Το πολύσημο ήθος του Κερτεζίτη νεομάρτυρα Γιαλαμά…
(τοποθέτηση: 14.03.2023)
Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*
Ι. Το νέο τοπίο και οι ερχόμενες πολλαπλές εκλογές
Ας κάνουμε σε αυτό το άρθρο μια διαφορετικού τύπου πολιτική παρέμβαση, εν όψει των πολλαπλών φετινών εκλογικών αναμετρήσεων. Θα ανασύρουμε το πρόσωπο και τις τελευταίες ώρες ενός γενναίου και ανθρωπιστή άνδρα πριν τρεις αιώνες στη δυτική Κοιλάδα του Βουραϊκού. Πρόκειται για τον θρυλικό Γιαλαμά. Τελικά πριν λίγες εβδομάδες τοποθετήθηκε και σχετική εγχάρακτη μαρμάρινη πλάκα στο Κεφαλόβρυσο της Κέρτεζης.
Είναι αλήθεια ότι η συνεχιζόμενη παγκόσμια κρίση των πολλών πόλων του σύγχρονου καπιταλιστικού συστήματος, αφενός φέρνει τη συζήτηση σε πολλές προσωρινές πιθανά λύσεις του παρελθόντος, και αφετέρου δημιουργεί το γνωστό φονταμενταλιστικό κίνημα. Όσον αφορά το σοβιετικό μοντέλο του «υπαρκτού κρατικού σοσιαλισμού» η αυτοκριτική συζήτηση έχει γίνει μόνο εν μέρει, ενώ αντίθετα με το υπαρκτό σύστημα του κρατικού καπιταλισμού της Κίνας μάλλον όχι.
Η Κίνα αναδύεται δυναμικά, όπως και η κοντινή Ινδία. Η Ε. Ε. αποδείχτηκε λειψή, ανίκανη, με πολλές ταχύτητες και περιστρεφόμενη κυρίως γύρω από τον νεοκαπιταλιστικό γαλλογερμανικό άξονα (παγκόσμια κρίση, πόλεμος στην Ουκρανία, ενέργεια). Βορειανατολικά της Ελλάδας ισχυροποιείται, παρά τους κλυδωνισμούς της, η νέο-οθωμανική Τουρκία. Η Χώρα μας έχει σπάσει την πολύπλευρη εξωτερική της πολιτική, ενώ από το 1990 και μετά έχει αποθεώσει την πολιτική της ουράς, του ατομισμού, την αντιεργατική πολιτική και τη μίζερη δημοκρατία.
Σε όλες τις χώρες του δυτικού κόσμου αναδύεται το νεο-εθνικιστικό κίνημα με φονταμενταλιστική στρατηγική, φιλο-φασιστικές ιδεολογικές κατευθύνσεις – έως και φιλο-ναζιστικές – με κυρίαρχη την αντι-ανθρωπιστική του ιδεολογία. Ειδικοί του στόχοι οι μετανάστες, οι συνάνθρωποί μας του «τρίτου φύλου», οι γυναίκες και οι άνθρωποι του εργασιακού περιθωρίου. Από το κίνημα αυτό βγαίνει ένα μίσος κατά του ανθρώπου, υπέρ του σκληρού κράτους, ενώ επιστρατεύονται παλιά ιδεολογήματα του τύπου «πατρίς, θρησκεία, οικογένεια». Στην πραγματικότητα ξηλώνουν πλήρως το πουλόβερ και αυτών των αξιών, όσες δηλαδή έχει αφήσει ακόμα ο σύγχρονος παγκοσμιοποιημένος και πολυ-πολικός καπιταλισμός.
