Μπερντιάγεφ και Μπαίμε: μυστικισμός, φως και σκοτάδι του Θεού
Του Γεωργίου – Νεκταρίου Παναγιωτίδη*
Σε ένα από τα κορυφαία βιβλία ορθόδοξης θεολογίας του 20ου αιώνα, τη «Μυστική θεολογία της Ανατολικής Εκκλησίας», ο Βλαδίμηρος Λόσσκυ κάνει λόγο για τα δύο διακριτά και αλληλοσυμπληρούμενα στοιχεία που συνυπάρχουν στην Ορθοδοξία: τη θεολογία και το μυστικισμό. Ο Λόσσκυ θέλει συνάμα να τονίσει με αυτή τη διάκριση τη σπουδαιότητα της (αυθεντικής) μυστικής εμπειρίας μέσα στην προσέγγιση της ορθόδοξης πίστης απ’ τον καθένα μας, διότι αλλιώς υπάρχει κίνδυνος να εκπέσει στην κακώς εννοούμενη «ακαδημαϊκή θεολογία»: σε ένα ακαδημαϊκό άθλημα ξερού και ορθολογιστικού στοχασμού, άγευστου και άπειρου της -υπέρ φύσιν- εμπειρίας του ζωντανού Θεού.
Μέσα σε αυτήν την προοπτική και με δεδομένη αυτή την προβληματική, πολλά έχουν να μας πουν τα δύο δοκίμια –εκτενείς μελέτες- του μεγάλου Ορθόδοξου φιλοσόφου και συγγραφέα του 20ου αιώνα Νικολάι Μπερντιάγεφ πάνω στο μεγάλο Χριστιανό μυστικό Ιάκωβο Μπαίμε που εκδόθηκαν μεταφρασμένα πολύ πρόσφατα (ιδ. έκδοση, 2022) και στη χώρα μας.
Ο απρόσιτος Θεός και η συνάντηση μαζί του
Ως χώρα, είχαμε μια παράδοση αρχαιοελληνική που μας κληροδότησε, μάλιστα στη συνάντησή της με το χριστιανισμό, συγκεκριμένα πολιτιστικά στοιχεία: ο ρυθμός της βασιλικής, η στροφή προς την Ανατολή, οι ορφικές αναπαραστάσεις του Καλού Ποιμένα είναι όλα τέτοια στοιχεία που μεταστρέφονται ως προς το νόημά τους, φτιάχνοντας αυτό που λέμε ελληνορθόδοξη παράδοση και Ελληνορθοδοξία. Αυτό είναι που κάποιοι Έλληνες λόγιοι της εποχής μας αποκάλεσαν με τον ομηρικό όρο μισγάγκεια. Ωστόσο, η «ελληνίζουσα μορφή»[1], για παράδειγμα, της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής, όπως την είχε αποκαλέσει ο Γιώργος Θεοτοκάς σε ένα κείμενό του για τον ελληνισμό που απευθυνόταν στο αμερικανικό κοινοβούλιο, ίσως δε βοηθάει πάντα να κατανοηθεί μια αλήθεια περί Θεού με χαρακτήρα διττό. Καταρχάς, υπάρχει το πολύ βασικό και γνωστό: σύμφωνα με την ορθόδοξη θεολογία, ο Θεός είναι κοινωνητός ως προς τις ενέργειές Του, ακοινώνητος δε ως προς την ουσία Του, η οποία καλείται ακριβέστερα «υπερούσιος κρυφιότης».
Εντούτοις, τίθεται το ζήτημα, ποιος είναι ο χαρακτήρας της εμπειρίας του Θεού δια των ακτίστων ενεργειών. Στο κείμενό του ονόματι «η ορθόδοξη οδός», ο μεγάλος σύγχρονος Ορθόδοξος θεολόγος Κάλλιστος Ware μας λέει τα εξής βαρυσήμαντα:
‘Ο Μωϋσής δέχεται διαδοχικά τρία οράματα από το Θεό: πρώτα βλέπει το Θεό σ’ ένα όραμα φωτός στην Φλεγομένη Βάτο (Έξοδ. 3,2)· έπειτα ο Θεός του αποκαλύπτεται μέσα από ένα φως ανακατεμένο με σκοτάδι, στη «στήλη νέφους και πυρός» που συνοδεύει τους Ισραηλίτες μέσα στην έρημο (Έξοδ. 13,21)· και τέλος συναντά το Θεό σ’ ένα «μη όραμα», όταν μιλάει μαζί του μέσα στο «γνόφο», στην κορφή του Όρους Σινά (Έξοδ. 20,21).
