοντά οι ιμάντες προώθησης της ενοχοποίησης, κρατικοδίαιτα στελέχη των κομματικών μηχανισμών, επικαλούνται ως άλλοθι έναν στεγνό και εργαλειακό ορθολογισμό, για να μετατοπίσουν την βαριά ευθύνη τους στα ευρύτερα λαϊκά στρώματα.
Η ΑΥΤΟΜΟΜΦΗ
Τα θύματα της χειραγώγησης και της κατάχρησης εξουσίας, συχνά αισθάνονται υπεύθυνοι για την πρόκληση αρνητικών συναισθημάτων στους χειραγωγούς-ενοχοποιητές, με άμεσο επακόλουθο το άγχος. Αυτή η αυτομοφή γίνεται συχνά ένα βασικό χαρακτηριστικό των θυμάτων της διαδικασίας ενοχοποίησης. Στην ψυχολογία υπάρχουν δύο κύριοι τύποι αυτομομφής.
α. Η συμπεριφορική αυτομομφή, όπου τα θύματα αισθάνονται ότι θα έπρεπε να έχουν κάνει κάτι διαφορετικό και ως εκ τούτου αισθάνονται υπαιτιότητα και
β. Η χαρακτηρολογική αυτομομφή, όπου τα θύματα θεωρούν ότι υπάρχει κάτι εγγενώς λανθασμένο με τον εαυτό τους, που τους αναγκάζει αλλά και αξίζει να του επιτεθούν.
Έτσι από στόχοι, μετατρέπονται σε υποστηρικτές της διαδικασίας.
Στις περιπτώσεις αυτές της αυτομομφής, μπορεί να αναγνωριστούν εμφανώς, οι συμπεριφορές όλων αυτών που αποδίδουν την πραγματικότητα της χώρας σε μια εγγενή «εθνική μεινοεξία».
Φταίει η ίδια η ταυτότητα τους και γι’ αυτό πασχίζουν να απαλλαγούν με κάθε τρόπο απ’ αυτήν, αλλά και να επιτεθούν γεμάτοι οργή σ’ αυτούς που ακόμη δεν «κατάλαβαν» το λανθασμένο στην ίδια την ύπαρξη τους.
Η ΜΕΤΑΤΟΠΙΣΗ ΤΗΣ ΕΝΟΧΗΣ
Η μετατόπιση της ενοχής μπορεί να οδηγήσει στο φαινόμενο με τον τίτλο «kick-the-dog-effect», όπου τα άτομα ή οι ομάδες σε μια ιεραρχική δομή, ενοχοποιούν το άμεσα υφιστάμενο άτομο ή ομάδα και όλο αυτό μεταδίδεται προς τα κάτω στην ιεραρχία μέχρι το τελευταίο σκαλί (the dog). Πειραματικές μελέτες που διεξήχθησαν το 2009 απέδειξαν ότι η διαδικασία μετατόπισης της ενοχής, μπορεί να είναι τελικά μεταδοτική ακόμη και στους αμέτοχους παρατηρητές.
Η ενοχή είναι στενά συνδεδεμένη με τη «θεωρία της ετικέτας» με βάση την οποία όταν εκ προθέσεως χειραγωγοί κατηγορούν συνεχώς ένα άτομο (ή μια ομάδα) για ανύπαρκτα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα, μπορεί να προκληθούν παράλογες ενοχές σε ένα ασυνείδητο επίπεδο. Πρόκειται για μια τακτική προπαγάνδας που χρησιμοποιείται για τον έλεγχο του νου, σε μια προσπάθεια να αξιοποιηθούν ενοχικές συμπεριφορές, ώστε να εγκατασταθεί μια αρνητική πραγματικότητα που θα «κανονικοποιήσει» τους ανθρώπους. Η ενοχή χρησιμοποιείται ως τεχνική κοινωνικού ελέγχου. Αυτή η τεχνική έχει σαν στόχο να οικοδομήσει μία αρνητική αποτίμηση των ανθρώπων, ώστε να αυξηθεί ο φόβος και η κινδυνολογία.