Σε επίπεδο κατεύθυνσης η στάση του Γιαλαμά αποτελεί -και σε πρωτόλεια αντίληψη- μια αχτίδα φωτός: Χωρίς να απεμπολεί την πίστη, την οικογένεια και τον τόπο, μετέχει στον κοινό πόνο, αλλά με αντίθετο τρόπο από το φονταμενταλιστικό κίνημα. Δεν αποτελεί το αίμα του «εχθρού» τη βάση του τρόπου ζωής του, αλλά η διακινδύνεψη του δικού του αίματος για χάρη των κοινών αγαθών. Αυτό είναι ένα κριτήριο για να σταθούμε στις κρίσιμες πολλαπλές αναμετρήσεις που περιμένουμε…. Έτσι αυτός ο κερτεζίτης νεομάρτυρας δείχνει το δρόμο που οφείλουμε να ακολουθήσουμε…
ΙΙ. Εγχάρακτη πλάκα, ευχαριστίες και το επόμενο βήμα
Μετά από 1,5 χρόνο από την πρόταση, τον Αύγουστο του 2021, στην κεντρική πλατεία της Κέρτεζης, στις 14 Μαρτίου 2023 ολοκληρώθηκε η υπόσχεση. Τοποθετήθηκε εγχάρακτη πλάκα του νεομάρτυρα Γιαλαμά στο Κεφαλόβρυσο, μετά από τρεις αιώνες… Ποτέ δεν είναι αργά. Φαίνεται ότι «ωρίμασε» η αποδοχή του προχωρημένου ήθους του στις αρχές της 2ης Τουρκοκρατίας στην περιοχή και στην έδρα του Καζά Καλαβρύτων, την Κέρτεζη.
Οι πολλοί μύλοι της, τα πολλά νερά της, η μεγάλη ανοικτή κοιλάδα, τα γύρω δάση, οι επτά δρόμοι της προς όλες τις κατευθύνσεις έδωσαν μέχρι το 1780 την έδρα στον Βοεβόδα του καζά. Ταυτόχρονα έδιναν και τις σχετικές προληπτικές ενέργειες για τον πολλαπλό έλεγχο της έδρας.
Ο κίνδυνος οργανωμένης εξέγερσης στην καρδιά των νερών έπρεπε να πνιγεί νωρίς. Είχε μάλλον στοχοποιηθεί ο πιο επικίνδυνος άνθρωπος, ο Γιαλαμάς. Έκλεισαν τα νερά του Κεφαλόβρυσου από του γηγενείς, έφεραν έναν φοβερό τουρκο-αιγύπτιο μισθοφόρο να τον περιμένει στη μεγάλη πηγή και να τελειώνουν μια και καλή από τον κίνδυνο.
Μόνο που τα πράγματα δεν πήγαν όπως ακριβώς τα είχαν σχεδιάσει. Στη μονομαχία εκεί τα μεσάνυκτα της άνοιξης κέρδισε ο Γιαλαμάς μετά από ώρα. Ο ηττημένος έπρεπε να μείνει εκεί νεκρός. Γι αυτό πήγε στο plan B, πράγμα που δεν το γνώριζε ο αγαθός χριστιανός Γιαλαμάς. Τον παρακάλεσε να του σώσει τη ζωή, αφού κι αυτός είχε δικούς του ανθρώπους. Ο Γιαλαμάς εφάρμοσε στην τελειότητα την χριστιανική αγάπη, χωρίς όμως να σκεφτεί ότι αυτό δεν είναι ο κανόνας στον κόσμο μας…
Ο «αράπης», όπως τον βάφτισαν οι κάτοικοι, είχε στην τσέπη του και δηλητήριο, άγνωστο για τον αγράμματο Γιαλαμά. Κι εκεί που τον βοηθούσε να γεμίσει «τ’ αγγειά» του ο Γιαλαμάς, έριξε δηλητήριο κι ο Γιαλαμάς ξεψύχησε έξω από την αυλόπορτα του σπιτιού του, ενώ μέσα τον περίμενε η νεαρή γυναίκα του και τα πολλά διψασμένα παιδιά του.
