Οι αρχέγονοι αμπελώνες στην Κέρτεζη και το πνεύμα του Οίνου

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Στην εποχή μας η Κέρτεζη, όπως και όλος ο ορεινός όγκος, διαθέτει λίγους αμπελώνες[1]. Οι αιτίες πολλές, με κυριότερη το δημογραφικό ζήτημα και τις ευρύτερες ελληνικές και ευρωπαϊκές πολιτικές. Οι λίγοι όμως αυτοί είναι σύγχρονοι και παράγουν εκλεκτό κρασί, όπως και άλλα παράγωγα, με νέες ποικιλίες.

Κατά την μεγάλη ανάπτυξη όμως της κωμόπολης (Κέρτεζης) αναπτύχθηκαν αμπελώνες σε όλα σχεδόν τα βορεινά μη αρδεύσιμα μέρη, που έβλεπαν δηλαδή προς τη μεσημβρία σε πλαγιές, αλλά αργότερα και στους βορεινούς πρόποδες της «Ντεσμένας», στα νότια της δυτικής κοιλάδας. Το 1906 καταγράφονται ότι ήταν περίπου 1000 στρ.. Συγκεκριμένα:

α) Τα «Πάνω αμπέλια» στην περιοχή της «Κοζίτσας» και νότιες «Αχλαδίτσες» (περιοχή που μέχρι σήμερα λέγεται και «Πάνω Αλώνια») στους πρόποδες των «Τριών Γυναικών». Πρόκειται για την πιο δυτική περιοχή αμπελώνων.

β) Τ’ αμπέλια στους δυτικούς και ανατολικούς «Αη Σαράντα» με σύνορο το «Λαγκάδι του Σαρδούνη» πού’ρχεται από το διάσελο του «Αη Θόδωρου».

γ) Τ’ αμπέλια στην περιοχή «Αη Θανάσης» που περικλείεται από του «Σαρδούνη το Λαγκάδι» δυτικά, τον κεντρικό δημόσιο δρόμο νότια, το λαγκάδι «του Ζαβλάνη» ανατολικά και το δρόμο προς «Στάμενα τη Λάκκα» βόρεια. Η περιοχή έχει μπει στο «σχέδιο πόλης» στα τέλη του 20^ου αι..

δ) Τ’ αμπέλια βορειότερα του προηγούμενου δρόμου, δηλαδή της «Λάκκας του Στάμενα» με ανατολικό όριο το λαγκάδι «του Ζαβλάνη», βόρεια το μικρό καστανόδασος και δυτικά τους ανατολικούς «Αη Σαράντα» (παλιά «Χαρέϊκα» αμπέλια).

ε) «Τα πολλά»! Πρόκειται για την μεγαλύτερη περιοχή αμπελώνων ανατολικά από το «Λαγκάδι του Ζαβλάνη» μέχρι και τα δυτικά Αλώνια, γύρω από το σημερινό ξωκκλήσι του «Αη Γιώργη». Το μεγαλύτερο μέρος βρίσκεται πάνω/βόρεια από τον κεντρικό δρόμο, πλην των αμπελώνων στις «Κολλαρές», που είναι κάτω/νότια απ’ αυτών και βόρεια του «Κάτω δρόμου».

Επειδή η περιοχή είναι μεγάλη, έχει πολλές διαδοχικές ονομασίες, τις εξής: «Δυό Τοίχοι», «Αη Θανάσης», «Πατητήρα», «Παληοφούσκι», «Αη Γιώργης», «Νικολή η Λάκκα», «Κούλη τ’ αμπέλι», «Σταυρός», δυτικό και ανατολικό «Καλαθάκι», κλπ.

ε) Εγκρέμενος από τον «Κοκορέϊκο» χείμαρρο στα ανατολικά της «Σενάς», βόρεια του κεντρικού δρόμου και μέχρι την βορειοδυτική πηγούλα της «Αγίας Μαρίνας». Ανατολικότερα τ’ αμπέλια της «Αγίας Μαρίνας», κυρίως πάνω στο αλωνάκι του ομώνυμου λόφου.