Η ενοχοποίηση με τη μορφή της δαιμονοποίησης – άλλων λαών – έχει χρησιμοποιηθεί από κυβερνήσεις εδώ και αιώνες, αυξάνοντας τις εθνικιστικές τάσεις. Ποτέ όμως μέχρι σήμερα, οι τεχνικές αυτές δεν χρησιμοποιήθηκαν από τους εξουσιαστικούς μηχανισμούς σε βάρος του ίδιου του λαού τους, οδηγώντας τον στον εθνομηδενισμό.
Η ενοχοποίηση μπορεί να οδηγήσει σε μια μορφή εργαλειακής αντίληψης ανθρώπων, ομάδων και εθνών, με τρόπο ώστε να επηρεαστεί αρνητικά ο νους και να προκληθεί εν τέλει μείωση της αντικειμενικότητας και του ορθολογισμού τους.
Σύμφωνα με την Martha Nussbaum η «εργαλειοποίηση» είναι η διαδικασία με την οποία μια αφηρημένη έννοια, όπως ο άνθρωπος ή ο λαός, αντιμετωπίζεται σαν να είναι ένα συγκεκριμένο πράγμα ή φυσικό αντικείμενο, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η προσωπικότητα ή η ικανότητα να αισθάνονται, να αντιλαμβάνονται και να έχουν υποκειμενικές εμπειρίες.
Η εργαλειακή αντίληψη και άρα και η διαδικασία ενοχοποίησης είναι υπαρκτές, – υποστηρίζει επίσης η Nussbaum – εάν κάποιοi από τους ακόλουθους παράγοντες είναι παρόντες.
α. Όργανο – Εάν ο άνθρωπος, η ομάδα ή ο Λαός, αντιμετωπίζεται ως «εργαλείο» για τους σκοπούς κάποιου «ιδιοκτήτη»
β. Άρνηση της Αυτονομίας – Εάν ο άνθρωπος, η ομάδα ή ο Λαός, αντιμετωπίζεται σαν να του λείπει η ικανότητα να ενεργεί ή η αυτοδιάθεση.
γ. Αδράνεια – Εάν ο άνθρωπος, η ομάδα ή ο Λαός, αντιμετωπίζεται σαν να του λείπει η κοινωνική δομή.
δ. Ιδιοκτησιακό καθεστώς – Εάν ο άνθρωπος, η ομάδα ή ο Λαός, αντιμετωπίζεται σαν να ανήκει σε κάποιον άλλο.
ε. Υποκατάσταση – Εάν ο άνθρωπος, η ομάδα ή ο Λαός, αντιμετωπίζεται ως κάτι ανταλλάξιμο.
στ. Καταστρεπτέο – Εάν ο άνθρωπος, η ομάδα ή ο Λαός, αντιμετωπίζεται ως κάτι που επιτρέπεται να υποστεί βλάβη ή να καταστραφεί.
ζ. Άρνηση της υποκειμενικότητας – Εάν ο άνθρωπος, η ομάδα ή ο Λαός, αντιμετωπίζεται ως ένα αντικείμενο που δεν έχει ανάγκη ενδιαφέροντος για τα συναισθήματα και τις εμπειρίες του.
ΤΟ ΚΟΥΜΠΙ ΤΟΥ ΜΝΗΜΟΝΙΟΥ
Εδώ βρίσκεται και το «κουμπί» του Μνημονίου και η θεμελιώδης του επιδίωξη, πριν ακόμη και από την οικονομική εξάρτηση, την πληρωμή των δανειστών κ.λπ.. Να καταστεί εφικτή, μέσω της ενοχοποίησης, η «πειραματική» διαμόρφωση ενός ολόκληρου Λαού ως ιδιόκτητο εργαλείο των δυνάμεων της παγκοσμιοποίησης, δίχως καμιά δυνατότητα αυτενέργειας και αυτοδιάθεσης, βουτηγμένος μέσα σε ένα τέλμα καναπεδάτης αδράνειας και όπου η εκποίηση, η ανταλλαγή ή ακόμη και η καταστροφή του είναι κάτι σχεδόν φυσιολογικό, αδιαφορώντας πλήρως για τα συναισθήματα και τις εμπειρίες των ανθρώπινων υπάρξεων που συνιστούν αυτή την ίδια την έννοια του Λαού !