Το ήθος του Γιαλαμά είναι ανεπανάληπτο ως αφετηρία στο βίο και την πολιτεία μας, συχνά όμως δεν το κατανοούμε ούτε οι Καλαβρυτινοί. Ότι δεν είναι ο θάνατος, το αίμα και το μίσος προς τους άλλους η λύση για μια ανθρωπιστική κοινωνία.
*****
Αφορμή για την εγχάρακτη πλάκα αποτέλεσε σχετικό βιβλίο για το 1821, που παρουσιάστηκε εκεί.[1] Την χρηματοδότηση υποσχέθηκε και υλοποίησε ο αγαπητός Δρ Φυσικής, ευεργέτης πλέον Κερτεζίτης και απόδημος στη Γερμανία, Νίκος Σ. Δουκλιάς.
Την απόφαση θεσμικά για την υλοποίηση πήρε ομόφωνα το Κοινοτικό Συμβούλιο Κερτέζης. Ενεργό ενδιαφέρον έδειξε και ο φίλος Κερτεζίτης αντιδήμαρχος Καλαβρύτων Σωτήρης Γ. Δουκλιάς, ανιψιός του χρηματοδότη μας.
Το κείμενο και η ευθύνη ήταν του γράφοντος. Το έτος είναι κατά προσέγγιση. Τοποθετήθηκε
συνεργατικά από τον πρόεδρο της Κοινότητας Κέρτεζης Παναγιώτη Χρ. Κούρτη, τον αντιπρόεδρο Σωτήρη Α. Βορύλλα και τον γράφοντα.
Λεπτομέρειες για το θρύλο αυτό δίνονται από το ποίημα των 73 άνισων στροφών του Σωτ. Σ. Γιανιτσόπουλου (έκδοση 1928), το πεζό άρθρο του π. Ανδρέα Νικολάου (Φ. τ. Κ. 1976), ανάδειξή τους από το Κερτεζίτη ιστοριοδίφη Ανδρέα Χρυσ. Βορύλλα και πολλά σχόλια του γράφοντος. Αξίζουν οι δημόσιες ευχαριστίες σε όλους όσους έχουν αναδείξει δημόσια το θρύλο του Γιαλαμά και το στήσιμο της εγχάρακτης πλάκας.
Θα χρειαστούν όμως κι άλλες δράσεις για να βρίσκεται στη ζωντανή μνήμη μας. Ίσως η τοπική εκκλησία να είναι ο επόμενος σταθμός… Εμείς θα δώσουμε στις επόμενες ενότητες αρκετά στοιχεία με διπλό στόχο. Να υπάρξει βαθύς αναστοχασμός αφενός, και αφετέρου να μελετηθεί το ποίημά του σε βάθος. Μπορεί να χρειαστεί κι ένα οργανωμένο επιστημονικό συνέδριο για τον νεομάρτυρα.
ΙΙΙ. Σχολιασμός ποιήματος και πεζής απόδοσης (2021)
1) Αναμφίβολα η «ιστορία του Γιαλαμά» πρόκειται για θρύλο, που διαδόθηκε στην Κέρτεζη και τους κατοίκους, αρχικά προφορικά για διακόσια χρόνια από γενιά σε γενιά, ενώ τα τελευταία περίπου εκατό χρόνια έχουμε κυρίως την ποιητική απόδοση του απογόνου του Σωτ. Σ. Γιαννιτσόπουλου. Τα δε τελευταία πενήντα χρόνια έχουμε και την πεζή απόδοση του παπα Ανδρέα Νικολάου.
2) Όπως όλοι οι θρύλοι, έτσι κι’ αυτός, έχει ένα πυρήνα που είναι αληθινός. Απλά επενδύθηκε, πρώτα από την προφορική παράδοση του γεγονότος και των γύρω απ’ αυτό εξηγήσεων, και κατόπιν από τον ποιητή, «ποιητική αδεία».
3) Η πεζή απόδοση δεν κάνει ερμηνεία, αλλά μεταφέρει την ουσία από το ποίημα, μικραίνοντας και συνοψίζοντας πολύ καλά το περιεχόμενο.