στ) Τ’ αμπέλια στη «Ντεσμένα». Στην βορειοδυτική λάκκα και νότια από τους «Βωρούς» είχαμε τα πολλά αμπέλια στις «Φυτιές». Στα βόρεια του λόφου του φράγκικου Κάστρου λίγα αμπέλια στις «Πετρούλες» και βορειοανατολικά, νότια από την πηγή Κιόσι τα λίγα αμπέλια, δηλαδή στο «Κιόσι» (Σπανέϊκα). Στην ανατολική μεγάλη λάκκα είχαμε τ’ αμπέλια στην «Καρυά».

2. Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΜΑΡΙΝΑΣ

     Κατά τις μαρτυρίες, οι παλιές περιοχές αμπελώνων ήταν στην περιοχή της «Αγίας Μαρίνας» που βρίσκεται στα βόρεια του ανοικτού κάμπου και στους πρόποδες του βουνού «Αη Λιάς». Αμπέλια καλλιεργούνταν δυτικά στον «Εγκρέμενο», στο ύψωμα πάνω από τις δίδυμες πηγούλες και ανατολικά προς τα «Εξάμπελα».

     Στο ύψωμα όλοι θεωρούν ότι είχε τα πιο ώριμα και γλυκερά σταφύλια. Και είναι λογικό, γιατί έχει ήλιο όλη την ημέρα, αλλά και το έδαφος έχει μια σχετική απαλή υγρασία.

     Αναφέρεται γι’ αυτή την περιοχή ότι: «Τέλος δε συνοικισμός υπήρξεν εις τα Ξάμπελα [= Εξάμπελα] και τούτο αναφέρεται από τον Πουκεβίλ, όταν ερχόμενος εκ Κατσάνας προς Πάτρας την 6 Ιανουαρίου ημέραν των Θεοφανίων εκεί εις την Σκάλαν όπου εγίνετο πανηγύρι και έρριπτον τον σταυρόν εις την λίμνην (νυν Αρκίταν), γράφει ότι βλέπει έναντι συνοικισμόν (εις Εξάμπελα). Πλείστα όσα υπολείμματα του συνοικισμού τούτου υπάρχουν και σήμερον. Το νεκροταφείον του συνοικισμού τούτου ή και παλαιοτέρου ευρίσκετο εις την Αγίαν Μαρίναν, όπου τα αμπέλια Καραμούζα, Καψόγιαννη και Πολύδωρου.

Εκεί ο επιζών Κώστας Καραμούζας (Σκαμβούγερας) φυτεύων φυτιάν, όπου ως γνωστόν το έδαφος σκάπτεται εις βάθος από 80 έως 100 πόντους, ανεύρεν τάφον, εφώναξε και τον διερχόμενον Δημητράκαν [= Σπήλιον Πανόπουλον] και, αφού τον ήνοιξαν, εύρον στα ανθρώπινα υπερμεγέθη, δηλαδή η κνήμη ήτο μακρά όσον ο μηρός και η κνήμη υψηλού σημερινού ανδρός. Τα οστά αυτά, ελθόντα εις επαφήν με τον ατμοσφαιρικόν αέρα, αποσυνετέθησαν…»^[2].

ΙΙΙ. ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ, ΘΕΟΥ ΤΟΥ ΚΡΑΣΙΟΥ

 Ως γνωστόν, σε κάποιο ευάερο και ευήλιο μέρος της κοιλάδας του Ερασίνου (από τον 20^ο αι. Βουραϊκού) ποταμού, είχε κτιστεί η 5^η πόλη των Αρκάδων, η αρχαία Κύναιθα. Δεν γνωρίζουμε, πέρα από υποθέσεις, που ακριβώς είχε κτιστεί, αφού δεν έχουν γίνει αρχαιολογικές ανασκαφές και οι σχετικές αποκαλύψεις. Δύο δεδομένα στοιχεία μόνο γνωρίζουμε, τα οποία βεβαίως αφορούν την περιοχή της Κέρτεζης:

i) Το αρχαίο Οχυρό της Κέρτεζης, απέναντι από τη θέση Αλώνια και στη Ράχη Ρουμάνη, το οποίο καταστράφηκε το 220 π.Χ. κατά το πόλεμο μεταξύ Αχαϊκής και Αιτωλικής Συμπολιτείας: «Μία από τις κύριες πόλεις της Αρκαδίας Αζανίας (σημερινή επαρχία Καλαβρύτων) κατεστράφη από τους Αιτωλούς, το 220 π. Χ., κατά τον πόλεμο των δύο συμπολιτειών, Αχαϊκής και Αιτωλικής. Αργότερα ανασυστήθηκε από τον αυτοκράτορα Ανδριανό. Την πόλη αυτή, άλλοι την τοποθετούν στην Κερπινή, άλλη στο χώρο των Καλαβρύτων, και άλλοι στο χώρο της Κέρτεζης, όπου υπάρχουν στη θέση Παναγιά, καταφανή τα ερείπια κυκλώπειων (πελασγικών τειχών)»^[3].

