Για το μυστήριο της απώλειας, με αφορμή… μια σούπα κι ένα  τετράδιο

Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου*

Στις 24 Ιουνίου 2022 είχε γίνει στο προαύλιο του ναού Αγίου Δημητρίου Παλλήνης της Αττικής εκδήλωση διπλή: αναφορά στη μνήμη του συναδέλφου μας Πέτρου Πράπα που ανθρωπίνως έφυγε πρόωρα, και παρουσίαση του βιβλίου της φίλης Σπυριδούλας Αθανασοπούλου-Κυπρίου, «Έστω μια λέξη: Για τη σχέση λογοτεχνίας και θεολογίας και το μυστήριο της ανάγνωσης», εκδ. Αρμός [1].

Το κείμενο που ακολουθεί είναι τα λόγια που κατέθεσα:

Αγαπητοί οικείοι του Πέτρου, φίλοι του Πέτρου, φίλοι της Ντένιας,

θερμά παρακαλώ, μην θεωρήσετε άτοπο ή άπρεπο αυτό που θέλω να πω… Θέλω να πω δυο λόγια για μια σούπα. Η σούπα, ξέρετε, είναι ένα ιδιαίτερο πιάτο. Όταν βυθίζεις το κουτάλι μέσα στη σούπα, το κουτάλι δεν βρίσκει αντίσταση. Ωστόσο το βυθίζεις αργά˙ δεν ξέρεις τι υπάρχει κάτω από την επιφάνειά της. Κι όταν η σούπα είναι δώρο (όταν, ας πούμε, σε τραπεζώνει φίλος), πριν σου πουν τι είδος είναι η σούπα που βρίσκεται μπροστά σου, θα μαντέψεις δυσκολότερα από οποιοδήποτε άλλο φαγητό απλώς κοιτάζοντας – αν δηλαδή δεν βάλεις στο στόμα σου την κουταλιά. Είναι παιγνιώδης η επιφάνεια της σούπας. Ήρεμη και επίπεδη, μοιάζει να προσφέρεται για surfing, όμως στην πραγματικότητα προσκαλεί στο αντίθετο: σε μακροβούτι. Σε οποιοδήποτε άλλο φαγητό, κάθε πιρουνιά αλλάζει την όψη του φαγητού – του αφαιρεί κομμάτι. Στη σούπα όμως, μετά από κάθε κουταλιά η επιφάνεια κρατά την αρχική μορφή της˙ το αινιγματικό επίπεδό της. Πρόσκληση μέχρι τέλους!

Σούπα ήταν το πιάτο – έκπληξη που μας πρόσφερε ο Πέτρος την τελευταία φορά που είχαμε ανταμώσει. Και ήταν φτιαγμένη από εραστή της τέχνης: από τον ίδιο τον Πέτρο. Την γευτήκαμε με μακροβούτι, για να μάθουμε (εντυπωσιασμένοι από τη νοστιμιά της) ότι η σούπα αυτή, στην οποία ο Πέτρος μας μυούσε, ήταν από κουνουπίδι. Κάτι «απλοσύνθετο», δηλαδή: καρπός της γης, μεράκι του ανθρώπου, ομορφιά της παρέας, μακροβούτια σε χίλιες συζητήσεις.

Αυτή, η τελευταία φορά που βρέθηκα με τον Πέτρο ήταν ένα βράδυ στις χριστουγεννιάτικες μέρες του 2018, σε μια παρέα έξι όλων κι όλων ατόμων (τα τρία ήμασταν η φαμίλια μου). Ήταν στο χιονισμένο Βελιγράδι, στο σπιτικό του εκεί πρέσβη μας τότε Ηλία Ηλιάδη και φίλου του Πέτρου. Ο Πέτρος κέντησε με τη δημιουργία του, κέντησε και με τις κουβέντες του, ήρεμες και με περιεχόμενο: με επιφάνεια που σε προσκαλεί και σε καλοδέχεται σε προσπέλαση.

