Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΛΗΘΩΝΟΣ – Ιωάννη Δ. Παπασημάκη

Του Αλέξανδρου Σταθακιού*

Καλησπέρα σας,

Θέλω να ευχαριστήσω τον συγγραφέα κο Παπασημάκη και τις εκδόσεις “Απαρσις”, τον Γιώργο, την Κατερίνα και τον Βασίλη, που μου έδωσαν αυτή την ευκαιρία να παρουσιάσω αυτό το βιβλίο. Και αυτό δεν το λέω από τυπική αβρότητα, αλλά γιατί πράγματι ήταν μια σπουδαία ευκαιρία.

Μπόρεσα να ξαναμπώ σε μια προβληματική που είναι υποβόσκουσα ακόμα και σήμερα στην Ελλάδα, αν και έχει κάπως υποχωρήσει σε σχέση με την δεκαετία την περίοδο περίπου του 2000, που εμφανίστηκε με μεγάλη ενάργεια. Η προβληματική αυτή λέει να ακολουθήσουμε ως λαός κυρίως το ένα κομμάτι της ταυτότητάς μας, τον “Έλληνα Λόγο” και από το δεύτερο, την “Χριστιανική Κοινότητα”, ας κρατήσουμε τα βασικά, γιατί ειδικότερα η Ορθοδοξία, μας εμποδίζει να “εκσυχρονιστούμε”.

Αυτή η προβληματική, με πολλούς τρόπους, εμφανίζεται σε περιόδους κρίσης: “Τι θέλουμε εμείς με τους Δυτικούς; είμαστε άλλο”. Αν ρωτήσετε εκεί έξω, ακόμα και με την τωρινή γεωπολιτική κρίση, θα διαπιστώσετε την Ορθοδοξοκεντρική ταυτότητα, σε ευκρινές κομμάτι του λαού, παρά την προπαγάνδα.
Αν δεν ήταν τα ΜΜΕ, ικανά να ακυρώσουν μέσα από τον παραμορφωτικό φακό τους, διάφορους επικίνδυνους (για το σύστημα) “προφήτες”, θα είχαν εμφανιστεί αρκετοί Παπουλάκοι, άξιοι να δημιουργήσουν θέματα.

Μου έδωσε την ευκαιρία, επίσης, να διαπιστώσω μέσα από την μεθοδική παρουσιάση του έργου του Πλήθωνα από τον κο Παπασημάκη, ότι πολύ πρώιμα, τον καιρό της τελικής διάλυσης αυτού που είχε απομείνει από μια αυτοκρατορία, την Ανατολική Ρωμαϊκή (το τονίζω), ή αλλιώς Βυζαντινή, εμφανίστηκε, “εν σπέρματι” μέσα σε ένα έργο και τις αντιδράσεις που προκάλεσε, αλλά πολύ ξεκάθαρα, η δυναμική που ενώνει ως απαρχή τον Καιρό του Γεωργίου Πλήθωνα Γεμιστού με το σήμερα: Προνεωτερικό, Νεωτερικό, Μετανεωτερικό ή όπως το ξέρουμε ως κίνημα “Μεταμοντέρνο”. Τηρουμένων των αναλογιών, θα μπορούσαμε με βάση το βιβλίο να δούμε τον Πλήθωνα ως έναν “Μοντέρνο” στοχαστή σε ένα “μεταμοντέρνο κόσμο”.

Γνωρίζω ότι μιλώ σε ιστορικούς της Φιλοσοφίας και του Πολιτισμού και δεν διεκδικώ μια ακαδημαϊκή ταξινόμηση. Απλά και ο Πλήθωνας, προσπάθησε να κάνει αυτό που θα κάνουν μετά από αιώνες ο Κοντορσέ, ο Καντ, ο Κοντ, ο Έγελος και τελικά ο Μάρξ, δηλαδή μια συνολική εξήγηση του κόσμου και της κοινωνίας: Kοσμοθεωρία, γνωσιοθεωρία και ανθρωπολογία κατάλληλη για στήριξη επίκαιρων πολιτικών επιλογών. Ανέπτυξε, τελικά, ο Πλήθωνας ένα “ευαγγέλιο” του ανθρώπινου λόγου, που συγκεντρώνει ότι επιστημονικό μπορούσε να ξέρει τότε και ό,τι “μυθικό”, όχι μόνο από την Αρχαία Ελλάδα και τον Ιουδαιοχριστιανισμό, αλλά μέχρι και τον Ζωροαστρισμό σε μια συνολική, αυτόνομη, χειραφετημένη θεωρία.