Νεότερα στοιχεία επίσης για το εν λόγω Οχυρό έκανε με επίσημες ανακοινώσεις ο αρχαιολόγος Γιάννης Πίκουλας σε διεθνές συνέδριο το 1989. Συγκεκριμένα: «Κατά μία εκδοχή η τοποθεσία αυτή (της Κέρτεζης) βρισκόταν η Κύναιθα, η βορειότερη πόλη της Αρκαδικής Αζανίδος.^[4]  

Ο Γ.(άννης) Πίκουλας, μετά από μελέτη του οχυρού που βρίσκεται στην περιοχή Ράχη Ρουμάνη, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ‘’χρονολογείται στα Ελληνιστικά χρόνια και πιο συγκεκριμένα στον 3^ο π. Χ. αιώνα (περίπου 230 π. Χ.) όταν στην περιοχή έγιναν πάμπολλες συγ-κρούσεις κατά τη διαμάχη μεταξύ Σπάρτης, Αιτωλών και Αχαϊκής Συμπολιτείας…’’^[5]…»^[6].

ii) Ο Παυσανίας^[7] γράφει: «…’’κάποιοι Αρκάδες στην καταγωγή που ονομάζονται Κυναιθαείς αφιέρωσαν στην Ολυμπία το άγαλμα του Δία^[8] μ’ έναν κεραυνό στο κάθε χέρι. Η χώρα τους απέχει σαράντα στάδια από τους Λουσούς (1 στάδιο = 185 μέτρα) και στην αγορά τους έχουν στήσει βωμούς θεών και ανδριάντα του Αυτοκράτορος Ανδριανού.

Το πιο αξιόλογο που διαθέτουν είναι το ιερό Διονύσου, όπου κάθε χειμώνα τελούν γιορτή, στην οποία οι άνδρες αλείφουν το σώμα τους με λάδι και παίρνουν από το κοπάδι βοδιών, όποιον ταύρο βάλει ο Θεός μπροστά τους και τον φέρνουν στο ιερό. Η θυσία αυτή συνηθίζεται σ’ αυτούς. Δύο στάδια μακριά από την πόλη υπάρχει πηγή με κρύο νερό και πάνω απ’ αυτή πλάτανος. Όποιος έχει πληγωθεί από λυσσασμένο σκυλί ή έχει άλλη πληγή μπορεί να θεραπευτεί, αν πιεί από το νερό της. Εκ αιτίας αυτού λένε την πηγή Άλυσο.

Φαίνεται λοιπόν ότι το Αρκαδικό νερό κοντά στη Φενεό, που ονομάζεται Στύγα προξενεί αφανισμό των ανθρώπων και η πηγή των Κυναίθων αποτελεί αντίβαρο ευεργεσίας προς το κακό της Στύγας” …»^[9].

Το ότι υπήρχε ιερό του Διόνυσου στην αρχαία Κύναιθα, δείχνει την μεγάλη παραγωγή κρασιού (με την αντίστοιχη οινοποσία βεβαίως και κέφι). Επομένως υπήρχε μεγάλη καλλιέργεια αμπελώνων. Τον 20^ο αι. οι τεράστιες εκτάσεις αμπελώνων βρίσκονταν στην Κέρτεζη, πράγμα που δείχνει ότι η υπόθεση περί της αρχαίας Κύναιθας, απέναντι ίσως από το Οχυρό στη θέση Ρουμάνη, έχει διπλή βάση.

Ας δούμε συνοπτικά τι ήταν ο Διόνυσος κατά την ελληνική (ειδωλολατρική) θρησκεία: «Ο Διόνυσος ή Βάκχος, γιός του Δία και της Σεμέλης, ήταν θεός της ευφορίας, ιδιαίτερα του κρασιού και της επίδρασής του, συνέπαιρνε ολόκληρο τον άνθρωπο και προκαλούσε τον ενθουσιασμό του. Ως ακόλουθοί του ίσχυαν οι Σεληνοί, οι Σάτυροι και οι Μαινάδες, που με το θύρσο του θεού έτρεχαν στα δάση.