Πρόκειται κυριολεκτικά για μια "μηχανή" μετασχηματισμού του Λαού σε Αντικείμενο!
Η λύση που προτείνει η ψυχολογία, είναι η επικέντρωση στην κατανόηση του τι συμβαίνει και στο ποιος είναι ο ενοχοποιητής. Μόνο η αναγνώριση της κατάστασης μπορεί να διακόψει τη διαδικασία. Προϋπόθεση βέβαια αυτού, είναι, ότι έχουμε εντοπίσει τον μηχανισμό στιγματισμού και μιλάμε ελεύθερα γι’ αυτό, αντί να συνεχίσουμε να είμαστε διαθέσιμοι στο στόχαστρο του.
Έτσι, αληθής στόχος ενός Λαϊκού κινήματος θα ήταν η αποενοχοποίηση πλατιών λαϊκών στρωμάτων απ’ αυτήν ακριβώς τη μηχανική του εγκλωβισμού και της ενοχοποίησης. Η παραδειγματική τιμωρία των πραγματικών ενόχων, θα συντελούσε επίσης στην αθώωση και στην αποκατάσταση της αυτενέργειας του Λαού. Άλλωστε αυτή η αθωωτική αυτενέργεια είναι κρίσιμη προϋπόθεση στην πορεία παραγωγικής και δημιουργικής ανασυγκρότησης του τόπου. Όπως ένας ενοχικός άνθρωπος, έτσι και ένας ενοχικός Λαός, μόνο φόβο, θυμό και βία μπορεί να παράγει. Γι’ αυτό και στις παρούσες συνθήκες είναι πολύ πιο πιθανός ένας εμφύλιος πόλεμος, παρά μια γνήσια λαϊκή εξέγερση, γιατί με τόση προβολή συναισθημάτων οργής και θυμού στον απέναντι Άλλο, έχουμε φτιάξει για τα καλά το σχετικό εκρηκτικό κοκτέιλ. Και σ’ αυτήν την περίπτωση οι μόνοι που θα τη βγάλουν καθαρή είναι οι πραγματικοί ένοχοι.
Χρειαζόμαστε προς τούτο επειγόντως μια πλημμυρίδα αθωότητας. Μια αθώωση που θα αποτελέσει πολιτικό πρόταγμα. Κι ας είναι βέβαιο πως οι λογής ενοχοποιητές θα επιδιώξουν για στερνή φορά να ονομάσουν την αθώωση αυτή φτηνό λαϊκισμό.
Μα εμείς γνωρίζουμε – καθώς ορίζει ο Ελύτης – ότι «Το γινόμενο των μυριστικών χόρτων επί την αθωότητα δίνει πάντοτε το σχήμα κάποιου Ιησού Χριστού»
Γι’ αυτό είναι βέβαιο ότι στο τέλος της διαδρομής, στο μεγάλο Πέρασμα, θα βγούμε πανηγυρικά αθώοι στις μομφές τους. Αληθώς δηλαδή επαν-αναστημένοι! Φτάνει μονάχα, να μας αφήσουν απάτητα τα μυριστικά μας χόρτα και θα το φέρουμε το γινόμενο, όταν αυτοί θα μείνουν στο χέρι με τις αφαιρέσεις !
* 15.01.11, ΑΝΤΩΝΗΣ ΑΝΔΡΟΥΛΙΔΑΚΗΣ, οικονομολόγος