Η επιτομή του κ. Παπασημάκη είναι ενδεικτική. Θα μπορούσα να κάνω και ένα ευφυολόγημα: Είναι “το αλφαβητάρι του Πληθωνισμού”.

Με αυτή την έννοια είναι πιο νεωτερικός – μοντέρνος από τον μάρτυρα της γνώσης Ιωάννη Χους και τον Γουλιέλμο του Όκαμ με το περίφημο ξυράφι του.
Από την άλλη το Βυζάντιο της Διάλυσης, δεν είναι ο κόσμος της Δύσης, με την εννιαία επιρροή της παπικής Εκκλησίας, παρά τις σχάσεις, και το ενιαίο δόγμα που όφειλαν όλοι να υπηρετούν. Η θυσία του Ιωάννη Χους στην μακρινή από το πολιτιστικό κέντρο Τσεχία, είναι ενδεικτική.

Είναι ένας “θρυματισμένος Κόσμος”, κατά την έκφραση του Καστοριάδη, τέτοιος που επιτρέπει στον ιδιόμορφο, ακόμα και αιρετικό, παρά όλο το ενδεχόμενο ίσως καμουφλάζ, να είναι σύμβουλος του Δεσπότη στο ισχυρότερο Βυζαντινό Φέουδο, τον Μυστρά και να είναι στην σύνοδο Φεράρας -Φλωρεντίας και να υπερασπίζεται το Ορθόδοξο δόγμα, την άλλοτε κρατική Ιδεολογία σε ότι απόμεινε από ένα άλλοτε κραταιό κράτος.

Ήταν και (το τονίζω) και κρατική ιδεολογία το Ορθόδοξο δόγμα; Νομίζω ότι όλοι θα συμφωνήσουμε σε αυτό. Η προσπάθεια του αυτοκρατορικού ημιαρειανού θεολόγου Ευσέβειου να παρουσίασει τον Μ. Κωνσταντίνο σαν pontifex maximus  της Εκκλησίας και η πρακτική μια σειράς αυτοκρατόρων, που έδειξαν να το εννοούν σε όλη την έκτασή του αυτό, νομίζω δεν αφήνει περιθώρια αντίρρησης, παρά μόνο κατηχητικού τύπου απολογητισμούς από θεολόγους. Το χριστολογικό δόγμα της Χαλκηδόνας, το “Μονογενής Υιός και Λόγος του Θεού”, που αποδίδεται στον Ιουστινιανό στους Ναούς.
Το Χριστολογικό Δόγμα της Χαλκηδόνας, ο “Μονογενής Υιός και Λόγος του Θεού” διατύπωση που αποδίδεται στον Ιουστινιανό, ψάλλεται και σήμερα στους Ναούς.

Ο Σταυρός ήταν το σύμβολο της Αυτοκρατορίας από τον καιρό του “εν τούτω νίκα” του Κωνσταντίνου και μέχρι το τέλος. Έτσι και άλλος αυτοκράτορας, ο Λέων ο Σοφός, έγραψε για την Εκκλησία ειδικά για γιορτή του Σταυρού.

Ναι αυτός που έκανε τέταρτο γάμο, που δεν αναγνωριζόταν από τους κανόνες της Εκκλησίας και άλλαξε τον Πατριάρχη για να τον αναγνωρίσει και να συνεχίσει το συγγραφικό του έργο υπέρ της Εκκλησίας…

Ο Σταυρός ήταν το ιδεολογικό σύμβολο της Αυτοκρατορίας, αλλά όμως εν πολλοίς το λειτουργικό της εργαλείο δεν ήταν η ορθόδοξη πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία.

Στα γραπτά των αδελφών από την Καππαδοκία Μεγάλου Βασιλείου και Γρηγορίου του Νύσσης και βέβαια στον Ιωάννη τον Χρυσόστομο, μπορεί να την δει κανείς αυτή ευδιάκριτη. Υπάρχει διάσπαρτα όμως σε όλους τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς. Αν σημειώσουμε τις πάντα υπάρχουσες εξαιρέσεις, τύπου Κλήμη Αλεξανδρέα, η κοινωνική θεωρία των εκπροσώπων της θεολογίας είναι κριτική απέναντι στο υπάρχον σύστημα. Μη επαναστατική ίσως, αλλά πάντως κριτική. Η Πολιτική Φιλοσοφία του Βυζαντίου, ήταν μετεξέλιξη της Ρωμαϊκής.