Στη διήγηση ότι ο Πενθέας του αντιστάθηκε και κατασπαράχθηκε από την ίδια τη μητέρα του, την Αγαύη, κατά τα διονυσιακά όργια, θα μπορούσε να αντικατοπτρίζεται η δυσκολία διάδοσης της διονυσιακής λατρείας, αλλά με την ιδέα του κατασπαραγμού ανθρώπου ή ζώ-ου ο Διόνυσος έχει και άλλη σχέση (πρβλ. Burket, Grieshische Religion 255 εξ.). Τα προσωπεία εκφράζουν την πίστη στη μεταμόρφωση[10] μέσα στη διονυσιακή μέθη της έκτασης»^[11].

IV. ΚΡΑΣΙ, ΑΙΜΑ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑ

Ας δώσουμε (να μου επιτραπεί η αναφορά από δύο θεανθρωπολογικά βιβλία μου) μια χριστιανική υπέρβαση του κρασιού με δύο αποσπάσματα. Το πρώτο κείμενο αποτελεί απόσπασμα από την υποενότητα με τίτλο «Η ιεροσύνη της μητέρας Του Μαρίας»[12]. Το δεύτερο κείμενο αποτελεί την υποενότητα, με τίτλο «Αίμα και Πνεύμα»[13].

1) «Η ιεροσύνη της μητέρας Του Μαρίας: Τέλος, δεν μπορούμε ν’ αφήσουμε ασχολίαστες κάποιες πλευρές από τον λεγόμενο «Γάμο στην Κανά»^[14] της Γαλιλαίας. Ως γνωστόν, το ευαγγέλιο του Ιωάννη, στο κεφ. 1, δεν αρχίζει με την Γέννηση του Ιησού, αλλά κάνει κατ’ ευθείαν «βουτιά στα άπατα». Μιλάει για το Θεό Λόγο, που όμως «σάρξ εγένετο», περνά στον Ιωάννη τον Πρόδρομο, ο οποίος φέρεται ν’ αποφαίνεται ότι «εγώ φωνή βοώντος εν τη ερήμω, ευθύνατε την οδό Κυρίου» και λίγο μετά «…και εμβλέψας τω Ιησού περιπατούντι λέγει: ίδε ο αμνός του Θεού…».^[15]

Το σημείο στην Κανά (αυτό που έχει διαδοθεί ως θαύμα), έρχεται αμέσως μετά, στο κεφ. 2. Ως γνωστόν δεν περιλαμβάνεται σε κανένα από τα συνοπτικά ευαγγέλια (Ματθαίου, Μάρκου και Λουκά). Αποτελεί μία από τις οκτώ περικοπές, που είναι ίδιον του Ευαγγελίου του αγαπημένου μαθητή, του Ιωάννη του Θεολόγου.

Ο Ιωάννης, αφού αφήνει πίσω στο κεφ. 1 τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, όπως και την κλήση των δώδεκα ανδρών-μαθητών, περνά σ’ ένα δεύτερο κορυφαίο πρόσωπο, την Μητέρα του Ιησού, ώστε να κλείσει η γνωστή αργότερα ως εικόνα της «δέησης». Έτσι τοποθετεί αμέσως το κάλεσμα σ’ ένα γάμο στην πόλη Κανά, που ήδη ήταν εκεί η μητέρα του Μαριάμ. Φαίνεται ότι υπήρχε κάποια συγγένεια. Στο γάμο κλήθηκε και ο Ιησούς και οι μαθητές του, οι οποίοι προσήλθαν. Ο Ιωάννης δεν βάζει περεταίρω στο πλάνο τους δώδεκα άνδρες, αλλά μόνο τον Ιησού και τη μητέρα του. Τι άραγε θέλει να δείξει, πέραν της μετατροπής σε λίγη ώρα του νερού σε κρασί, μ’ αυτό το δίπολο;

Την κουβέντα εδώ την ανοίγει η γυναίκα, η μητέρα του, η οποία έδωσε οικειοθελώς κι’ ελεύθερα όλη την ψυχοσωματική ανθρωπότητα στον Θε-άνθρωπο. Κάνει λοιπόν μία παρατήρηση και μία πρόταση: «…λέγει η μήτηρ του Ιησού προς αυτόν. Οίνον ουκ έχουσι. Λέγει αυτή ο Ιησούς. Τι εμοί και σοί, γύναι; Ούπω έχει έλθει η ώρα μου. Λέγει η μήτηρ τοις διακόνοις. Ό, τι αν λέγει υμίν, ποιήσατε…».

