Ριζωμένος Οικουμενισμός

Του Χάρη Ναξάκη*

    Το ταξίδι της ανθρωπότητας από τους προϊστορικούς χρόνους δεν προκάλεσε γεvετικό σχίσμα, γι’ αυτό ανήκουμε στο ίδιο είδος και έχουμε τα ίδια χαρακτηριστικά. Ο ίδιος γενετικός κώδικας (έμφυτα) και ορισμένα επίκτητα (πολιτισμικά) χαρακτηριστικά είναι κοινά σε όλους τους ανθρώπους καθιστώντας τους απάτριδες, οικουμενικούς, αλλά και τέκνα του ίδιου γενέθλιου χώρου (μητέρα γη). Το ξερίζωμα του ανθρώπου άρχισε από τότε που ο πρώτος χόμο σάπιενς ξεκίνησε από τις ρίζες του, την Αφρική, για να κατακτήσει τον κόσμο και να ριζωθεί σε νέους τόπους. Η αποεδαφικοποίηση του ανθρώπου, η διασπορά του, τον οδήγησε να αποκτήσει μια καθολική ταυτότητα, την οποία δεν πρέπει να ξεχνάμε για να μην ρίχνουμε νερό στον μύλο των ρατσιστικών αντιλήψεων. Σε όλους τους ανθρώπους υπάρχουν ενιαία εγκεφαλικά, μορφολογικά και ανατομικά χαρακτηριστικά και σε όλες τις κοινωνίες υπάρχει αγάπη, φόβος, μίσος, γέλιο, τρέλα και ορθολογισμός, μαγεία και θρησκεία, θυμός, σεβασμός, μουσική και τραγούδι. Τα παραπάνω στοιχεία είναι κοινά σε όλους και δεν έχουν αλλοιωθεί από τις διαφορετικές ταυτότητες (πολιτισμικές, εθνικές) και συγκροτούν μια ενιαία ανθρώπινη ταυτότητα. Αυτό αποσιωπά ο εθνοφυλετισμός και ο αντιδραστικός ρομαντισμός.

    Αλλά το ταξίδι είχε και την Ιθάκη του, τους νέους τόπους, την επανεδαφικοποίηση των ανθρώπων. Η χωρική εδαφικοποίηση, ενός οικουμενικού είδους, είναι καθοριστικό στοιχείο της ανθρώπινης ταυτότητας είτε αυτή εκφράζεται από τον γενέθλιο τόπο, την φυλή, το έθνος, την θρησκεία, την παράδοση, τις πολιτισμικές αξίες. Τα οικουμενικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων, για τα οποία προαναφερθήκαμε, με διαφορετικό τρόπο κατανοούνται και εκφράζονται από τις διαφορετικές ταυτότητες και κουλτούρες, που είναι εδαφοποιημένες σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη. Δεν κλαίνε, γελάνε, μισούν, ερωτεύονται, δουλεύουν, πιστεύουν, ξεκουράζονται, αντιμετωπίζουν τον θάνατο, όλοι οι άνθρωποι με τον ίδιο τρόπο. Στις προβιομηχανικές κοινωνίες η μάνα-φύση, η γεωγραφία, η χωρικά προσδιορισμένες ανθρώπινες δραστηριότητες, καθόριζαν το πολιτισμικό περιβάλλον. Οι τοπικές, εθνικές ή διαπεριφερειακές ταυτότητες εκφράζουν με διαφορετικό τρόπο την κοινή ανθρώπινη μοίρα. Δεν πρέπει βέβαια να ξεχνάμε ότι άλλο η αγάπη για την γενέθλια γη και άλλο ο εθνικισμός, η παροξυστική αφηρημένη αγάπη για ένα ιερό και άμεμπτο έθνος-κράτος.

