Έκκληση: Μην αγνοείτε τα ιστορικά μνημεία της δυτικής κοιλάδας του Βουραϊκού
Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα
Ι. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΡΕΙΠΙΑ
Με αφορμή τις αυτοδιοικητικές εκλογές και ειδικότερα τις δημοτικές εκλογές για τον ευρύ Καλλικρατικό Δήμο Καλαβρύτων δεν είναι ορθό να περιμένουμε μόνο τις υποσχέσεις ή τις δεσμεύσεις των υποψηφίων δημάρχων, δημοτικών ή και κοινοτικών συμβούλων. Οφείλουμε να ανοίγουμε και εμείς θέματα που δεν «είναι πιασάρικα», ούτε αποκομίζουν δεκάδες ψήφων. Αποτελούν όμως ένα μέρος της ιστορικής μνήμης, μπορούν να λειτουργήσουν παιδευτικά, αλλά και στοιχείο προσέλκυσης περιηγητών και ενδιαφερομένων.
Ήδη έχουν -και πολύ ορθά- αναδειχθεί ο τόπος θυσίας του Καλαβρυτινού ολοκαυτώματος και το αντίστοιχο μουσείο, ο πύργος της Παλαιολογίνας στα Καλάβρυτα, τα μεγάλα παλαιά ή μικρότερα μοναστήρια, ο οδοντωτός, κλπ. Υπάρχουν όμως σ’ όλες τις ιστορικές κοιλάδες και πολλά άλλα μνημεία, όπως ο αρχαίος Κλείτορας, ο ναός της Ημερησίας Αρτέμιδας στου Χαμάκου (Λουσικό), μνημεία στην Ψωφίδα, κλπ, τα οποία λιγότερο ή περισσότερο έχουν ψηλαφιστεί, αναγνωριστεί και εν μέρει αναδειχθεί.
Εμείς, πιστοί στις νύξεις στην κοιλάδα του Βουραϊκού, θα ψηλαφίσουμε συνοπτικά και εν όψει της προεκλογικής περιόδου, μια ομάδα ιστορικών μνημείων στο δυτικό πόλο της (πρώην Δήμος Καλλιφωνίας). Ας τα δούμε με μια χρονολογική σειρά.
ΙΙ. ΠΡΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΟΧΥΡΟ ΤΗΣ ΚΕΡΤΕΖΗΣ
Αρχικά αναφέρουμε το προχριστιανικό Οχυρό της Κέρτεζης στη Ράχη Ρουμάνη (Παναγιά), για το οποίο έχει γίνει μελέτη, καταγραφή και αρχαιολογική ανακοίνωση ήδη από το 1989 από τον αείμνηστο αρχαιολόγο Γιάννη Αντ. Πίκουλα.
Πρόκειται για δορυφορικό οχυρό της αρχαίας Κύναιθας που το λιγότερο ήλεγχε τους επτά αρχαίους δρόμους στην περιοχή της σύγχρονης Κέρτεζης. Γι’ αυτό έχουμε ήδη γράψει άλλη φορά και σε παλαιότερο φύλλο.[1]
Στα όριά του όμως δυστυχώς πέρασαν οι τεράστιοι πυλώνες και οι γραμμές μεταφοράς των 400.000 Volt της ΔΕΗ. Μέχρι στιγμής κανένα θεσμικό ενδιαφέρον δεν υπήρξε, ούτε καν για ανταποδοτικά μέτρα υπέρ του Οχυρού.
Έγραψα τότε σχετικά: «Δυστυχώς σε αυτή τη φάση ίσως δεν μπορεί να αλλάξει η διαδρομή των ΓΜΤΥ στην περιοχή του Οχυρού, της Παναγιάς και των δυτικών Αλωνιών της Κέρτεζης. Η νέα όμως δημοτική αρχή, τουλάχιστον σε επίπεδο διακηρυκτικό -και η οποία έχει βρεθεί δίπλα στις μοναχές των Αγίων Θεοδώρων για των αγώνα τους να ‘’κρυφτούν’’ οπτικά οι δύο πυλώνες μαζί με τις ΓΜΥΤ-, θεωρεί ότι οφείλει η ιδιωτική ΑΔΜΗΕ να ανταποδώσει αντισταθμιστικά μέτρα».
