Το φαινόμενο του Φετιχισμού και η λογική του αντεστραμμένου κόσμου:

Μια απάντηση στο κείμενο των είκοσι πανεπιστημιακών

 

Του Βασίλη Γρόλλιου*

 

Με μεγάλη μου λύπη διάβασα το κείμενο των 20 πανεπιστημιακών που δημοσιεύτηκε στα τέλη Φεβρουαρίου καθώς και τη συνέντευξη της κυρίας Βάσως Κιντή στο Βήμα της 27 Φεβρουαρίου. Κεντρική λογική και των δύο κειμένων είναι ότι δεν θα πρέπει να απεργούμε στη συγκεκριμένη συγκυρία διότι «με περισσότερη δουλειά» θα λυθούν τα προβλήματα, αφού «πρέπει να παραχθεί πλούτος, ώστε να μη στηριζόμαστε στα δανεικά».

Στο άρθρο αυτό δεν θα αποπειραθώ να απαντήσω ως τεχνοκράτης οικονομολόγος, ο οποίος μπορεί να παρουσιάσει οικονομικά στοιχεία τα οποία αποδεικνύουν ότι οι κυβερνήσεις σε όλο το δυτικό κόσμο τα τελευταία 30 χρόνια μείωσαν δραστικά τη φορολόγηση των καπιταλιστών, τη συμμετοχή τους στο «συλλογικό ταμείο» καλύπτοντας τις κοινωνικές ανάγκες με δανεικά, κάτι που μας οδήγησε στην τωρινή κατάσταση. Παραπέμπω στα στοιχεία της έκθεσης των Ευρωπαίων οικονομολόγων για κάτι τέτοιο.

 (http://www.euromemo.eu/euromemorandum/euromemorandum_2010_11/index.html) Αντίθετα θα αποπειραθώ να απαντήσω στο αν η περισσότερη εργασία, η κύρια αξία που πάντα υποστήριζαν οι εκφραστές του κεφαλαιοκρατικού συστήματος, μπορεί να γίνει αποδεκτή. Αυτό προϋποθέτει μια γνωριμία με τη λογική του φετιχισμού και του αντεστραμμένου κόσμου, όπως αναλύονται στη μαρξική φιλοσοφία.

Ο Μαρξ αναλύει τον φετιχισμό εστιασμένα στον πρώτο τόμο Κεφαλαίου, στο κεφάλαιο με τίτλο «Ο φετιχισμός των εμπορευμάτων και το μυστικό τους». Μπορεί ο Μαρξ να αναφέρεται στο φετιχισμό μόνο όσον αφορά τα εμπορεύματα, αλλά θεωρώ ότι ο φετιχισμός είναι ένα γενικότερο φαινόμενο στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, το οποίο δεν σχετίζεται μόνο με την έννοια του εμπορεύματος. Ένα βασικό ερώτημα που θέτει στην αρχή του Κεφαλαίου ο Μαρξ είναι ποια είναι η βασική μορφή που παίρνει ο πλούτος στην κεφαλαιοκρατική μορφή κοινωνίας. Η απάντηση είναι το προϊόν. Το κάθε προϊόν έχει μια αξία χρήσης (use-value) και έτσι ικανοποιεί μια ανθρώπινη ανάγκη. Τίποτα το μυστήριο δεν υπάρχει εδώ.

Στον καπιταλισμό όμως η παραγωγή δεν γίνεται για λόγους ικανοποίησης των ανθρωπίνων αναγκών. Στην ανταλλακτική κοινωνία το προϊόν μπορεί να πουληθεί μόνο αν κάποιος άλλος θελήσει να το αγοράσει. Δεν είναι πλέον σημαντική η αξία χρήσης του αλλά η ανταλλακτική του αξία. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα με το νερό και το διαμάντι. Το προϊόν αποκτά κάποιες ιδιότητες που δεν ήταν στη φύση του, δεν ήταν εγγενείς σε αυτό. Σαν να έχει το προϊόν μια επιπρόσθετη ιδιότητα. Η κλασική πολιτική οικονομία και ο Μαρξ την ονομάζουν αξία. Από τι εξαρτάται η αξία του προϊόντος; Όχι από την αξία χρήσης του απαντά ο Άνταμ Σμιθ, εφόσον τότε το νερό θα ήταν πιο ακριβό από το διαμάντι.