Ο ιστορικός Ιωάννης Καραγιανόπουλος και ο πολιτικός επιστήμονας Γιώργος Κοντογιώργης, μάλιστα έδειξαν στοιχεία της λειτουργικής επιβίωσης της φιλοσοφίας της Ελληνικής Πόλεως στην Ρωμαϊκή και Βυζαντινή διοίκηση.
Η Ελληνορωμαϊκή Βυζαντινή Κρατική Μηχανική επηρεάστηκε από την Ορθοδοξία, αλλά δεν ταυτίστηκε ποτέ.

Οι πατέρες της Εκκλησίας, ειδικά όσους αναφέρει ο κος Παπασημάκης υποδέχθηκαν με κατάφαση, αλλά και επιφύλαξη την χρησιμοποίηση του λόγου και των Συμβόλων της Εκκλησίας από το Ρωμαϊκό Κράτος.

Το δόγμα της ασύγχυτης αλλά αχώριστης ανθρώπινης πρόσληψης στο Λόγο του Θεού και η θετική σχέση του Χριστιανού με την Ιστορία στην οποία αναζητά σημεία της Παρουσίας του Θεού (πόσο ωραία το περιγράφει ο κος Παπασημάκης), τους έκανε να το δεχτούν με κατάφαση.

Η γνώση όμως και της Ελληνικής Φιλοσοφίας -ειδικότερα εδώ του Αριστοτέλη κυρίως- τους έκανε να είναι ρεαλιστές. Δεν υπάρχει τέλεια Πολιτεία, αλλά σχετικά λειτουργική.

Φαίνεται να ήταν σε ετοιμότητα όταν κινδύνευε να εργαλειοποιηθεί από την Αυτοκρατορία ο Λόγος της Εκκλησίας, να υποταχθεί η εσχατολογική προοπτική του σε σκοπιμότητες επικαιρικές και να απωλέσει τον αποφατικό της χαρκατήρα. Δεν τα ξέρουμε όλα, μόνο τα σημαντικά μπορούμε να αισθανθούμε “δι εσόπτρου και εν αινίγματι”, όπως λέει ο Απόστολος Παύλος.

Αυτός είναι ο αποφατικός χαρακτήρας που δεν αρέσει σε εισηγητές καθεστωτικών ιδεολογικών επινοήσεων, ακριβώς γιατί θέλουν να τα εξηγήσουν όλα με επίκεντρο την εξουσία τους.

Νομίζω ότι πρέπει να διαχωριστεί ο αποφατισμός από τον μυστικισμό, έστω και αν ο δεύτερος είναι συχνά το λίκνο του πρώτου.

Ο μυστικισμός θέλει να ξεπεράσει τα “διεστώτα” με διαφορετικές από τον ορθό λόγο ψυχικές λειτουργίες, οι οποίες συχνά καταλήγουν σε τυποποιημένες πρακτικές. Στο “μεταμοντέρνο” Νew Αge γνωρίζουμε πολλές από αυτές.
Σήμερα γνωρίζουμε και επιστημονικά ότι ο Λόγος δεν είναι το απόλυτα συνεκτικό της εσωτερικής μας λειτουργίας όργανο.

Το μυαλό μας έχει πολλές άλλες λειτουργίες, εκτός του να σκέφτεται.
Πάνω σε αυτό όμως το σωστό, στηρίζονται πολλές πρακτικές που αφαιρούν τελικά την αυτονομία, το «αυτεξούσιον» εκκλησιαστικά του ανθρώπου και τον καθιστούν μηχανικό εκτελεστή τυποποιημένων ψυχικών τεχνικών με σκοπό την ευεξία. Ακόμα και την θρησκειοποιημένη ευεξία. π.χ. «Να μου φύγει το βάρος» μέσω της προσευχής.