ΙΙΙ. ΤΟ ΦΡΑΓΚΙΚΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΝΤΕΣΜΕΝΑΣ
Κάτω από το Κάστρο και δίπλα στην αρχαία πηγή «Κιόσι» είχαν τοποθετηθεί τα διόδια στο δρόμο Πάτρας-Κέρτεζης-Κλειτορίας-Τρίπολης από την εποχή της Φραγκοκρατίας. Παράλληλα το Κάστρο έλεγχε τους δρόμους περί τα 2 χλμ νοτιοανατολικά της θέσης του προηγούμενου Οχυρού. Δυστυχώς το Κάστρο είναι έρμαιο ιδιωτικών ανασκαφών. Οι φήμες λένε ότι μία έγινε το 2013 και μία στο τέλος της φετινής Άνοιξης…
Αντιγράφω από βιβλίο μου κάποια στοιχεία:
«Το βουνό ‘’Ντεσμένα’’ στην ευρύτερη νοτιοανατολική περιοχή της Κέρτεζης, που μάλλον αποτελεί παραφθορά της ονομασίας ‘’Δεσμένα’’, αποκλεισμένα δηλαδή για τους πολλούς δέντρα και καρποί (κάστανα, λευκοκάρυδα, βελανίδια, μανιτάρια, κ.λ.π.), είναι το πιο μακρινό στα νοτιοανατολικά του μεγάλου ανοικτού κάμπου της Κέρτεζης και στην Κοιλάδα του Βουραϊκού.
Στον χαμηλότερο λόφο του κτίστηκε αρχικά από του Φράγκους κάστρο και γι αυτό σήμερα ο λόφος λέγεται ‘’Κάστρο’’. Η θέση είναι ιδανική για να ελέγχουν τα περάσματα Καλάβρυτα – Κλειτορίας – Τρίπολης μέσω Λαγοβουνίου και Πριόλιθου (Συρμπανίου), όπως και το δρόμο Καλαβρύτων – Κέρτεζης ή Καλαβρύτων – Καλλιφωνίου – Αγίων Θεοδώρων – Σοποτού. Ταυτόχρονα στα πόδια τους είναι το επίσης παλαιό πέρασμα Κέρτεζης – Λαγοβουνίου – Σουδενών ή Κέρτεζης – Συρμπανίου – Κλειτορίας – Τριπόλεως.
Στα εκατό μέτρα προς στους πρόποδές του υπάρχει η πηγή ‘’Κιόσι’’, η οποία είναι κτιστή μ’ έναν ιδιόρρυθμο και μοναδικό τρόπο απ’ όλες τις πηγές της Κέρτεζης. Στα δυτικά του κάστρου και στο ίδιο υψόμετρο βρίσκεται η πηγή ‘’Σούλινο’’. Στα βορειοδυτικά της και αρκετά ψηλότερα στη μεγάλη δυτική λαγκαδιά του βουνού βρίσκεται η πηγή ‘’Ντεσμενόβρυση’’. Επομένως, πλέον της θέσης, είχαν και δυνατότητα μεταφοράς νερού οι φύλακες – στρατιώτες.
1) ‘’…Το κάστρο που βρίσκεται στη Ντεσμένα (Αγία Άννα ή Νάνα) ανάγεται στην περίοδο της Φραγκοκρατίας και συγκεκριμένα στον 3ο αιώνα…’’.[2]
2) ‘’…Δείγμα της παρουσίας των Φράγκων στην Κέρτεζη είναι το Κάστρο, πάνω από την ιδιόμορφη πέτρινη πηγή ‘’Κιόσι’’. Το Κάστρο αυτό φαίνεται ότι κατασκευάστηκε αμέσως μετά την κατάληψη της Πελοποννήσου από τους Φράγκους, δηλαδή τον 13ο αιώνα…’’.[3]
Αργότερα το εν λόγω κατέλαβαν οι Τούρκοι, μετά οι Ενετοί και αργότερα πάλι οι Τούρκοι. Ήταν σε καλή κατάσταση έως τις αρχές του 20ου αι.».[4]
IV. Ο ΝΕΟΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ Ι. ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΗΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ
Για το ναό αυτό ας μου επιτραπεί μια εκτενέστερη αναφορά για τρεις κυρίως λόγους:
1) Γιατί είναι πολύ πιθανόν να κτίστηκε επί του ειδικού συμβούλου του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου Γεωργίου (Σ)φραντζή μετά την άλωση της Πόλης και μεταξύ 1453-1460: «Κατά την Άλωση ο Σφραντζής και μέλη της οικογένειάς του αιχμαλωτίσθηκαν από τους Τούρκους. Την 1η Σεπτεμβρίου 1453 κατόρθωσε να διαφύγει στην Πελοπόννησο, στον φιλενωτικό δεσπότη του Μυστρά Θωμά Παλαιολόγο (1443-1460), αφού πρώτα διέσωσε τη σύζυγο και την κόρη του από την αιχμαλωσία. Επειδή ο Σφραντζής υπηρέτησε πιστά τον Θωμά Παλαιολόγο, ο Θωμάς τον ευεργέτησε για τις υπηρεσίες του παραχωρώντας του την Κέρτεζη Καλαβρύτων: «το χωρίον το Κέρτεζιν, ευεργέτησεν αργυβούλω» (Chronicon Minus, σελ. 144).