Το καινούριο κρασί της ζωής δεν έχει έλθει ακόμα, μα το νερό της επιβίωσης τελειώνει στην ιστορία. Η γυναίκα και μητέρα του το βλέπει, προτείνει και βιάζεται. Αυτή πλέον ξέρει ότι σε λίγο θα γίνει το νερό κρασί, δηλαδή η επιβίωση μπορεί να γίνει ζωή. Και μετά σιωπά. Ο Ιησούς, παρότι είπε «τι επεμβαίνεις σ’ εμέ γυναίκα; Δεν ήλθε ακόμη η ώρα μου»,^[16] σε λίγο πραγματοποιεί την γυναικεία παράκληση. Η γυναίκα Μαρία σ’ αυτή τη φάση λειτούργησε με το μυστήριο της Ιεροσύνης και ο Αρχιερέας Ιησούς έκανε το νερό κρασί, όπως μεταβάλλει τον άρτο και τον οίνο σε σώμα και αίμα του στη Θεία Ευχαριστία».

2) «Αίμα και Πνεύμα: Όλα τα μέλη του «ζωϊκού βασιλείου» μεταφέρουν στα κύτταρά τους την βιολογική ζωή (οξυγόνο, μέταλλα, νερό και χρήσιμες θρεπτικές ουσίες) μέσω του αίματος, αλλά και μέσω αυτού καθαρίζουν τα κύτταρα. Με το αίμα μεταφέρεται η ζωή στα έμβρυα. M’ αυτό καθαρίζει βεβαίως κι η μήτρα των θηλυκών. 

Ο άνθρωπος ως ζώο (αλλά επί πλέον και θεούμενο για τα καθ’ ημάς) πραγματοποιεί τα ίδια. Κατά την ιστορία της ανθρωπότητας αναπτύχθηκαν οι γνωστές ομάδες αίματος με τις υποομάδες τους. Και παρά την αρχική τους γεωγραφική συγκέντρωση, διαχύθηκαν και διεσπάρησαν σ’ όλη τη γη, σ’ όλη την οικουμένη. Το ίδιο συμβαίνει και με  τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του DNA, μόνο που αυτό βρίσκεται και στο ζωντανό ιστό του αίματος, αλλά είναι διάσπαρτο και σ’ όλους τους άλλους. Το αίμα λοιπόν αξίζει την τιμή μας για τη βιολογική ζωή που μας χαρίζει.

Το αίμα στην ορθόδοξη θε-ανθρωπολογία συμβολίζει το Πνεύμα που ρέοντας δημιουργεί, αλλά και ζωογονεί το ζων εκκλησιαστικό Σώμα, όπως και κάθε ζων προσωπικό του κύτταρο. Γι’ αυτό το Μυστήριο του Μυστικού Δείπνου συνδέεται με το Μυστήριο του αίματος, αλλά όχι του ζωώδους. Ο κόκκινος οίνος με πλήρη εργασιακή και πολιτισμική διαδικασία παίρνεται από τον καρπό της αμπέλου και με το αγιάζον Πνεύμα «μετασχηματίζεται» σε «αίμα Χριστού».

Υφίσταται επομένως μια τεράστια υπερμεγέθης διαφορά μεταξύ του ζωώδους αίματος και του ευλογημένου από το Πνεύμα οίνου: Το πρώτο διατηρεί ολόκληρη την ιδιαιτερότητά του (DNA, ομάδα, φυλή, κλπ), ενώ το δεύτερο ενώνει φυλές, ομάδες και κάθε ανθρώπινη ιδιαιτερότητα. Ένα Κοινό «αίμα» ενώνει, χωρίς να εξαφανίζει το επί μέρους. Αίμα και Πνεύμα ενώνονται σε μια διαρκή δυναμική σύζευξη.  Έτσι το αίμα δεν αξίζει μόνο την τιμή μας, αλλά το αίμα με το Πνεύμα αξίζει την μέγιστη Τιμή μας για την ενότητα πέραν όλων των ανθρώπινων διαφορών, ξεπερνώντας κάθε έννοια «ημέτερου». Αυτή είναι μια πρώτη μέγιστη διαφορά μεταξύ «παγανιστικής» λογικής και (πρωτο) χριστιανικής υπερ-φυλετικής πρακτικής».

