Οι Κερτεζίτες την επανάσταση του 1821 και οι 3 ερμηνείες της

(Δύο δημοσιεύσεις στο ένθετο, της πατρινής ΓΝΩΜΗΣ, ΟΔΟΝΤΩΤΟΣ, μετά την τηλε-παρουσίαση μέσω του ΚΠΕ Κλειτορίας-Ακράτας στις 21.04.2021)

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

Ι. Εισαγωγικά

Μόνο θετικά σχόλια άκουσα για το περιεχόμενος της τηλε-εκδήλωσης του ΚΠΕ Κλειτορίας – Ακράτας της Περιφερειακή Ενότητας Αχαΐας με την στήριξη του Δήμου Καλαβρύτων, 2^η στη σειρά, που έγινε την Τετάρτη το βράδυ 21.04.2021, με αφορμή τα 200 χρόνια είχε γενικό θέμα: «Η Εκπαίδευση στα Προεπαναστατικά και Επαναστατημένα Καλάβρυτα και ο Ειδικός Ρόλος των Κερτεζιτών Αγωνιστών κατά την Περίοδο της Εξέγερσης του 1821».

Την εκδήλωση άνοιξε ο υπεύθυνος του ΚΠΕ κ. Χάρης Μοσχόπουλος, διηύθυνε το μέλος της παιδαγωγικής ομάδας κ. Κώστας Κυριακόπουλος, ενώ στις ερωτήσεις που απαντήθηκαν στο τέλος ήταν υπεύθυνη το επίσης μέλος της ομάδας κ. Έλενα Ζωδιάτου. Την εκδήλωση χαιρέτησε τόσο ο Δήμαρχος Καλαβρύτων κ. Αθαν. Παπαδόπουλος και ο βοηθός Δημάρχου κερτεζίτης κ. Σωτήρης Γ. Δουκλιάς. Η Δρ σύγχρονης ιστορίας, φιλόλογος εκπαιδευτικός κ. Γιούλα Γ. Κωνσταντοπούλου (κερτεζίτισσα στην καταγωγή από τον πατέρα της) ανέπτυξε σε εύρος το ζήτημα «Παιδεία και Εκπαίδευση στα Καλάβρυτα και τα Καλαβρυτοχώρια κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους και την περίοδο του Αγώνα για την Εθνική Ανεξαρτησία». Διήρκησε 2,5 ώρες, ενώ είχε μια μικρή καθυστέρηση στην έναρξη.

Ο γράφων ανέπτυξε με τη μορφή εκπαιδευτικής διαδικασίας «μεταδεδομένων», μαζί με πλούσιο φωτογραφικό υλικό το θέμα «Κερτεζίτες στον Αγώνα της Εθνικό-Απελευθερωτικής Επανάστασης του 1821 και τις επαναστατικές διαδικασίες από τα Ορλωφικά μέχρι και τον Καποδίστρια».

Το βίντεο, για παρακολούθηση όσων δεν τα κατάφεραν ζωντανά, υπάρχει στο κανάλι του ΚΠΕ Κλειτορίας-Ακράτας στην εξής ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.youtube.com/channel/UCxwTYV-ZPZJxqPDrHscNlhA/videos?view=2&live_view=501.

ΙΙ. Μερικά γεωφυσικά και ιστορικά στοιχεία για την Κέρτεζη ως έδρα του Καζά Καλαβρύτων τουλάχιστον μέχρι το 1780 μ. Χ.

Η δομή της εισήγησής μου στηρίχτηκε σε πλήθος βιβλίων, κερτεζιτών και μη, μικρές τοπικές μελέτες, μία εκπομπή του 1988 από το κρατικό ραδιόφωνο αφιερωμένη στον κερτεζίτη δάσκαλο, και 1^ο νεκρό (Λεβίδι, 14.04.1821) οπλαρχηγό της επανάστασης, συνεντεύξεις με απογόνους αγωνιστών και συλλογή φωτογραφικού υλικού.