4) Αναμφίβολα, το γεγονός αναφέρεται στην αρχή της ύστερης τουρκοκρατίας, όπου η Κέρτεζη ήταν έδρα του Βοεβόδα, διοικητή όλης της επαρχίας Καλαβρύτων (Καζά).
5) Όπως έχουμε ήδη εξηγήσει, η έδρα δεν επιλέχτηκε μόνο επειδή ήταν η Κέρτεζη κέντρο επτά διαφορετικών δόμων και μεγαλοχώρι, αλλά γιατί είχε πολλά νερά, μύλους και κάμπο. Επομένως ο έλεγχος των νερών ήταν βασικός άξονας επιβολής κυριαρχίας επάνω στους γηγενείς κατοίκους, αλλά και στο βοηθητικό και στρατιωτικό προσωπικό.
6) Επίσης ο φόβος εξέγερσης απέναντι στη νέα εξουσία ήταν υπολογίσιμος, επομένως κάθε απόπειρα πυρήνων έπρεπε προληπτικά να πνιγεί «εν τη γενέσει» και μάλιστα στην έδρα του Καζά!
7) Φαίνεται ότι ο Γιαλαμάς ήταν λεβέντης με τα όλα του και ο πρώτος ύποπτος για γεγονότα, αλλά και της αναπτέρωσης του ηθικού των υπολοίπων.
8) Δεν γνωρίζουμε αν όντως ήταν παγίδα «το κράτημα των νερών», ώστε «να τσιμπήσει» ο λεβέντης Γιαλαμάς, αλλά σίγουρα ο έλεγχος των νερών για τη διοίκηση, τους μύλους, το πότισμα ανθρώπων και ζωντανών, αλλά και για τα χωράφια, ήταν προτεραιότητα. Αν μάλιστα, όπως τα δύο – τρία τελευταία χρόνια, τα χιόνια ήταν λίγα, η βασική πηγή (το Κεφαλάρι – Κεφαλόβρυσο) θα είχε τα μισά νερά σε σχέση με τις καλές χρονιές.
9) Είτε έτσι, είτε αλλιώς, ο Γιαλαμάς «σήκωσε το γάντι» και νίκησε στη μονομαχία το θεριεμένο τουρκοαιγύπτιο (Αράπη).
10) Η όλη στάση του Γιαλαμά δείχνει ένα πραγματικό χριστιανό, που δεν είναι «καρπαζοεισπράχτορας», αλλά με προσωπική, οικογενειακή και συλλογική συνείδηση.
11) Η στάση του από πλευράς χριστιανικής να σεβαστεί τον ηττημένο «Αράπη», θεωρείται τίμια και θαρραλέα κι’ όχι λανθασμένη.
12) Δυστυχώς η έλλειψη ευρύτερων γνώσεων για την κυκλοφορία δηλητηρίων από την πλευρά των εξουσιαστών Τούρκων, δεν τον βοήθησε να υποψιαστεί την ολική άτιμη «αντεπίθεση» του μισθοφόρου. Νομίζω, λοιπόν, ότι δεν ήταν αφέλεια, αλλά έλλειμμα γνώσης.
13) Η λεβεντιά του Γιαλαμά ξεπερνά τη σημερινή «μικροαστική» αντίληψη πολλών «αστοχριστιανών», που κοιτούν τη «δουλειά τους» και την «οικογένειά τους», με μια φοβική, ιδιοτελή και υποτελή αντίληψη.
14) Η λεβεντιά του ήταν πολύ καλά συνδυασμένη με την χριστιανική του πίστη, το εικονοστάσι στο σπίτι, το τίμιο ξύλο και την σχέση με τον πραγματικό Κύριο στις δύσκολες συνθήκες της τυραννίας.
15) Η έλλειψη όμως σχολείων στις αρχές του 18ου αι. και η έλλειψη βαθιάς κατήχησης δεν είχαν εξαφανίσει τις δεισιδαιμονίες στους χριστιανούς περί «εξωτικών» πνευμάτων.