*  Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κέρτεζη. Είναι συνταξιούχος εκπαιδευτικός ως φυσικός, πτ. θεολογίας, συγγραφέας και ειδικός ερευνητής της Κέρτεζης.

Παραπομπές

[1] Προδημοσίευση, από σχετικό βιβλίο μου που γράφεται.

[2] ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΟΛΥΔ. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ, Η ΚΕΡΤΕΖΗ ΑΠΟ ΤΗΝ…, ό. π., σελ. 11.

[3] Το νεότερο εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Ηλίου, σχετικά με την πόλη των Κυναίθων. Βλέπε «ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ», Αύγουστος 1988, Γιάν. Α. Πίκουλας, Ιστορικός, «ΤΟ ΟΧΥΡΟ ΣΤΗΝ ΚΕΡΤΕΖΗ ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ».

     Παραπομπή στο εν λόγω απόσπασμα: «Βλέπε, Γεωργ. Παπανδρέου «ΑΖΑΝΙΑΣ», σελίδες 136-137. Επίσης, Τάκη Α. Σταματόπουλου, «Κατακαημένος Μοριάς και η δραματική ιστορία του», σελίδες 48-49».

[4] Παραπομπή στο εν λόγω απόσπασμα: «Γ. Α. Παπαοικονόμου, ‘’Η Κύναιθα και οι Κυναιθείς εις τον Πολύβιον’’, Επετηρίς των Καλαβρύτων, 1, Αθήνα 1969, σ. 105».

[5] Γάννης Αντ. Πίκουλας, «Το οχυρό στην Κέρτεζη Καλαβρύτων», εφημ. «Φωνή των Καλαβρύτων» (Αύγουστος 1989), σ. 1, 4.

[6] Γιούλα Γ. Κωνσταντοπούλου, Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΗΣ ΤΗ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΣΤΗΝ ΚΕΡΤΕΖΗ ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ, ΑΘΗΝΑ 1999, σελ. 10.

[7] Παραπομπή στο εν λόγω απόσπασμα: «Στο ‘’Ελλάδος περιηγήσεις, ΑΡΚΑ-ΔΙΚΑ’’, παρ. 19».

[8] Ο Δίας θεωρείται πατέρας του Διόνυσου (βλέπε και μεθεπόμενη παραπομπή). Έτσι δείχνεται μια όψη της αιτίας που δωρίζεται το άγαλμα του Δία στην Ολυμπία, δηλαδή μιας ευγνωμοσύνης για το εύφορο των αμπελώνων στην περιοχή!

[9] Ανδρέας Χρυσ. Βορύλλας, ΚΕΡΤΕΖΗ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΗΣ…, ό. π., σελ. 15-16.

[10] Ο Ιησούς Χριστός κατά το Μυστικό Δείπνο πήρε σε σχετικά μικρή ποσότητα τον οίνο (κρασί) και με «ευλογία» τον ονόμασε αίμα του.

[11] Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ (21), ΕΚΔΟΤΙΚΉ ΑΘΗΝΩΝ, Ελληνική θρησκεία, Ο Διόνυσος ή Βάκχος, σελ. 148.

[12] Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΧΑΪΚΗ ΓΗ ΕΩΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΤΑ ΠΕΡΑΤΑ, Αρμός 2022, κεφ. Ε΄, VI. Εκκλησιολογικά ζητήματα και σύγχρονες συνθήκες, 5. Περί της ιεροσύνης των γυναικών, γ) Η ιεροσύνη της μητέρας Του Μαρίας, σελ. 345-346.

[13] Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας, ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, Αρμός 2019, κεφ. Γ΄,  VII. Το μυστήριο του αίματος, ο τριπλός νεοπαγανισμός και το όραμα υπέρβασης, (2012), σελ. 205-2010.

[14] Ευαγγελιστή Ιωάννη, κεφ. 2, στίχ. 1-12.

[15] ‘Όλα αυτά στο κεφ. 1 και αντίστοιχα στους στίχους κατά σειρά: 14, 23, 37.

[16] Ευαγγελιστή Ιωάννη, κεφ. 2, στίχ. 4, μετάφραση των «4» καθηγητών, 1967, έκδ. βιβλικής εταιρίας.