Η σειρά της παρουσίασης δομήθηκε σε πέντε κεφάλαια (και επί μέρους στο εσωτερικό τους ενότητες) με τους εξής γενικούς τίτλους: Α. Προλογικά, Β. Γενικότερα στοιχεία για την περιοχή της Κέρτεζης, Γ. Ύστερη Τουρκοκρατία στην Κέρτεζη πριν την επανάσταση του 1821, Δ. Η περίοδος της Επανάστασης 1821 – 1828 στην Κέρτεζη, Δ. Κάποιες επίμετρες παρατηρήσεις. Στο τέλος απάντησα και σε τρεις ερωτήσεις από το κοινό που παρακολούθησε.

Λόγω χώρου δεν αναφερθούμε στις νικηφόρες μάχες που συμμετείχαν κερτεζίτες αγωνιστές και στην περίοδο του 1821 (Καλάβρυτα, Κέρτεζη, Κόρινθο, Λεβίδι, Πάτρα, κλπ), αλλά και στον ερχομό του Ιμβραήμ στην κοιλάδα του Βουραϊκού (όπου έχασε στο Μέγα Σπήλαιο και δύο φορές στην Κέρτεζη).

Εντελώς εισαγωγικά οφείλουμε να σημειώσουμε για το ειδικό ρόλο της Κοιλάδας του Ερασίνου ποταμού, συνέχεια του αρχαίου Βουραϊκού, βόρεια από το στενό άνοιγμα του Φαραγγιού με το όνομα Πόρτες. Η Κοιλάδα, μετά το άνοιγμα της λίμνης στις Πόρτες,  ιστορικά είχε ένα μεγάλο κέντρο την Κύναιθα, αλλά δεν γνωρίζουμε ακόμα σε ποια στεγνή πλαγιά της κοιλάδας ήταν κτισμένη. Πιθανά να είχε και δορυφόρους οικισμούς. Οι ποιο μεγάλοι οικισμοί μετά από αυτήν πάντως ήταν τα Καλάβρυτα και η Κέρτεζη. Τα Καλάβρυτα κτίστηκαν στους βορειοδυτικούς πρόποδες του Χελμού και η Κέρτεζη στους ανατολικούς πρόποδες του Ερύμανθου.

Η Κέρτεζη, ακόμη και στην προηγούμενη θέση της που εικάζεται απέναντι από το βουνό Παναγιά, όπου και το αρχαίο Οχυρό της εποχής της Κύναιθας, είχε γεωφυσικά μεγάλη προστασία. Ταυτόχρονα ήταν κέντρο επτά αρχαίων δρόμων προς όλες τις κατευθύνσεις αρχίζοντας από ανατολικά με τη φορά κίνηση των δεικτών του ωρολογίου: 1. Κραστικούς, Καλάβρυτα. 2. Λαγοβούνι, Συρμπάνι, Καστέλι, Κλειτορία, Λεβίδι, Τρίπολη. 3. Καλλιφώνιο, Ι. Μ. Αγίων Θεοδώρων, Σοποτό. 4. Δεσινό, Καμενιάνους, Δροβολοβό. 5. Λεχούρι, Λιβάρτζι Ψωφίδα. 6. Λαπατοχώρια, Βλασία (αρχαίο Λεόντιο), Νεζεροχώρια, Πάτρα και 7. Κούτελη, Φλάμπουρα.