Ο Αβραάμ ταξιδεύει από το γνώριμο σπίτι του μέσα σε μιαν άγνωστη χώρα· ο Μωϋσής προχωρεί από το φως στο σκοτάδι. Κι έτσι αποδεικνύεται πως συμβαίνει με τον καθένα που ακολουθεί την πνευματική Οδό. Φεύγουμε από το γνωστό προς το άγνωστο, προχωρούμε από το φως στο σκοτάδι.
Δεν προχωρούμε απλώς από το σκοτάδι της άγνοιας στο φως της γνώσης, αλλά κατευθυνόμαστε από το φως της μερικής σε μια μεγαλύτερη γνώση που είναι τόσο πολύ βαθύτερη ώστε μπορεί μόνο να περιγραφεί σαν «σκοτάδι του αγνώστου»’.
Παρατηρούμε επομένως ότι όσο η εμπειρία των ακτίστων ενεργειών γίνεται πιο βαθιά και ανώτερη, τόσο προσεγγίζουμε τη θεοπτία του Μωυσή στο Σινά, μέσα στο γνόφο, μια λέξη που στα ελληνικά σημαίνει «σκοτεινή ομίχλη». Κι εδώ, τίθεται το ερώτημα, πώς σχετίζεται ο Θεός –για τον οποίο λέμε και «Φως εκ φωτός», κ.λπ.- με το σκοτάδι;
Το σκοτάδι του Θεού
Όπως μας διαβεβαιώνουν τόσο ο κορυφαίος των ορθόδοξων θεολόγων Διονύσιος Αρεοπαγίτης στο έργο του «Περί μυστικής θεολογίας» όσο και το σημαντικό αγγλικό ορθόδοξο κείμενο «Γνόφος αγνωσίας», ποτέ δε μιλάμε θεολογικά για το φυσικό φως ή το φυσικό σκοτάδι. Οι λέξεις γίνονται –όσο μπορούν- σύμβολα, σημαίνοντα, ώστε να μας βοηθήσουν να προσεγγίσουμε –όσο αυτό είναι δυνατό- μια πραγματικότητα και, έτσι, μπορούν να χρησιμοποιηθούν εκ περιτροπής και μάλιστα ακόμη και για να σηματοδοτήσουν αντίθετα πράγματα.
Στην ορθόδοξη παράδοση, έχουμε τον θείο γνόφο ως κατοικία του Θεού. Αυτό προκύπτει ακόμη από την Παλαιά Διαθήκη, όπου, όπως λέγεται, «έθετο σκότος αποκρυφήν αυτού» (Ψαλμοί, 17, 12), δηλαδή έθεσε το σκοτάδι ως κρυψώνα του, ως κατοικία του. Αυτό θα το δούμε και στις ορθόδοξες αγιογραφίες: ένα σχήμα σκοτεινό, απ’ όπου εκπηγάζουν τα πάντα.
Το ερώτημα που τίθεται είναι, γιατί ο Θεός να μη θέσει το φως, τη διαύγεια, ας πούμε, ως κατοικία του; Οι απαντήσεις που μπορούμε να δώσουμε είναι δύο: πρώτον, όπως λέει ο Παύλος Ευδοκίμωφ, διότι «κάθε αδιάσειστη απόδειξη παραβιάζει την ανθρώπινη συνείδηση και μεταβάλλει την πίστη σε απλή γνώση.
Για αυτό είναι που ο Θεός περιορίζει την παντοδυναμία του, εσωκλείει τον εαυτό του μέσα στη σιωπή της υποφέρουσας αγάπης του, αποσύρει όλα τα σημεία, αναστέλλει κάθε θαύμα, ρίχνει μια σκιά πάνω στην αίγλη του προσώπου του». Έτσι, το σκοτάδι είναι η κατοικία ενός Θεού ταπεινού, που δε θέλει να επιβληθεί, αλλά να αναζητηθεί ελεύθερα.
Δεύτερον, διότι το σκοτάδι συμβολίζει την πλήρη αδυναμία του ανθρώπου να προσεγγίσει, πολλώ δε μάλλον να σκεφτεί τη θεία φύση, τη θεία ουσία. Παρά το ότι στη Βασιλεία του Θεού, θα υπάρχει, κατά τη φράση και πάλι του Ευδοκίμωφ, «πλήρης μετοχή στη ζωή του Θεού», εντούτοις και πάλι η θεία φύση θα παραμείνει άγνωστη.
Αυτό που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι να δούμε ποια η θέση του σκότους μέσα και στη θεολογία –ή θεοσοφία, όπως αναφέρεται συνήθως, λόγω του εμπειρικού της χαρακτήρα- του μεγάλου δυτικού μυστικού Ιάκωβου Μπαίμε.