16) Πάντως η γενική στάση τοποθετεί τον Γιαλαμά στους χριστιανούς της θεολογικής ακρίβειας, που «δεν θέλουν σώνει και καλά» το αίμα να ρέει από τους αντιπάλους.
17) Θεωρώ ότι ο Γιαλαμάς με την άτιμη και άδικη δολοφονία του από τον μισθοφόρο, κατατάσσεται μαζί με τους νεομάρτυρες εκείνης της περιόδου!
18) Θεωρώ επίσης ότι στην τοπική κοινωνία, αλλά και ειδικά στην ενορία, οφείλουμε να αναδείξουμε αυτές τις όψεις του νεομάρτυρα Γιαλαμά από εδώ και πέρα.
19) Από την άλλη οφείλουμε να κατανοήσουμε και το «άτιμο σκυλί», τον Σαΐντ, αφού βρέθηκε χαμένος ανάμεσα στις δύο δαγκάνες ενός «δόκανου» της «μοίρας». Εάν δεν σκότωνε τον Γιαλαμά, ήταν βέβαιο ότι ο Βοεβόδας θα τον «καθάριζε», γιατί η ζημιά θα ήταν τεράστια αν κυκλοφορούσε ηττημένος, οπότε μπορούμε να κατανοήσουμε πόσο λάθος είναι να βρίσκεται κάποιος ως μισθοφόρος σκληρών εξουσιαστών.
20) Παρατηρούμε ότι οι Οθωμανοί δεν ήταν βεβαίως «αγγελούδια» στην κοινωνική και πολιτική συνύπαρξη με τους χριστιανούς. Όσο κι αν κάποιοι «εκσυγχρονιστές» σήμερα προσπαθούν να εξωραΐσουν την τουρκική εξουσία, δεν μπορούν να το καταφέρουν, γιατί ακόμα έχουμε ντοκουμέντα, που δεν μπορούν να τα υπερνικήσουν…
21) Αξίζει να μνημονεύουμε τον άγνωστο στους πολλούς κερτεζίτη ποιητή Σωτ. Σ. Γιαννιτσόπουλο, γι αυτό το υπέροχο ποίημα που ζωντανεύει ένα θρύλο με τόσα πολλά μηνύματα.
22) Ομοίως αφενός να μνημονεύουμε και τον παπα Ανδρέα Νικολάου, που μας χάρισε -ανάμεσα σε πολλά στην ζωή του στην Κέρτεζη- την όμορφη, συνοπτική και πεζή απόδοση, η οποία, μαζί με το ποίημα, βοηθούν στην κατανόηση αυτού του ζωντανού θρύλου.
23) Τέλος να ευχαριστήσουμε τον Ανδρέα Χρυσ. Βορύλλα, που συμπεριέλαβε την πεζή απόδοση στα βιβλία του (περιληπτική στο ένα και πλήρη στο άλλο) κι’ έτσι μας δόθηκε η ευκαιρία για μία πλήρη εικόνα.
24) Το ποίημα αυτό, εν κατακλείδι, όπως και το προηγούμενο για τον Αναγνώστη Στριφτόμπολα, δίνουν ένα διαφορετικό χρωματισμό στο βιβλίο μας.
25) Τέλος οφείλω να πω ότι κράτησα την ορθογραφία και την μορφή στο καθαυτό ποίημα του Σωτ. Σ. Γιαννιτσόπουλου, όπως το αντέγραψα από το πρωτότυπο (1928).
26) Επίσης κράτησα τα κομμάτια των στροφών και στίχων του παπα Ανδρέα Νικολάου, έτσι όπως τα αναδημοσίευσε ο Ανδρέας Χρυσ. Βορύλλας, παρότι κάποια είχαν κάποιες μικρές διαφορές από το πρωτότυπο, ανάξιες διόρθωσης από πλευράς περιεχομένου.