Για την κλασική πολιτική οικονομία η αξία εξαρτάται από την παραγωγικότητα της εργασίας, από την ποσότητα της εργασίας που υπάρχει στο εκάστοτε προϊόν. Όμως, λέει ο Μαρξ, δεν σημαίνει ότι όσο περισσότερη εργασία έχει καταναλωθεί  για να δημιουργηθεί το προϊόν τόσο περισσότερη αξία αυτό έχει. Σε αυτή την περίπτωση, δεν θα υπήρχε καμία πίεση για εντατικοποίηση της εργασίας. Για τον Μαρξ, η αξία εξαρτάται από τον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας. Η αξία εκφράζει χρόνο, κοινωνικό χρόνο. Ποιό χρόνο όμως; Τον ελάχιστο χρόνο στον οποίο μπορεί να παραχθεί το προϊόν. Ο χρόνος είναι λοιπόν χρήμα. Η εργασία έχει αξία στο βαθμό που μεταφράζεται στο μίνιμουμ του εφικτού χρόνου παράγωγης.

Η αφηρημένη εργασία ως χρόνος είναι το πώς εμείς ως κοινωνία διευθετούμε το χρόνο μας προκειμένου να παράγουμε αυτό που χρειαζόμαστε για να ικανοποιήσουμε τις ανάγκες μας. Η αξία μεταφράζεται σε χρήμα. Το χρήμα είναι η μορφή της αξίας, η ενσάρκωσή της.  Ο χρόνος είναι χρήμα.

Η ανταλλαγή των προϊόντων της εργασίας παρουσιάζεται σαν μια κοινωνική σχέση. Τα προϊόντα, λέει χαρακτηριστικά ο Μαρξ στο κεφάλαιο για τον φετιχισμό, γίνονται «κοινωνικά αντικείμενα». Η αξία διαμορφώνεται ανεξάρτητα από τη θέληση του δημιουργού του προϊόντος. Η αξία δεν μπορεί να προβλεφτεί ακριβώς. Η κίνηση των προϊόντων εξουσιάζει τους παραγωγούς τους αντί οι παραγωγοί να εξουσιάζουν αυτήν. Το χρήμα εκφράζει τον κοινωνικό χαρακτήρα της εργασίας και τις κοινωνικές σχέσεις των παραγωγών. Το χρήμα γίνεται ο κύριος συνδετικός κρίκος μεταξύ των ανθρώπων. Το χρήμα εκφράζει μια κοινωνική σχέση.

Ο φετιχισμός είναι πραγματικός. Όντως τα προϊόντα αποκτούν μια εξουσία έναντι αυτών που τα παράγουν. Στόχος της κοινωνίας δεν είναι η ικανοποίηση των αναγκών αλλά η αύξηση του χρήματος μέσω της ανταλλαγής. Ο Σμιθ είχε δίκιο, όταν έλεγε ότι η αγορά λειτούργει με βάση το αόρατο χέρι. Πως όμως εξηγείται αυτό; Γιατί οι κοινωνικές, οι ανθρώπινες σχέσεις παίρνουν τη μορφή σχέσεων μεταξύ πραγμάτων; Η κλασική πολιτική οικονομία, λέει ο Μαρξ, δεν έθεσε το ερώτημα γιατί η αξία του προϊόντος για αυτήν εκφράζεται με βάση τον εργάσιμο χρόνο. Πώς γίνεται και ενώ εμείς δημιουργούμε τις οικονομικές συνθήκες ανταλλαγής των προϊόντων αυτές να λειτουργούν με μια λογική που δεν μπορεί κανείς να ελέγξει, με μία λογική  που δεν λαμβάνει υπόψη της τις ανάγκες μας; Τα προϊόντα μετατρέπονται σε χρήμα και το χρήμα φαίνεται να ακολουθεί μια πορεία που δεν μπορούμε να ελέγξουμε ή να προβλέψουμε.

Η εργασία έχει νόημα μόνο στο βαθμό που μπορεί να φέρει χρήμα. Η διαδικασία που ακολουθεί το χρήμα, η αξία στην προσπάθεια της να αυτοαναπαραχθεί είναι το κεφάλαιο. Το κεφάλαιο είναι λοιπόν η μορφή που παίρνει η εργασία στον καπιταλισμό.

Πρέπει να βλέπουμε το φετιχισμό ως μια διαδικασία την οποία οι ίδιοι οι εργάτες ανακινούν εφόσον αποδέχονται τις μορφές εξουσίας που βιώνουν, εφόσον αποδέχονται τη λογική της ατομικής ιδιοκτησίας, τη λογική του συστήματος, εφόσον βοηθάνε την αξία, το χρήμα να αυτοαναπαραχθεί, εφόσον γίνονται τα «φαντάσματα» του κεφαλαίου. Εμείς είμαστε το κεφάλαιο, το κεφάλαιο δεν είναι έξω από εμάς σε μια άλλη διάσταση. Οι άνθρωποι με την αποδοχή των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων εξουσίας παράγουν έναν κόσμο που τους υποδουλώνει. Αυτή η υποδούλωση στα αποτελέσματα της ανθρώπινης εργασίας είναι ο αναποδογυρισμένος, ο αντεστραμμένος κόσμος, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Μαρξ, (an inverted, perveted world, a topsy-turvy world).