Νομίζω πως ένα αυθεντικό χνάρι της ψυχής του Πέτρου είναι ένα τετράδιό του. Ένα τετράδιο, για το οποίο ο Πέτρος μίλησε το βράδυ εκείνο στον γιο μας, τον Αλέξανδρο. Είναι ένα τετράδιο –ή σημειωματάριο, τέλος πάντων– στο οποίο ο Πέτρος κατέγραφε τις κινηματογραφικές ταινίες που έβλεπε, με σημειώσεις για τους συντελεστές και το είδος τους και την σημασία τους… Δεν έχω δει το τετράδιο αυτό του Πέτρου, όμως έχω δει το τετράδιο που έκτοτε έφτιαξε και τηρεί ο Αλέξανδρος μετά από εκείνη τη συζήτησή του με τον φίλο μας, που τον συναντούσε για πρώτη φορά τις μέρες εκείνες.

Στο Βελιγράδι είχαμε πάει οικογενειακά, για μια εκδήλωση στην εκεί Θεολογική Σχολή. Αίφνης είδα μπροστά μου τον Πέτρο, που βρισκόταν εκεί για διακοπές, μα είχε μάθει για την εκδήλωση. Η έκπληξη συνήθως συνόδευε τις αραιές συναντήσεις μου με τον Πέτρο, από την πρώτη μας γνωριμία, το 1993. Δίδασκα στο ΠΕΚ της Ηλιούπολης (επιμορφωτικό Κέντρο για θεολόγους καθηγητές) και ο Πέτρος ήταν επιμορφούμενος συνάδελφος. Θυμάμαι σαν τώρα το σημείο όπου καθόταν και σχόλια που έκανε. Κρατήσαμε τη γνωριμία και ανταμώναμε έκτοτε, λίγες φορές προγραμματισμένα (όπως στο σπίτι του κάτω από τον Λυκαβηττό), αρκετές φορές σαν έκπληξη. Πάντα με τη διαπεραστική ματιά, που σε προσκαλεί και σε καλοδέχεται σε προσπέλαση.

Μ’ αυτό τον τρόπο διαβάστε, αγαπητοί φίλοι, και το βιβλίο της Ντένιας: Σαν να βυθίζετε το κουτάλι σας σε σούπα κουνουπιδιού, έχοντας μια ευκαιρία όχι απλώς για surfing, αλλά για μακροβούτια. Μην πάρετε μόνο πληροφόρηση από τις σελίδες του βιβλίου. Κυρίως, θα έλεγα, προσέξτε την ερμηνευτική τής υποψίας, ερμηνευτική η οποία ζωογονεί τις σελίδες του. Προσέξτε την άσκηση στην ερμηνεία (όχι απλώς στην εξήγηση), και την άσκηση στις διαφορετικές δυναμικές οι οποίες μπορούν να προκόψουν από διαφορετικές αναγνώσεις. Δείτε, ενδεικτικά, τις επισημάνσεις της Ντένιας για το Παπαδιαμαντικό έργο και ειδικά για τον αβυσσαλέο «Γάμο του Καραχμέτη» [2]: Το τάνυσμα μεταξύ μοιρολατρίας και απελευθέρωσης, το τάνυσμα μεταξύ της δικής μου οδύνης που μπορεί να την μπορώ, και της οδύνης των άλλων, που καλούμαι να μην την μπορώ.

Οδύνη υπάρχει και στην αναχώρηση του Πέτρου από αυτήν εδώ τη ζωή. Είναι η οδύνη του χωρισμού, κι επί πλέον είναι η οδύνη για τον θάνατο που τον λέμε πρόωρο. Δυο σκέψεις λοιπόν επιτρέψτε μου εδώ, σαν να προσθέτω μια εγγραφή στο τετράδιο του Πέτρου, αυτή τη φορά για το έργο το δικό του:

Οι άνθρωποι που φεύγουν πρόωρα είναι άνθρωποι ιδιαίτεροι. Ιδιαίτεροι, επειδή επωμίζονται μια ιδιαίτερη αποστολή: να αιφνιδιάζουν τον κόσμο, να ξαφνιάζουν τους γνωστούς τους και να μας συνεφέρουν από τον λήθαργο της συνήθειας. Γιατί η επιβίωση μάς γίνεται συνήθεια, γεμάτη από μια ψευδαίσθηση αθανασίας. Ξεχνάμε τη βασικότερη φιλοσόφηση: ότι είμαστε εύθραυστοι από γεννησιμιού μας και ότι ο θάνατος πολιορκεί κάθε μόριο της ύπαρξής μας, όχι από μια ηλικία και μετά, αλλά από το πρώτο δευτερόλεπτο της σύλληψής μας. Τόσο εύθραυστοι, μα και τόσο κατηγορηματικά καλεσμένοι σε ένα μελλοντικό πανηγύρι ζωής, στο πανηγύρι της Ανάστασης, το οποίο θα ξεκινήσει όταν ο τελευταίος θάνατος που θα υπάρξει θα είναι ο θάνατος του ίδιου του θανάτου. Οι άνθρωποι που φεύγετε πρόωρα, λοιπόν, Πέτρο αγαπητέ, έχετε αναλάβει να θυμίζετε σε πάντες ότι ο θάνατος είναι πάντα πρόωρος. Ότι ο θάνατος είναι πάντα άκαιρος. Ότι ο θάνατος, σε πάσα του μορφή (είτε ως γεγονός βιολογίας, είτε ως πράξη μισαλλοδοξίας και δεν συμμαζεύεται), είναι πάντα αταίριαστος στον άνθρωπο.

«Ε, ναι», θα έλεγε ο Πέτρος, αν μπορούσαμε να τον ακούσουμε τώρα. «Με αυτά καταγινόμαστε στη σχολική τάξη». Και θα είχε δίκιο. Όντας θεολόγος, ο Πέτρος Πράπας είναι από κείνους τους ανθρώπους που, μιλώντας για το γνωστικό τους αντικείμενο, μιλούν για την ίδια τους τη «μοίρα». Για το άκαιρο του θανάτου και για την έμπρακτη στάση, η οποία είναι το καμίνι όπου σφυρηλατούνται οι αλήθειες που συζητάμε. Γιατί, όπως γράφει η Ντένια, «θεολόγος είναι εκείνος που λατρεύει και υμνεί τον Θεό σε ό,τι κάνει» [3].  Όχι «πρόσθετα» σε ό,τι κάνει.

Τι ευτελέστερο από μια σούπα, κι ένα τετράδιο; Απαντώ: Τι πολυτιμότερο από αυτά!

Σας ευχαριστώ.

ΘΑΝΑΣΗΣ Ν. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ,  Πέμπτη 24 Ιουνίου 2021.

Σημειώσεις:

[1] Ολόκληρη η εκδήλωση (με ομιλίες επίσης των Κων-νου Αγόρα, Μαρώς Τριανταφύλλου,  Γιάννη Μεγάλου, Διονύση Σκλήρη, Έλένης Λιντζαροπούλου  και συντονισμό τουΙωσήφ Βιβιλάκη), στο video: https://www.youtube.com/watch?v=qgf-c7XpRCI

[2] Σπυριδούλα Αθανασοπούλου-Κυπρίου, Έστω μια λέξη. Για τη σχέση λογοτεχνίας και θεολογίας και το μυστήριο της ανάγνωσης, εκδ. Αρμός, Αθήνα 2021, σσ. 196-205.

[3]  Ό.π., σ. 137.

Η ζωγραφιά, από το: https://medium.com/high-museum-of-art/beauty-takes-flight-real-and-fantastical-birds-in-persian-art-5bb56f405eec .

* Ο Θανάσης Ν. Παπαθανασίου είναι Αναπλ. Καθηγητής Ιεραποστολικής στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Αθήνας, Αρχισυντάκτης του περιοδικού «Σύναξη».