IV. Συμπληρωματικά για τον θρυλικό Γιαλαμά[2]
1. Οι Γιαλαμάδες της περιοχής Καλαβρύτων
Το επώνυμο «Γιαλαμάς» κατά κύριο λόγο έχει τις ρίζες του σε χωριά της ορεινής Μεσσηνίας. Μάλιστα δε, υπάρχει ένα χωριό στο οποίο οι περισσότεροι έχουν αυτό το επώνυμο.[3]
Υπάρχουν μαρτυρίες που αναφέρουν ότι ένα μέρος απ’ αυτό το μεγάλο σόι κινήθηκε βόρεια της Πελοποννήσου σε περισσότερο ορεινές περιοχές, στις οποίες δεν είχαν πρόσβαση οι Τούρκοι. Ένα τέτοιο χωριό είναι τα Τριπόταμα της παλαιάς επαρχίας Καλαβρύτων Αχαΐας. Εκεί εξαπλώθηκε ικανός αριθμός από το σόι αυτό, που υφίσταται μέχρι σήμερα. Μάλιστα δε, «από στόμα σε στόμα», στην περιοχή αυτή ακούγεται σχετικό δημοτικό τραγούδι, το οποίο δημοσιεύεται στην επόμενη ενότητα.
Σ’ αυτά τα ορεινά χωριά όμως δεν υπάρχει πρόσβαση σε άλλα επαγγέλματα, πλην της κτηνοτροφίας, τόσο λόγω της μορφολογίας του εδάφους, όσο και των συνθηκών της ζωής. Τα σπίτια εκεί βρίσκονται ακόμα και σήμερα διάσπαρτα, μακριά το ένα από το άλλο. Η γειτνίαση την εποχή εκείνη εγκυμονούσε πολλούς κινδύνους.
Ο θρυλικός Γιαλαμάς, λοιπόν, που έφτασε και μετοίκησε στην Κέρτεζη, προφανώς έφτασε για να βρεθεί σε ένα τόπο με περισσότερο κάμπο. Παράλληλα είχε τη δυνατότητα να εξασκήσει και άλλα επαγγέλματα, λόγω του ότι «τα χέρια του έπιαναν», καθώς ελέγετο.
‘Όταν «έκλεινε τα μάτια του» δολοφονημένος από το δηλητήριο του «Τουρκοαράπη», όπως σώζεται σε προφορική παράδοση στους Γιαλαμαίους των Τριποτάμων, αλλά και σε Κερτεζίτες, έδωσε «εντολή» στη γυναίκα του να πάρει τα παιδιά και να φύγει από την Κέρτεζη, αλλά να μη τη λησμονήσει ποτέ!
Ερευνώντας την ιστορία του θρυλικού Γιαλαμά, βρεθήκαμε έκπληκτοι μπροστά σε ένα παράδοξο γεγονός, όπως μια μαρτυρία που λέει ότι «ο εφημέριος της Κοινότητας Ψωφίδας (Τριποτάμων) δύσκολα έως καθόλου εξέδιδε πιστοποιητικά αγαμίας, όταν κάποιος θα νυμφευόταν αλλού και θα έφευγε από το χωριό».
Το ίδιο συνέβη, λοιπόν, και στην περίπτωση του γάμου της νεότερης οικογένειας Γιαλαμά που έχουμε στο χωριό μας (Κέρτεζη). Ο μακαριστός π. Παναγιώτης Παπαναγιώτου αντέδρασε σφόδρα στην έκδοση «πιστοποιητικού αγαμίας» στο Δημήτριο Θ. Γιαλαμά. Όταν όμως άκουσε ότι πρόκειται για γάμο στην Κέρτεζη, όχι μόνο έδωσε τη συγκατάθεσή του, αλλά με περηφάνια είπε: «Συνέχισε το όνομα αυτό στον τόπο που δοξάστηκε. Του το οφείλουμε!!!».