(Ειρήσθω εν παρόδω: η Δημιουργία και η Αναδημιουργία μέσω του Χριστού, έγινε, σύμφωνα με αρκετούς πατέρες της Εκκλησίας, για να δημιουργήσει η Πηγή της Ζωής μια θνητή οντότητα που να μπορεί να την αμφισβητήσει και να παλέψει μαζί της. Ακόμα και αν είναι μια αυταπάτη, ακόμα και αν ισχύει ανάποδα σύμφωνα με τον Φόιερμπαχ, είναι μια ευγενής απάτη, χρήσιμη υπαρξιακά σήμερα. Το ξυράφι του Όκαμ το λέει: η απλούστερη εξήγηση είναι αυτή που μάλλον ισχύει).

Ωραία όλα αυτά, αλλά για να μην πολυλογούμε: Εμείς, που κυριαρχούμαστε σήμερα από τα λογής υλικά και ψυχικά “μαντζούνια”, μπορούμε να καταλάβουμε πως αισθάνθηκε ο Πλήθωνας τον καιρό της διάλυσης του υπαρκτού Βυζαντινισμού και την στάση των λογής ομφαλοσκόπων. Εκεί κάνει όμως το λάθος κατά την γνώμη μου, μαζί με τα απόνερα των πρακτικών του μυστικισμού να πετάξει και το μωρό, τον αποφατισμό.

Λέγοντας λάθος, θα πω ότι αυτό έχει να κάνει με μένα σήμερα και τις ανάγκες της εποχής μου – να ένα μεγάλο απόθεμα της ιστορίας του Διαφωτισμού.
Αυτές ανάγκες που με ωθούν να επιλέξω μέσα από μνημεία του παρελθόντος, σύμβολα και στοιχεία απελευθερωτικά για το σήμερα. Και ο αποφατισμός είναι σήμερα απελευθερωτικός.

Για την εποχή του Πλήθωνα όμως, η κατασκευή μιας καθολικής θεωρίας ίσως ήταν το μόνο δυνατό. Εξάλλου το ίδιο κάνουν πριν από αυτόν, μαζί με αυτόν από άλλη σκοπιά, πιο εξουσιοκεντρική, οι Δυτικοί Θεολόγοι. Κατασκευάζουν τον Σχολαστικισμό μια καθολική θεωρία εξήγησης του κόσμου και νομιμοποίησης της πιο ισχυρής εξουσίας της εποχής αυτής, της Παπικής.

Ο Πλήθων, δεν έχει πλέον το προνόμιο να στηρίξει φιλοσοφικά μια Αυτοκρατορία. Έχει όμως τα μικρά απομεινάρια, που μπορεί αν λειτουργήσουν ορθολογικά, να καθιερωθούν ως πόλεις -κράτη, σύμφωνα με το αρχαιοελληνικό παράδειγμα, πράγμα απόλυτα εφικτό.

Σκεφτείτε την Βενετία και την Γένοβα εκείνης της εποχής. Κατασκευάζει λοιπόν μια καθολική θεωρία, ένα εργαλειακό λόγο που στοχεύει να κάνει τους ομφαλοσκόπους, κάτι σαν νέους ελεύθερους ναύτες των τριήρεων του Θεμιστοκλή. Οι Ελεύθεροι στην ζωή, στην ψυχή και το πνεύμα νίκησαν τους πολυάριθμους δούλους των Σατραπών.

Η αντιστοιχία με τους Οθωμανούς Σουλτάνους είναι άμεση. Να η Ελπίδα του Πλήθωνα. (Αυτό το βιβλίο του κου Παπασημάκη μας το δείχνει καθαρά)
Δυστυχώς, όμως ο Θουκιδίδης εκτός από τον Επιτάφιο- “ελεύθερον γαρ το εύψυχον”, περιγράφει και όλες τις δυσλειτουργίες που οδήγησαν εκεί που οδήγησαν. (Σήμερα εμείς ξέρουμε: Στην Ανταλκίδειο Ειρήνη και στην νίκη ουσιαστικά των Περσών που ηττήθηκαν στον Πόλεμο).

Αν τον διάβαζε χωρίς ελπίδα, ίσως να τον καταλάβαινε τον Θουκυδίδη, αλλά ο Γεώργιος – Πλήθωνας μας έχει κληρονομήσει από τον Χριστιανισμό την Ελπίδα.
Και ηττάται στην Φεράρα από μιαν άλλη καθολική θεωρία, η οποία είχε ενδεχομένως περιεχόμενο να νομιμοποιήσει και εκτελεστικό βραχίονα, την Ιερά εξέταση.