Πώς εξηγείται η ύπαρξη του αντεστραμμένου κόσμου; Από το γεγονός ότι αντί οι άνθρωποι να καθορίζουν την κίνηση του χρήματος και να το χρησιμοποιούν για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους συμβαίνει το αντίθετο, δηλαδή το χρήμα εξουσιάζει τους ανθρώπους μετατρέποντάς τους σε προσωποποιήσεις των οικονομικών κατηγοριών.

Οι βασικές αξίες της λογικής του καπιταλισμού, του συστήματος που βιώνουμε, όπως ο ανταγωνισμός και το κυνήγι του κέρδους δεν προέρχονται από εγγενή και αναπόφευκτα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης. Δεν είναι χαρακτηριστικά ενός νόμου της φύσης. Προέρχονται από τον τρόπο με τον οποίο είναι δομημένες οι κοινωνικές σχέσεις. Οι κοινωνικές σχέσεις παίρνουν μορφές που αντί να ικανοποιήσουν τις κοινωνικές ανάγκες, να προστατεύσουν την ανθρώπινη τιμή, υπόληψη και αξιοπρέπεια, προστατεύουν το κέρδος. Τα κέρδη είναι πάνω από τους ανθρώπους, (η αντιστροφή των όρων είναι γνωστό σύνθημα της αριστεράς). Καταστρέφουμε τροφή για να μην πέσει η τιμή της την ώρα που κάποιοι άλλοι πεθαίνουν από την πείνα. Αν μειωθούν οι πωλήσεις αυτοκινήτων, θα μειωθεί η ρύπανση του περιβάλλοντος, θα βελτιωθεί η κίνηση στην πόλη αλλά πολλοί εργαζόμενοι θα μείνουν άνεργοι! Ο κόσμος μας είναι γεμάτος αντιφάσεις. Η λογική της ατομικής ιδιοκτησίας στις επιχειρήσεις είναι εντελώς αντιφατική! Ο καπιταλιστής θέλει οι δικοί του εργάτες να έχουν χαμηλούς μισθούς αλλά όλοι οι άλλοι υψηλούς για να έχουν αγοραστική δύναμη για να πουλάει τα προϊόντα του. Από τη μια, το κράτος να μην τον φορολογεί, να μην τον περιορίζει αλλά από την άλλη να μην είναι πολύ χαμηλοί οι μισθοί και οι συντάξεις για να κινείται το χρήμα!

Η λογική του καπιταλιστή είναι αναπόφευκτα λοιπόν η λογική του «μετά από μένα το χάος». Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο Κεφάλαιο «όπως τα βαμπίρ έχουν μια ακατανίκητη δίψα για αίμα έτσι και ο καπιταλιστής έχει μια ακατανίκητη επιθυμία να ρουφήξει το αίμα της εργατικής τάξης». Μήπως βλέπουμε κάτι το διαφορετικό να συμβαίνει σήμερα;

Τι θα γίνει αν υποταχθούμε και άλλο σε αυτή τη λογική του αντεστραμμένου κόσμου; Θα μεταφέρουμε εισοδήματα σε κοινωνικές ανάγκες; Να σας υπενθυμίσω κύριοι/ες που υπογράψατε το κείμενο τις τεράστιες φοροαπαλλαγές που εξακολουθούν να απολαμβάνουν οι καπιταλίστες; Λυπάμαι που στο κείμενο σας δεν γίνεται η παραμικρή προσπάθεια προβληματισμού γύρω από το ερώτημα για το ποια είναι η λογική του συστήματος όλα αυτά τα χρόνια. Μήπως οι Έλληνες δεν ήταν ήδη ανάμεσα στους εργαζόμενους που δούλευαν από τις περισσότερες ώρες στην Ευρώπη; Βέβαια όλη αυτή η ανάλυση αλλάζει εντελώς το περιεχόμενου του όρου δημοκρατία και της σημασίας που αποκτά η ταξική πάλη, αλλά αυτά δεν μπορούν να αναλυθούν σε ένα άρθρο εφημερίδας.

 

* Ο Βασίλης Γρόλλιος είναι Διδάκτωρ πολιτικής φιλοσοφίας (vgrollios@gmail.com)

 

ΠΗΓΗ: 17/03/2011, http://www.alfavita.gr/artro.php?id=26544