…Ενδιαφέρον, όμως, παρουσιάζει το γεγονός της επιβίωσης του ονόματος της βυζαντινής οικογένειας Φραντζή στο Μεσορούγι και στην Κέρτεζη Καλαβρύτων. Τα Καλάβρυτα και η ευρύτερη περιοχή, αν δεν αποτέλεσαν για μικρό χρονικό διάστημα ένα ξεχωριστό ‘’δεσποτάτο’’, σίγουρα όμως είλκυαν πάντοτε το ενδιαφέρον των Παλαιολόγων λίγο πριν και μετά την Άλωση.
Βυζαντινοί πύργοι, όπως το ανάκτορο της Παλαιολογίνας και άλλα κτίσματα, είναι αδιάψευστοι μάρτυρες αυτού του ενδιαφέροντος. Ο ιστορικός Σφραντζής μάς πληροφορεί ότι ο Θωμάς Παλαιολόγος επέλεξε τους Κραστικούς (ένα μικρό χωριό, μόλις 10 χιλιόμετρα μακριά από τα Καλάβρυτα) για να τελέσει τους αρραβώνες του με τη θυγατέρα του Ασάνη Ζαχαρία Κεντυρίωνα, Αικατερίνη, ενώ παράλληλα σημειώνει όλα εκείνα τα μέρη που επισκέφθηκε ως στρατιωτικός και πολιτικός ακόλουθος: τη Χαλανδρίτζα, την Καμενίτζα, το Χλεμούτσι, το Σεραβάλλιο και την Κέρτεζη.Της τελευταίας, μάλιστα, ανέλαβε τη διοίκηση με αργυρόβουλλο του Θωμά Παλαιολόγου. Δεν είναι γνωστό εάν και πόσο διέμεινε στην Κέρτεζη, καθώς σε σχέση με αυτό ο Σφραντζής δεν δίνει άλλες πληροφορίες…».[5]
2) Διότι ο ναός λειτουργούσε έως το 2000 και απαγορεύτηκαν οι ακολουθίες μόλις το 2008. Αναμενόταν όμως η συντήρηση κτηρίου και αγιογραφιών από την Πολιτεία και την Ι. Μητρόπολη, χωρίς όμως να γίνεται κάποια προσπάθεια. Ευτυχώς έχει φωτογραφηθεί σε υψηλή ανάλυση όλο το κατάγραφο εσωτερικό του Ι. Ναού πριν το σεισμό του 2008 από τον Παναγιώτη Ν. Σπηλιόπουλο και τον γράφοντα. Το υλικό αυτό έχει δοθεί ηλεκτρονικά στο Δήμαρχο κ. Αθαν. Παπαδόπουλο, τον πρόεδρο της Κοινότητας κ. Παναγιώτη Χρ. Κούρτη και τον Μητροπολίτη Καλαβρύτων κ. Ιερώνυμο.
3) Διότι το 2019 συλλέχθηκαν άνω των 200 υπογραφών προς την αρχαιολογική υπηρεσία και κινήθηκαν πάλι οι διαδικασίες από την επιτροπή πρωτοβουλίας, το ενοριακό συμβούλιο και την Κοινότητα Κερτέζης προς Μητροπολίτη κ. Ιερώνυμο, Δήμαρχο Καλαβρύτων κ. Αθαν. Παπαδόπουλο (2 φορές), αρχαιολογική υπηρεσία.