Το οχυρό της Κέρτεζης (Ράχη Ρουμάνη), ο μυκηναϊκός τάφος στα δυτικά αλώνια, το χάλκινο αγαλματίδιο στα βόρεια θεμέλια του νεοβυζαντινού Ι. Ναού της Κοίμησης της Θεοτόκου στο Κοιμητήριο, ο θρύλος του αγάλματος του λέοντα στο Κεφαλόβρυσο, όπως και ο ίδιος διατηρητέος αρχαιολογικά, το φράγκικο Κάστρο στο λόφο της Ντεσμένας πάνω από την πηγή Κιόσι, ο πύργος του «Λιάρου», η τοποθέτηση του Γεωργίου (Σ)φραντζή ως διοικητή στην ανοικτή κοιλάδα με οικία μισογκρεμισμένη στην Κέρτεζη μέχρι τις ημέρες μας, το διοικητήριο του Βοεβόδα μέχρι το 1780, ο πύργος που απαλλοτριώθηκε από τον πρωτοπαλίκαρο του Αναγνώστη Δημήτριο Στριφτόμπολα Οικονομογιώργη, το διατηρητέο σπίτι του φοροεισπράκτορα των τούρκων Τετρεμέλη (κατόπιν στο Στριφτόμπολα, από εκεί ως σχολείο και κατόπιν κοινοτικό γραφείο), το Τζαμί δίπλαστις απαρχέςτου Βουραϊκού, το οποίο οι κάτοικοι κατά την επανάσταση το εξαφάνισαν εντελώς. Παρέμεινε μόνον η ονομασία η οποία σιγά, σιγά ξεχνιέται και δεν αναφέρεται από τους νεότερους.Όλα αυτά συνθέτουν το ιστορικό πλαίσιο ενός πολύ αρχαίου οικιστικού κέντρου δυτικά της κοιλάδας του Βουραϊκού.

Αν συμπληρώσουμε τους τρεις νερόμυλους στην εποχή της ύστερης τουρκοκρατίας με νερό Κεφαλόβρυσου (Λιάρου-Λαφογιάννη, Σχοινά-Κοτσολή και Καλογερικού), τον πιθανά κατεστραμμένο μύλο στη Νερομάννα, δίπλα στο κατεστραμμένο Μετόχι του Αγίου Νικολάου στα μέσα του 16^ου αι., τις απαρχές του Βουραϊκού, τον μεγάλο επίπεδο κάμπο, τις πολλές ποτιστικές λάκκες (Απανόκαμπο από Νερομάννα και Εξάμπελα από το εκεί μικρό Κεφαλόβρυσο), τα τεράστια σε έκταση αμπέλια μέχρι τη δεκαετία του 1980, τα μικρότερα ξερικά μέρη που καλλιεργούνταν μέχρι τη δεκαετία του 1960, αλλά και την ειδική γεωφυσική θέση του σύγχρονου οικισμού σε σχήμα «μουσικού σκάφους», εξηγούν γιατί η Κέρτεζη επιλέχτηκε για έδρα του Καζά Καλαβρύτων με τον Βοεβόδα του (ένας από τους 24 Καζάδες από το Βιλαέτι της Πελοποννήσου) μέχρι τουλάχιστον το 1780 μ.Χ.. Η αλλαγή έδρας για τα Καλάβρυτα οφείλεται στην ανάπτυξη της δεύτερης κλεφτουριάς πάνω στα βουνά του Χελμού.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: ΕΝΘΕΤΟ ΟΔΟΝΤΩΤΟΣ-ΧΕΛΜΟΣ της πατρινής εφημερίδας Η ΓΝΩΜΗ, ΤΡΙΤΗ, 27.04.2021, σελ. 17, ΙΙ

ΙΙΙ.  Οι θεωρητικοί στο μικρόκοσμο της Κέρτεζης και της γύρω περιοχής.

Στην Κέρτεζη το θεωρητικό ρόλο κατά σειρά έπαιξαν:

1. Ο ιεροδιδάσκαλος Δοσίθεος (Δήμος) Τσιβίλης,

2. Ο δάσκαλος και οπλαρχηγός Αναγνώστης Δημήτριος Στριφτόμπολας και

3. Άλλοι μοναχοί ή τοπικοί ιερείς της κωμόπολης, μεταξύ των οποίων: α) Ο εφημέριος παπα-Δήμος Οικονομόπουλος, οποίος όταν πήρε το οφίκιο του Οικονόμου άλλαξε το επώνυμο σε Οικονόμου. Ήταν ο πατέρας του μαχητή του Στριφτόμπολα και μετέπειτα δημάρχου Οι-κονομο-γιώργη. β) Ο εφημέριος Σωτήρης Οικονομόπουλος. Αναφέρονται ακόμα και οι επόμενοι, που όμως τα επώνυμά τους έχουν χαθεί από το προσκήνιο της Κέρτεζης: γ) Ο μοναχός Αγαθάγγελος Βασιλακόπουλος,   δ) Ο εφημέριος Χρύσανθος Καμπουρόπουλος, ε) Ο εφημέριος Κωνσταντίνος Λαζάρου, στ) Ο ιερέας Θεόδωρος Μερκουρόπουλος. Στη συνέχεια θα αναφέρουμε λίγα στοιχεία για  τους δύο πρώτους.

Α) Δοσίθεος Τσιβίλης

«Ο Δοσίθεος γεννήθηκε στην Κέρτεζη, το 1774(ή 1764; (ΔΟΜΗ)) και το κοσμικό του όνομα ήταν Δήμος Τσιβίλης. Νεαρός ακόμη εντάχθηκε στο μοναστήρι των Αγίων Θεοδώρων. Τα πρώτα γράμματα έμαθε στην πατρίδα του. Σπούδασε στο Μεσολόγγι, στην Πάτρα το 1774 και στην Χίο. Ασκήτευσε από τα παιδικά του χρόνια ακόμα. Στο Μεσολόγγι μαθήτευσε με δάσκαλο τον Γ. Παλαμά (1801-1804), ότε μετέβη εις Χίον τη προτροπή των επιτρόπων, ίνα διδαχθή μαθηματικά και φιλοσοφίαν επί τη υποσχέσει να επιστρέψη και να διδάξη αυτά εν Σοπωτώ… Μαθητές του υπήρξαν μεταξύ άλλων οι: Ρήγας Παλαμήδης από την Τρίπολη, Θεοχαρόπουλος Λυμπεράκης από την Βαρβάρα, ο ιεροδιάκονος Βησσαρίων από Χαλκιάνικα, ο Προκόπιος Οικονόμου, κατόπιν επίσκοπος Άνδρου, ο πρώην Ακόβου και έπειτα Τριπόλεως επίσκοπος Δανιήλ, ο Κωνσταντίνος Ζωγράφος εκ Καλαβρύτων, ο Λύσανδρος Βιλαέτης και ο Νικ. Αγαμέμνων Αυγερινός εκ Πύργου, ο ιατρός Νικ. Παπαλεξόπουλος τον οποίον έφερε μαζί του από τη Σμύρνη, οι ντόπιοι Μιχαήλ Κούκας, Χαράλαμπος Λοντοτσακίρης και άλλοι…Μαθητής του ο εκ Στρεζόβης μοναχός και ιεροκήρυκας Ανανίας…». [Θανάσης Τζώρτζης 2010].

«Οι σπουδές στη Χίο τον κάνουν ευρύτερα γνωστό και τον καλούν να διδάξη στη Σμύρνη (1809), πριν από τον Οικονόμο και Κούμα. Από τη Σμύρνη επιστρέφει στο Σοποτό, όπου η φήμη του σαν δασκάλου έκανε να συγκεντρώνονται μαθηταί απ’ όλη την Πελοπόννησο. Αργότερα ο Δοσίθεος προσκαλείται στα Καλάβρυτα όπου δίδαξε έξι χρόνια… Αργότερα στα Καλάβρυτα διδάσκει σαν οικοδιδάσκαλος στο σπίτι του οπλαρχηγού Σωτηρ. Θεοχαρόπουλου. Τα τελευταία του χρόνια τα αφιέρωσε στο σχολείο της πατρίδος του στην Κέρτεζη, όπου απέθανε (1836)». [Ανδρέας Χρυσ. Βορύλλας 1994].