2. Δημοτικό τραγούδι για νερό και Γιαλαμαίους
α) Η Κλεφτοπούλα Αρετή[4]
«Διψούν οι κάμποι για νερό
και τα βουνά για χιόνια,
διψάει κι η δόλια η Αρετή
για μια σταλιά νεράκι.
Πέντε ημέρες νηστική
και πέντε διψασμένη,
κι’ η μάνα της της έλεγε,
κι η μάνα της της λέει:
‘’Δώσ’ Αρετή το λόγο σου
για να σ’ αρραβωνιάσω’’.
‘’Δεν στο’πα δεν παντρεύομαι,
δεν παίρνω Ζαρουχλιώτη’’.
‘’Θα πάρω απ’ τα Τριπόταμα
από τους Γιαλαμαίους,
π’ όχουν τα χίλια πρόβατα,
τα πεντακόσια γίδια,
οπού φορούν ραφτά σκουτιά
λάμπουν από τ’ ασήμι’’».
β) Σχολιασμός του δημοτικού τραγουδιού
1) Το εν λόγω δημοτικό τραγούδι αποτελεί μία από τις παραλλαγές ανάμεσα από πολλά παρόμοια δημοτικά τραγούδια της ορεινής βόρειας Πελοποννήσου, όπως μου τόνισε ο Χαράλαμπος Δ. Γιαλαμάς, που ερευνώντας στην περιοχή Τριποτάμων (Ψωφίδας) Καλαβρύτων, το έφερε και στο φως της Κέρτεζης.
2) Η αρχική του σύνθεση χάνεται πριν την επανάσταση του 1821 και φανερώνει τις κοινωνικές δυσκολίες των κοριτσιών στους γάμους της εποχής εκείνης. Συχνά για να αποφύγουν είτε τη φτώχεια, είτε την πίεση των Τούρκων, παντρευόντουσαν σε μικρή ηλικία, συχνά και σε μακρινά χωριά από τον τόπο γέννησης. Ένα τέτοιο χωριό είναι η καλαβρυτινή Ζαρούχλα (στον Χελμό) σε σχέση με τα Τριπόταμα (νοτιοανατολικοί πρόποδες του Ερύμανθου). Πιθανώς η παραλλαγή αυτή να έχει δημιουργηθεί αρκετά αργότερα.
3) Η δίψα του νερού αποτελεί την πρώτη φυσική εικόνα του τραγουδιού. Από πλευράς οικολογικής παραπέμπει αρχικά στην τότε έλλειψη χιονιών στα βουνά (δεν υπήρχε τότε καμιά ανθρωπογενής αιτία στην κλιματική αλλαγή) και στα μειωμένα νερά των πηγών και ποταμών της περιοχής.
4) Από πλευράς κοινωνικής, από τη στιγμή που συνδέεται με τους Γιαλαμάδες, παραπέμπει έμμεσα στην αιτία της μπαμπέσικης δολοφονίας του Κερτεζίτη λεβέντη Γιαλαμά εκεί κοντά στο 1720. Σίγουρα πάντως δείχνει τον μεγάλο αντιπαραγωγικό και αντικοινωνικό ρόλο της έλλειψης νερών. Επομένως η παραπέρα στέρηση αποτελούσε μια ακόμα κοινωνική αιτία ρήξης με τους Τούρκους αφεντάδες των περιοχών αυτών.
5) Η δίψα και η πείνα της νεαρής Αρετής, η φτώχεια δηλαδή, οδήγησε τη μάνα της να αποδεχτεί προξενιό με κάποιον μη πολύ πλούσιο μάλλον άνδρα από το χωριό Ζαρούχλα, αλλά η Αρετή αλλού είχε το βλέμμα της και δεν συναινούσε.
8) Η, κατά πάσα πιθανότητα, όμορφη Αρετή ήθελε να βάλει στη ζυγαριά ενός γάμου για να παντρευτεί ντόπιο ορεσίβιο τσοπάνη «με χίλια πρόβατα και πεντακόσια γίδια», δηλαδή ένα πολύ πλούσιο τσελιγγόπουλο από το σόι των Γιαλαμαίων.