Μητροπολίτης και Δήμαρχος υποσχέθηκαν ενέργειες προ την αιρετή περιφέρεια (Περιφερειάρχης κ. Νεκτάριος Φαρμάκης). Κανείς τους όμως δεν έκανε καμία πρακτική ενέργεια… Μόνο η αρχαιολογική υπηρεσία (ως όφειλε) αφενός κατέγραψε εκ νέου το διπλό πρόβλημα (στατικότητας και συντήρησης αγιογραφιών) και με έγγραφό της ζήτησε δυο ειδικές μελέτες. Φυσικά ζήτησε να βρεθεί ( ; ) χρηματοδότηση για εκτέλεση των έργων. Κανείς όμως υψηλά ιστάμενος θεσμικός δεν «σήκωσε το γάντι», αλλά και κανείς επώνυμος δεν έδειξε ενδιαφέρον, πέραν της πρωτοβουλίας. Έτσι μόνο του το Ενοριακό Συμβούλιο απευθύνθηκε το 2022 και στο Ίδρυμα του κ. Αθανασίου Μαρτίνου, το οποίο όμως μας έχει στο περίμενε…
Περισσότερα στοιχεία για την ιδιαίτερη αξία αυτού του νεοβυζαντινού μνημείου, που βρίσκεται στα ανατολικά και εντός του Κοιμητηρίου, έχει γράψει ερευνήτρια Κερτεζίτισσα αρχαιολόγος και συγγραφέας.[6] Στοιχεία, επίσης, υπάρχουν και σε δύο από τα βιβλία μας.[7] Όμως θα επανέλθουμε σε άλλο άρθρο ειδικά γι αυτό το ζήτημα.
V. Ο ΕΘΝΙΚΟΣ ΠΥΡΓΟΣ ΤΩΝ ΦΡΑΝΤΖΗ ΚΑΙ ΛΙΑΡΟΥ
Ο Πύργος μετά την επανάσταση του 1821 βρέθηκε ως ιδιοκτησία σε παρακλάδι ενός μεγάλου σογιού της Κέρτεζης με το επώνυμο Χασαπόπουλος και το παρατσούκλι «Λιάρος». Σήμερα αποτελεί ιδιοκτησία του απογόνου Ανδρέου Κωνστ. Χασαπόπουλου. Ο Πύργος αυτός αναφέρεται μετά την επανάσταση ως «εθνικός πύργος» και είναι σχεδόν βέβαιο ότι κτίστηκε επί Γεωργίου (Σ)φραντζή. Όχι μόνο γιατί είχε ήδη μεταφερθεί η Κέρτεζη κοντά στο Κεφαλόβρυσο, όπου και ο Πύργος, αλλά και διότι εκεί ήταν και το σπίτι του ίδιου του (Σ)φραντζή:
1) «…Δεν είναι γνωστό εάν και πόσο διέμεινε στην Κέρτεζη, καθώς σε σχέση με αυτό ο Σφραντζής δεν δίνει άλλες πληροφορίες. Ωστόσο, παραμένει το ερώτημα σε ποιον ανήκε το οίκημα που σωζόταν μέχρι τις ημέρες μας, το επονομαζόμενο ‘’Το παλάτι’’, ή ο ‘’Πύργος του Λιάρου’’, όπως και ποια σχέση είχε η οικογένεια Φραντζή, η παρουσία της οποίας φθάνει έως τις ημέρες μας στη μικρή κωμόπολη. Ας σημειωθεί ότι η περιοχή που Βρίσκεται η οικία Φραντζή ονομάζεται ‘’Κάρα τα Βράχα’’.
Ο Ν. Παπαδόπουλος ισχυρίζεται πως από τον οικογενειακό κλάδο των Φραντζήδων έλκουν την καταγωγή τους τα μέλη των οικογενειών Φραντζή στο Μεσορούγι και την Κέρτεζη. Την άποψη αυτή συμμερίζεται και ο Γ. Π. Κουρνούτος, ο οποίος υποστηρίζει ότι ‘’σύμφωνα με τα στοιχεία που βρίσκουμε και από χρόνια που δεν μπορούν εύκολα να προσδιοριστούν, γιατί την απαρχή τους την ποριζόμεθα απ’ τη στοματική παράδοση, στον Μοριά υπάρχουν στους αιώνες της Τουρκοκρατίας τρεις κλάδοι Φραντζήδων που χαρακτηρίζονται ο καθένας με το δικό του παρωνύμιο. Είναι οι Μπεγιάννηδες, οι Περεντιάδες (18) και οι Βεκιαρέληδες’’…».[8]
2) «…Εις την Κέρτεζην των Καλαβρύτων σώζεται ο πύργος του (Σ)Φραντζή [= υπό το σημερινόν όνομα ‘’πύργος του Λιάρου’’] εις τους ΝΑ πρόποδας της ‘’Αλογορράχης’’ [= ‘’Βράχος Κοκκινάδι’’]. Ο πύργος ούτος εσμικρύνθη κατά ένα όροφον επί Κατοχής.