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: ΕΝΘΕΤΟ ΟΔΟΝΤΩΤΟΣ-ΧΕΛΜΟΣ της πατρινής εφημερίδας Η ΓΝΩΜΗ, ΤΡΙΤΗ, 27.04.2021, σελ. 17, ΙΙΙ

Β) Αναγνώστης Δημήτριος Στριφτόμπολας

«…Οι Στριφτομπολαίοι είχαν ένα μικρό, αλλά ηχηρό πέρασμα από την Κέρτεζη του 18^ου και 19^ου αιώνα. Λίγο μετά τα μέσα του 18^ου αι. ο Αργύρης Στριφτόμπολας, γιος του Δήμου που έλαχε να είναι ξάδελφος του Θόδωρου Κολοκοτρώνη, εγκαταστάθηκε στο μεγαλοχώρι Κέρτεζη που αποτελούσε κέντρο της περιοχής (μέχρι περίπου το 1800). Πλήθος εσωτερικών και όχι μόνο μεταναστών κατέφταναν να ζήσουν σ’ αυτήν. Έτσι το 1788 γεννήθηκε στην Κέρτεζη και ο Δημήτριος (Αναγνώστης) Στριφτόμπολας…». [Ανδρέας Χρυσ. Βορύλλας, 1994].

«Ο Δημήτριος (Αναγνώστης) Στριφτόμπολας, που καταγόταν από παλιά Μωραΐτικη οικογένεια του Μεσορουγίου, γεννήθηκε στην Κέρτεζη Καλαβρύτων στα 1778, λίγους μήνες πριν από την εξόντωση των Αλβανών που είχαν στρατολογηθεί για να καταστείλουν την επαναστατική κίνηση των υπόδουλων Ελλήνων, στα Ορλοφικά (1770-1779). Στα γεγονότα αυτά αναδείχθηκε με τη δράση του, ο πατέρας του Αργύριος Στριφτόμπολας και ιδιαίτερα ο παππούς του Δημήτριος, ο επονομαζόμενος και Δήμος ο Αλβανοφάγος…». [Γιούλα Κωνσταντοπούλου 2016].

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: ΕΝΘΕΤΟ ΟΔΟΝΤΩΤΟΣ-ΧΕΛΜΟΣ της πατρινής εφημερίδας Η ΓΝΩΜΗ, ΤΡΙΤΗ, 04.05. 2021, σελ. 22, Ι

«Παλαιότερα δε, από το 1800 έως το 1805 μετήρχετο τον διδάσκαλον εντός της Τριπολιτσάς και κατά το άκρον της πόλεως εις την ενορίαν των Ταξιαρχών. Οι διδάσκαλοι τότε ήσαν σπάνιοι, οι δε τούρκοι τους κατεφρόνουν, και ολίγοι εξ αυτών εμάνθαναν τα απλά γράμματα και τοιουτοτρόπως ευρίσκοντο εδώ και εκεί εις τα συνοικίας της πόλεως σχολεία και τα παιδιά εμάνθαναν τα λεγόμενα «Κοινά Γράμματα» όλως διόλου ακανόνιστα, οι δε διδάσκαλοι επληρώνοντο από τους γονείς των παιδιών. Αλλά και διδάσκαλος ων ο Στριφτόμπολας, ήταν όμως στιβαρός και ζωηρός, εγνώριζε να πετά το μαχαίρι κάμποσον μακράν, και τούτο εδίδασκε στα παιδιά». [Φωτάκος σε Α. Βορύλλας 1994].