9) Το τραγούδι δεν αναφέρει κάποιον προσωπικό έρωτα, αλλά δίνει ιδιαίτερη σημασία στο πλούσιο ντύσιμο των μεγαλοτσοπάνηδων, δηλαδή στην κοινωνική προβολή των ντόπιων αυτών Γιαλαμαίων. Αυτό υποδηλώνει με σαφήνεια ότι ανάμεσα στους ρωμιούς υφίστατο η ταξική παραγωγική και οικονομική διαίρεση και διαστρωμάτωση.
10) Το ότι οι μεγαλοτσοπάνηδες αυτοί ήταν Γιαλαμαίοι, αυτό δείχνει ότι ήταν εγκατεστημένοι εκεί πάρα πολλά χρόνια και επομένως αποτελούσε μία βαθιά ρίζα του σογιού εκεί. Δεν μας πληροφορεί όμως το τραγούδι αν ο ίδιος ο θρυλικός Γιαλαμάς της Κέρτεζης (ή πρόγονοί του) ήλθε από τα Τριπόταμα στην Κέρτεζη, κατευθείαν από τη Μεσσηνία ή υπήρξε μια αντίστροφη πορεία της γυναίκας του και των παιδιών του προς τα Τριπόταμα. Αυτή η πλευρά μένει ακόμα ανεξερεύνητη.
* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κέρτεζη. Είναι συνταξιούχος εκπαιδευτικός ως φυσικός, πτ. θεολογίας, συγγραφέας και ειδικός ερευνητής της Κέρτεζης.
Σημείωση από τΜτΒ: 1η δημοσίευση μηνιαία εφημ. ΩΡΑ των ΚΑΛΑΒΡΥΘΤΩΝ, μόνιμη στήλη «ΒουραΪκές νύξεις», φ. 64, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2023, σελ. 10-11.
[1] Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας, Όταν Παιδεία και Ποίηση συναντούν την επανάσταση 1821, εκδ. Αρμός 2021. Όλα τα σχετικά με το θρύλο του νεομάρτυρα Γιαλαμά βρίσκονται στο Κεφ. ΙΑ΄, σελ. 291–317.
[2] Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας, Όταν Παιδεία και Ποίηση συναντούν την επανάσταση 1821, εκδ. Αρμός 2021, παράρτημα επανέκδοσης, XIII, σελ. 379-384.
Τα νέα αυτά στοιχεία προέκυψαν μετά από συζήτηση πάνω σε αρχική έρευνα, που έχει κάνει ο κερτεζίτης Χαράλαμπος Δημ. Γιαλαμάς, στις 11 και 12 Αυγούστου του 2021. Ο ίδιος βεβαίως δεν είναι απόγονος του θρυλικού Γιαλαμά, αλλά έχει σχέση με το ευρύτερο σόι των Γιαλαμάδων της βόρειας Πελοποννήσου.
[3] Συμφωνήσαμε ότι κατά πάσα πιθανότητα είναι το χωριό «Άνω Μέλπεια» της Μεσσηνίας. Επικουρικά μπορεί να δει κανείς και το εξής δημοσίευμα: «Σαν σήμερα, στις 19 Ιανουαρίου 1909 γεννήθηκε στην Άνω Μέλπεια της Μεσσηνίας ο δημοσιογράφος και θεατρικός συγγραφέας Ασημάκης Γιαλαμάς. Επιμέλεια: Τάσος Αποστολόπουλος». ΠΗΓΗ: 19.01.2021, fourtounis.gr.
[4] Από έρευνα του Χαράλαμπου Δημ. Γιαλαμά στα Τριπόταμα. Μου παραδόθηκε στην Κέρτεζη 14.08.2021.
Πίνγκμπακ: Το πολύσημο ήθος του Κερτεζίτη νεομάρτυρα Γιαλαμά… – Cognosco Team