Σώζεται επίσης και η εν ερειπίοις πρώην τριώροφος οικία διαμονής του, καλουμένη άλλοτε ‘’Παλάτι’’. Η ηρειπωμένη αύτη οικία ευρίσκεται παρά τα ‘’Σπανέικα’’ [= των Ροζαίων]. Επίσης, εις την τοποθεσίαν ‘’Φροξυλιά’’ είχον οι Φραντζαίοι κτήματα, διό και μέχρι σήμερον διατηρείται το τοπωνύμιον του ‘’Κάρα τα Βράχια’’ (πρβλ. Βορύλλα Ανδρέα Χρυσ., Κέρτεζη. Η ιστορική της πορεία, ‘’Παρασκήνιο’’, Αθήνα 1994, σελ. 20-21).
Η οικογένεια (Σ)Φραντζή (Κάρα) υπήρχεν εν Κερτέζη μέχρι του 1943-1944, και οι τελευταίοι απόγονοι ανεχώρησαν οριστικώς κατά την διάρκειαν της Κατοχής δι’ Αθήνας και Αυστραλίαν (πρβλ. Βορύλλα Ανδρέα Χρυσ., Κέρτεζη. Ευρήματα- Μνημεία–Τοπωνύμια-Θρύλοι Παράδοση -Ήθη-Έθιμα –Θεσμοί -Κληρονομιά, Αθήνα 2003, Σπίτι Φραντζαίων: σελ. 26).
Προφανώς, τα πρώτα συγγενικά μέλη της οικογενείας του Χρονογράφου Γεωργίου Σφραντζή κατέφυγον εις την απόμακρον και ασφαλή ταύτην περιοχήν πριν ή και μετά την Άλωσιν. Μετά της Κερτέζης γειτονεύει και η γενέτειρα ημών των Καμενιάνων Αροανίας Καλαβρύτων, μέσω των οροπεδίων της μυθικής ‘’Ερυμανθίου Καπριβαίνης’’ (υψ.1658 μ.), ονομαστής κατά την παράδοσιν εκ του τρίτου άθλου του ήρωος της αρχαιότητος Ηρακλέους…».[9]
Πολλές εξειδικευμένες λεπτομέρειες έχω καταγράψει και σε βιβλίο μου,[10] που παραλείπονται λόγω χώρου.
VI. ΤΟ ΚΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ
Πρόκειται για το νεότερο ιστορικό κτήριο. Κτίστηκε αρχές της δεκαετίας του 1930 με πρωθυπουργό τον Ελευθέριο Βενιζέλο και υπ. Παιδείας τον Γεώργιο Παπανδρέου. Πρόκειται για διώροφο πέτρινο κτήριο με προσανατολισμό προς νότο (καστανόδασος) στην περιοχή Αη Θανάσης. Έχει δύο μεγάλες αίθουσες στο υπερυψωμένο ισόγειο και δύο στον 1ο όροφο που χωρίζονται με διπλές ανοιγόμενες πόρτες για εορταστικές εκδηλώσεις.
Προοριζόταν ως νέο δημοτικό σχολείο λόγω μεταφοράς από το ιστορικό κτήριο και σχολείο των Τετρεμέλη και Στριφτόμπολα, που θα γινόταν Κοινοτικό γραφείο.[11] Ως σχολείο λειτούργησε μετά το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων, και μόνο για ενάμισυ χρόνο, αλλά με μεταφορά του Γυμνασίου Καλαβρύτων. Στη συνέχεια μεταφέρθηκε το δημοτικό σχολείο Κερτέζης. Στο σχολείο αυτό μάθαμε τα εγκύκλια γράμματα χιλιάδες μαθητές και μαθήτριες, όπως ο γράφων, πολλοί επιστήμονες, αλλά και ο υποψήφιος Δήμαρχος Καλαβρύτων κ. Αθανάσιος Γ. Κανελλόπουλος. Δυστυχώς στα μνημονιακά χρόνια στάλθηκαν οι μαθητές στο Δημ. Σχολείο Καλαβρύτων και σταμάτησε η σχολική του λειτουργία.