Δεν είναι τυχαίος ο λόγος που αντιτάχθηκε στην ένωση των Εκκλησιών, το fillioque, χονδρικά μιλώντας, με βάση το υπό παρουσίαση βιβλίο, του “χάλαγε την αρμονία”. “Αρμονία – Ιερά Εξάταση 0-1” λοιπόν.

Εδώ είναι ο αποφατισμός. Η ουσία του η Ελευθερία του. Μπορεί ο Σοφός να κατασκευάζει θεωρίες λεπτεπίλεπτες, λογικά ακαταμάχητες, αλλά είναι ένα ενδεχόμενο αν θα πετύχουν. Ο αποφατισμός σε βοηθάει να είσαι δημιουργικός υπό συνθήκες ενδεχομενικότητας. Ο λόγος μπορεί να λέει έτσι, αλλά η παράλογη βούληση μαζών μπορεί να κάνει τα πράγματα τελείως διαφορετικά:
“Αρμονία – Ιερά Εξέταση 0-1”, “Ανθρωπισμός- Καπιταλισμός 0-1”, επίσης θα μου επιτρέψετε…

Η ενδεχομενικότητα, είναι κάτι που το έχουμε κατακτήσει σήμερα, επιστημονικά. Θεωρώ ότι το χειραφετημένο πεντόσταγμα της Ορθόδοξης Χριστιανικής Θεωρίας των Πατέρων της Εκκλησίας, μπορεί να βοηθήσει θεωρητικά στα αδιέξοδα του μεταμοντέρνου και στην κατάκτηση μιας ανοιχτής νέας κριτικής και ταυτόχρονα τελεολογικής συνεκτικής θεωρίας.
Τελεολογικής και εσχατολογικής με τον τρόπο που το γράφει ο Γρηγόριος Νύσσης : Σαν τον αθλητή που κυνηγάει ένα πρότυπο που ποτέ δεν θα φτάσει και συνέχεια βρίσκεται σε κίνηση.

Αλλά! ακριβώς όπως το γράφω : “χειραφετημένο πεντόσταγμα”. Πεντόσταγμα όπως ο ίδιος ο Μεγάλος Βασίλειος γράφει για την Αρχαία Ελληνική γραμματεία, “σαν την μέλισσα να τσιμπάς νέκταρ” και χειραφετημένο με την έννοια -πιστεύει δεν πιστεύει κανείς- δεν έχει λόγο να δώσει σε καμία εξωτερική και εσωτερική «Ιερά Εξέταση».

Στη σημερινή εποχή ευτυχώς δεν θα τον κάψουν, ούτε μπορούν να τον εξοστρακίσουν από την Κοινότητά του. Αυτός ήταν ο φόβος να καταστεί κάποιος αιρετικός. Σήμερα η Κοινότητα είναι περισσότερο από ποτέ μια διαρκής συνδημιουργία, άρα δύσκολος ο εξοστρακισμός.

Να σημειώσω κάτι επίσης η «Χάρις» του Ορθόδοξου Θεού είναι μπόλικη, γι’ αυτό δεν χρειάζεται να δείχνουμε συνέχεια ότι την έχουμε. Μπορούμε να γίνουμε και λίγο αιρετικοί, να νομίζουν οι άλλοι ότι δεν θα σωθούμε και να γελάμε επειδή εμείς δεν φοβόμαστε τόσο την τελική κρίση.

Πάλι μια χρήσιμη παρέκβαση: Έτσι γινόμαστε, λένε οι Καλβινιστές, τεμπέληδες θρησκευτικά, επειδή έχουμε την χάρη του Θεού μπόλικη. Το ότι φτάσαμε εκεί είναι αποτέλεσμα της επιρροής στον Χριστιανισμό του Ελληνικού Ανθρωπισμού στον καιρό του Βυζαντίου.

Το ότι είμαστε τεμπέληδες Θρησκευτικά είχε και Οικονομικές επιπτώσεις βέβαια σύμφωνα με τον Μαξ Βέμπερ. Είμαστε τελικά άχρηστοι. Δεν συσσωρεύσαμε πλούτο για να κυριαρχήσουμε στον Κόσμο. Τι γνώση είναι αυτή που δεν γίνεται Εξουσία και δεν πηγάζει από την Εξουσία σύμφωνα με τον Φουκώ;
Αφήστε μας να «φιλοκαλοῦμέν γάρ μετ’ εὐτελείας» και να «φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας» σύμφωνα με τον Επιτάφιο του Περικλή «και που και που, να ομφαλοσκοπούμε» λέω κι εγώ.