    Οικουμενικότητα λοιπόν ή ταυτότητα, κοσμοπολιτισμός ή κοινοτισμός, ρίζωμα στον χώρο ή διεθνισμός, σύνδεση των πολλαπλών ταυτοτήτων σε μια ενιαία ταυτότητα ή ποικιλομορφία; Είμαστε όλοι γηγενείς απάτριδες. Οι άνθρωποι συμμετέχουν στην παγκόσμια ανθρώπινη κοινότητα και ταυτόχρονα ανήκουν σε ένα γενέθλιο τόπο, σε μια εδαφικοποιημένη συλλογική μνήμη. Την πολυπλοκότητα αυτή και κυρίως τον πόλο του ριζώματος ομογενοποιεί στις σημερινές δυτικές παγκοσμιοποιημένες κοινωνίες το κυρίαρχο ανθρωπολογικό πρότυπο. Αυτήν την πλευρά της αντίθεσης αποσιωπά ο φιλελεύθερος και ο αριστερός οικουμενισμός. Ο μεν πρώτος θεωρεί ότι το άτομο χωρίς ρίζες και ταυτότητα είναι η βασική μονάδα κοινωνικής οργάνωσης. Η ταυτότητα για τους ευαγγελιστές της αγοράς είναι αναχρονισμός, γιατί φυλακίζει το άτομο στην παράδοση και στην συλλογική μνήμη, στο εμείς της κοινότητας και δεν του επιτρέπει να εξατομικευτεί. Η μόνη ταυτότητα που οι φιλελεύθεροι αναγνωρίζουν στο άτομο είναι αυτή του ορθολογικού ατομιστή, που είναι μια μηχανή ανεξέλεγκτης δημιουργίας νέων αναγκών και ικανοποίησης τους μέσω της κατανάλωσης εμπορευμάτων. Ο ηδονιστικός καταναλωτικός ατομοκεντρισμός είναι ο οικουμενικός άνθρωπος του φιλελεύθερου υποδείγματος. Ο αποεδαφοποιημένος ατομισμός είναι ένας πολίτης του κόσμου χωρίς όρια, χωρίς υποχρεώσεις και δεσμεύσεις, η μόνη του δέσμευση είναι το κυνήγι της ατομικής απόλαυσης. Γιατί αφού η μοίρα μας είναι όλοι να πεθάνουμε να μην απολαμβάνουμε χωρίς όρια; Αυτό είναι το ευαγγέλιο κάθε κοσμοπολίτη πού κυνηγάει ανελέητα τον χρόνο και ρίχνει το ανάθεμα στο παρελθόν και το παρόν, τα οποία είναι πάντα ανεπαρκή, λίγα, φτωχά σε νόημα.

    Ο πλούτος δεν βρίσκεται μόνο στην ανθρώπινη ενότητα, στα καθολικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων(αριστερός οικουμενισμός), αλλά και στην ποικιλομορφία, στις ταυτότητες. Οι άνθρωποι λοιπόν είναι όντα καθολικά με ταυτότητες και ευτυχώς, γιατί αν ήταν ομοιόμορφοι, αιώνια ξεριζωμένοι, θα είχαν πεθάνει από ανία. Η μαγεία της ζωής είναι η ποικιλομορφία. Αν ήμασταν μόνιμα ριζωμένοι σε έναν τόπο, χωρίς αλληλεπιδράσεις με άλλους τόπους, θα βασανιζόμασταν από την τυραννία της οικειότητας, ενώ αν ήμασταν μόνιμα κοσμοπολίτες θα ήμασταν άφιλοι. Πώς μπορείς να αγαπάς τον άλλον, μια ετερότητα, όταν αυτή δεν έχει δικό της πολιτισμό; Δεν χρειαζόμαστε μια ενιαία ευρωπαϊκή υπερταυτότητα, μια πολιτισμική ομοιομορφία, ούτε πρέπει να επιδιώκουμε μια ομογενοποιημένη Ευρώπη χωρίς ταυτότητες. Όποιοι μισούν τις ταυτότητες είναι γιατί θέλουν να επιβάλλουν την δική τους θέαση του κόσμου, την δική τους ταυτότητα. Η συνάντηση του γηγενή και του άπατρη, του εδώ και του άλλου, θα γίνει κουβαλώντας μέσα μας και το εγώ και τον άλλον, δηλαδή την εδαφικοποιημένη οικουμενική ταυτότητα μας. Αυτός είναι ένας οικουμενισμός της πολιτιστικής πολλαπλότητας.

* Ο Χάρης Ναξάκης είναι Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, charisnax@yahoo.gr.