Έγιναν κάποιες απόπειρες για άλλες εκπαιδευτικές λειτουργίες, αλλά σταμάτησαν. Η συντήρηση και μια νέα μορφωτική λειτουργικότητα είναι σε αναμονή…
Διαθέτει επίσης γύρω του λουτρά, τουαλέτες, μαγειρείο και ανθόκηπο. Σε χαμηλότερο επίπεδο διαθέτει προαύλιο χώρο που τις τελευταίες δεκαετίες ισοπεδώθηκε και προστέθηκαν στη δεκαετία του 1980 μπασκέτες. Ταυτόχρονα έκλεισε η είσοδος από τον κεντρικό δρόμο (νότια) λόγω της αύξησης των αυτοκινήτων και διότι έτσι μεγάλωσε ο αύλειος χώρος. Ανοίχθηκε είσοδος στα δυτικά μέσω τσιμεντένιας γέφυρας στο χείμαρρο «Σαρδούνη το λαγκάδι».
Πρόσφατα άλλαξε η χρήση του και έγινε μικρό γήπεδο ποδοσφαίρου με πλαστικό χορτοτάπητα. Προκείται για οικονομική προσφορά του Κερτεζίτη Δρ φυσικής κ. Νικολάου Σωτ. Δουκλιά εκ Γερμανίας. Δυστυχώς υπάρχουν δύο αρνητικές παρενέργειες. Αφενός αχρηστεύτηκαν οι μπασκέτες και αφετέρου το υπερυψωμένο πλέγμα γύρω του λειτουργεί ως «μπούργκα» και θολώνει το όμορφο κτήριο.
* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κέρτεζη. Είναι συνταξιούχος εκπαιδευτικός ως φυσικός, πτ. θεολογίας, συγγραφέας και ειδικός ερευνητής της Κέρτεζης.
Σημείωση: Δημοσιεύτηκε στην ΩΡΑ των ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ, στήλη ΒΟΥΡΑΪΚΕΣ ΝΥΞΕΙΣ, φ. 69, Σεπτέμβριος 2023, σελ. 26-27.
Παραπομπές
[1] Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας, «Το τραύμα του Οχυρού της Κύναιθας από την ΑΔΜΗΕ και τους Θεσμούς», «ΩΡΑ Καλαβρύτων», αρ. φ. 38, Φεβρουάριος 2021, «Βουραϊκές νύξεις», σελ. 10.
[2] Γιούλα Γ. Κωνσταντοπούλου, Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΗΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΤΗΣ ΚΕΡΤΕΖΗ, 1999, σελ. 11.
[3] Ανδρέας Χρυσ. Βορύλλας, ΚΕΡΤΕΖΗ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑ, εκδ. ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ, 1994, σελ. 19.
[4] Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας, ΟΤΑΝ ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΗΣΗ ΣΥΝΑΝΤΟΥΝ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1821, εκδ. Αρμός, 2021, σελ. 48-49.
[5] Γιούλα Γ. Κωνσταντοπούλου, Ο Γεώργιος Σφραντζής και το «Χρονικό της Άλωσης», περιοδικό Ιστορικά Θέματα, τ. 5, Μάρτιος 2002, σελ. 88 και 97.
[6] Γιούλα Γ. Κωνσταντοπούλου, Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΗΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΤΗΣ ΚΕΡΤΕΖΗΣ, 1999.
[7] Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας, ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, εκδ. Αρμός, 2019, σελ. 223-229 και ΟΤΑΝ ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΗΣΗ ΣΥΝΑΝΤΟΥΝ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1821, ό. π., σελ. 139-142.
[8] Γιούλα Γ. Κωνσταντοπούλου, Ο Γεώργιος Σφραντζής και το «Χρονικό της Άλωσης», ό. π., σελ. 97.
[9] Γέροντας Μάξιμος (Νικολόπουλος) Ιβηρίτης (Ι.Μ. Ιβήρων), άρθρο με τίτλο «Ο Βυζαντινός χρονογράφος της Αλώσεως Γεώργιος Σφραντζής, ο μετονομασθείς Γρηγόριος Μοναχός διά του Θείου και Αγγελικού Σχήματος», ΒΗΜΑ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ, 17.09.2023.
[10] Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας, ΟΤΑΝ ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΗΣΗ ΣΥΝΑΝΤΟΥΝ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1921, ό. π., σελ. 53-57.
[11] Για το διατηρητέο κτήριο αυτό, επειδή έχουν κινήσει διαδικασίες με χρηματοδότηση ιδιωτών και οργάνωση από το Δήμο Καλαβρύτων στην τελευταία δημαρχία του κ. Αθαν. Παπαδόπουλου, δεν θα αναφερθούμε σε αυτό το άρθρο.