Και εμείς δούλους είχαμε και φιλοσοφούσαμε και εσείς ρημάξατε την Αφρική και δημιουργήσατε την μαγιά όλων των Κεφαλαίων σας με το Διηπειρωτικό σκλαβοπάζαρο. Ας κάνουμε μια σύγκριση Ιμπεριαλισμών (χι, χι). Το ξέρω δεν γίνεται! Έχω όμως μια ταπεινή άποψη ότι είναι «μεταλλαγμένος» ο Έλληνας Λόγος που έφτιαξε την Δύση.

Στο κυρίως θέμα και πάλι: Ο κος Παπασημάκης μας έχει παρουσιάσει στο βιβλίο του και ένα τέτοιο πεντόσταγμα «Ορθόδοξης Χριστιανικής Θεωρίας»
Θαύμασα και εδώ μιλάω ως ειδικός, τον τρόπο που συνθέτει θεολογικές απόψεις, οι οποίες στις απολήξεις τους μπορεί να είναι διαφορετικές σε ένα ενιαίο σύνολο με επίκεντρο το σήμερα. Αν κάποιος επιλέξει την Ορθοδοξία και όχι τον Πλήθωνα, να ξέρει γιατί.

Κλείνοντας θα ήθελα να καταθέσω αυτό. Ο Δάσκαλος μου ο Νίκος Ματσούκας μας έπεισε ότι ο λεγόμενος “Ελληνοχριστιανισμός” δεν υπάρχει, παρά μόνο ως κατασκευή ενός χρήσιμου μύθου για το νεοπαγές Ελληνικό Κράτος. Όχι όμως ότι δεν υπάρχει τίποτα.

Όπως πάλι συχνά έλεγε ο ίδιος, υπάρχει μια ανοιχτή διαλεκτική συνάντηση του Βιβλικού πνεύματος, που δεν είναι ενιαίο πράγμα – πάντα το τόνιζε- και του Έλληνα Λόγου που αυτός δεν είναι ενιαίος. Ο Ματσούκας ήταν Διαλεκτικός, αλλά θιασώτης της Διαλεκτικής του Ηράκλειτου και όχι του Έγελου.

Δηλαδή δεν πίστευε ότι πάντα υπάρχει μια αντίθεση που μετά γίνεται σύνθεση που ως νέα θέση έρχεται κάτι νέο να της επιτεθεί και ούτω καθ’ εξής. Τα πράγματα. Σύμφωνα με την Ηρακλείτεια διαλεκτική πάντα βράζουν.

Συνεχίζουν να βράζουν, όπως κάθε φορά που ανακατεύεις διαφορετικές ουσίες, να βράζουν σαν το “πυρ το αείζωο” και εσύ καλείσαι με βάση το αυτεξούσιο , αλλά έχοντας «δι’ εσόπτρου και εν αινίγματι» την εικόνα του Όντως Αγαθού, ταξιδεύεις ερμηνεύοντας τα κύματα της λάβας.

Μπορείς να αποτύχεις σαφώς, αλλά και ως αποτυχημένος υπάρχει συγ-χώρεση, χωράς δηλαδή στο μέλλον, αν έχεις πάντα ανοιχτά τα μάτια της ψυχής και δεν κλείνεσαι από τον φόβο του Θανάτου.

Μην σχολάζεις όμως σαν τις “μωρές παρθένες”, επαναλαμβάνοντας τα ίδια. Αν δεν είναι αυτό η οντολογική ασφάλεια που ζητούν οι σύγχρονοι διανοητές, όπως ο Γκίντενς, τι είναι;

Ευχαριστώ,
* Ο Αλέξανδρος Σταθακιός είναι Θεολόγος, κοινωνιολόγος

ΠΗΓΗ: 17.06.2022, Εκδόσεις Άπαρσις. Ο Αλέξανδρος Σταθακιός μιλάει για το βιβλίο «Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΛΗΘΩΝΟΣ» του Ιωάννη Δ. Παπασημάκη (aparsis.gr).

Σημείωση από τΜτΒ: Διορθώθηκαν κάποιες αβλεψίες και μορφοποιήθηκε καλύτερα το κείμενο. Ευχαριστώ τον ομιλητή για την αποστολή της βιβλιοκριτικής του.