Ο Μπερντιάγεφ στο έργο του «Νέος Μεσαίωνας» αναφέρει με ένα ποιητικό τρόπο τα εξής:
«Η άβυσσος του Γ. Μπαίμε φανερώνεται μόνο τη νύχτα. Η ημέρα περιβάλλει το μυστήριο της αβύσσου με καλύμματα». Η Άβυσσος κατά τον Μπαίμε είναι το μη-ον, αυτό που δεν έχει ακόμη γεννηθεί μέσα στη θεία φύση: το Ungrund. Πρόκειται για κάτι που χαρακτηρίζει μάλλον τη θειότητα (Gottheit), παρά τον ίδιο το Θεό (και ιδιαίτερα το Λόγο Του), εφόσον ο Θεός τελικά θα διαμορφώσει θέληση και θα προβεί σε ενέργειες που Τον χαρακτηρίζουν.
Παρατηρείται επομένως εδώ κάτι πολύ ενδιαφέρον: ο ορθόδοξος μυστικισμός ή η ορθόδοξη μυστική θεολογία, σε σχέση ακόμη και κορυφαίους μυστικούς ετερόδοξους, όπως ο Μπαίμε, κάνει πολύ μεγαλύτερη χρήση των εννοιών του σκότους ή του γνόφου και τους προσδίδει μια βαρύνουσα, ανώτερη σημασία: τις βάζει στα πλαίσια της θεογνωσίας. Με βάση τα παραπάνω, μπορούμε να εξηγήσουμε καλύτερα την περίφημη ρήση του βυζαντινολόγου Στήβεν Ράνσιμαν: «(…) μόνον η Ορθοδοξία αναγνωρίζει πως η θρησκεία είναι μυστήριο. Οι ρωμαιοκαθολικοί κι οι προτεστάντες θέλουν να τα εξηγήσουν όλα. (…) Νομίζω πως η Ορθοδοξία συντηρεί αυτό το πολύτιμο αίσθημα του μυστηρίου». Το αίσθημα του μυστηρίου πράγματι συντηρείται και στην ορθόδοξη θεολογική γλώσσα.
Βιβλιογραφία:
Γεώργιος Θεοτοκάς, «Πολιτικά κείμενα», εκδ. Ίκαρος
Νικολάι Μπερντιάγεφ, «Εισαγωγή στη διδασκαλία του Ιάκωβου Μπαίμε» (Ιδιωτ. Εκδοση, 2022)
Παύλος Ευδοκίμωφ, «Το Άγιο Πνεύμα στην ορθόδοξη παράδοση», εκδ. ο Ευαγγελιστής Μάρκος, 1999
Βλαδίμηρος Λόσσκυ, «Η μυστική θεολογία της Ανατολικής Εκκλησίας», εκδ. ο Ευαγγελιστής Μάρκος, εκδ. Ο ευαγγελιστής Μάρκος, 2007
Νικολάι Μπερντιάγεφ, «Ο νέος Μεσαίωνας: Ρωσική επανάσταση, Δημοκρατία, Σοσιαλισμός, Θεοκρατία», εκδ. Πουρναρά, 1987
Αγνώστου, «Γνόφος αγνωσίας», εκδ. Παπαδημητρίου, 2004
Λαμαρτίνος, «Οδοιπορικό ψυχής», εκδ. Στοχαστής, 2002
π. Γεώργιος Δ. Μεταλληνός, «Παγανιστικός Ελληνισμός ή Ελληνορθοδοξία;», Αρμός, 2003
* Ο Γεώργιος – Νεκτάριος Παναγιωτίδης είναι πληροφορικός και συγγραφέας.
Παραπομπές
[1] Ο Θεοτοκάς αναφέρεται στη φωτεινότητα, στη διάχυση του φυσικού, ηλιακού φωτός σε ορισμένους ελληνορθόδοξους ναούς. Στην ελληνορθόδοξη παράδοση, είναι ζήτημα πολιτιστικό. Ωστόσο, συναντά την Ρωμαιοκαθολική παράδοση, όπου, εκεί, σύμφωνα με τον Αλφόνσο Λαμαρτίνο, συμβολίζει την παντοδυναμία του ανθρώπινου λογικού, να φτάσει να γνωρίσει σαφώς μέχρι και την ουσία του Θεού, σύμφωνα με τις σχετικές θεωρίες των Καθολικών θεολόγων όπως ο Θωμάς Ακινάτης (analogia entis, κ.λπ.).