«…Επειδή όμως κατά την εποχήν  εκείνην η Στριφτομπολαϊκή οικογένεια ήτο επίφοβος πάντοτε τοις Τούρκοις, ένεκα της στρατιωτικής της ισχύος, εκατέτεχον θηρειωδώς αυτή. Και τότε ηνάγκασαν τον Ήρωά μας να καταφύγη μετά του πατρός του Αργυρίου Στριφτόμπολα και του θείου του Θεοδώρου Κολοκοτρώνη και λοιπών άλλων καπετανέων, και επί τη ελπίδι των όπλων των, να περιπλανώνται τον ληστρικόν βίον επί των αγρίων της Λακωνίας ορέων, άγοντες ληστρικόν βίον. Αλλά πάντοτε καταρεγμένων όντων και μη δυναμένων ούτε εις αυτήν την Σωτήριον της Λακωνίας γην να πατήσωσι, εις την οποίαν εύρισκον πάντοτε ασφάλειαν, ηναγκάσθησαν, εναντίον της ζωηροτέρας θελήσεώς των, να εγκαταλείψωσι την φιλτάτην και ιεράν γην της Πατρίδος των, και φυγόντες δια νυκτός, εύρον άσυλον εις την ωραίαν της Ζακύνθου Νήσον.

Η Ελληνική ζωηρότης των, ήλκυσε την προσοχήν των Άγγλων, και δόσαντες προς αυτούς βαθμούς αξιωματικών, κατετάχθησαν υπο Βρετανικήν Σημαίαν. Και δια των όπλων και της ανδρείας των υπερασπίσθησαν αυτήν, διαπρέψαντες εις μάχας, Λίσσης, Μεσσήνης, και Λευκάδος (αγίας Μαύρας), πολεμήσαντες τους τα τότε κρατούντας τα μέρη Γάλλους και Ρώσους…

Εν τω διαστήματι τούτω, κατευνασθείσα επ’ ολίγον η Τουρκική καταδίωξίς των αποφάσισαν, αν και με κίνδυνον της ζωής των, να επανέλθωσιν εν τη πατρώων γη και περί το έτος 1814 αποχαιρετήσας ο Ήρως μας την τερπνοτάτην εκείνην νήσον της Ζακύνθου, απέπλευσε δια την  φιλτάτην Ελλάδα!

Επανελθών ούτος εις την εν Καλαβρύτοις ιδιαιτέραν πατρίδα του (ΣΣ: εννοεί την Κέρτεζη), έβλεπε να παρέρχωνται τα έτη της ζωής του μ’ αγανάκτησιν, και η καθημερινή παρουσία των εχθρών της Πατρίδος του, κατεβρίβρωσκε την ατρόμητον καρδίαν του, και τω διήγειρε ζωηρότερα τα εν τη ψυχή του φιλελευθερώτερα αισθήματα. Ήλθε τέλος πάντων το πλήρωμα του χρόνου, και ο Αναγνώστης Στριφτόμπολας, είδε εστεφανωμένας τας πολυστενάκτους επιθυνμίας του. Ότε κατά το έτος 1817 εμυήθη το μυστήριον της προσεγγιζούσης εθνεγερσίας!…». [Π. Ε. Ιατρίδης, 1860].

«…Μετά τη συνθήκη της Βιέννης, οπότε και τα Ιόνια νησιά τέθηκαν υπό την προστασία της Μεγάλης Βρετανίας, ο Στριφτόμπολας αμνηστεύτηκε και επέστρεψε στη γενέτειρά του. Έως και τις παραμονές σχεδόν της ελληνικής επανάστασης, μετήρχετο το επάγγελμα του εμπόρου σταφίδας κατ’ ουσίαν, όμως προετοίμαζε το έδαφος για την επανάσταση, στρατολογώντας συμπατριώτες του, τους οποίους μάλιστα εφόδιαζε με τον αναγκαίο οπλισμό. Η πειθώ των λόγων του, η ικανότητα και η πείρα περί τα στρατιωτικά, κυριότατα, όμως, ο ασίγαστος πόθος του για ελευθερία, του έδωσαν την δυνατότητα να πετύχει τη σύμπηξη μίας αξιολογότατης στρατιωτικής δύναμης. Η δραστηριοποίησή του αυτή -απόλυτα συμβατή με τις επιτομές και τις αρχές της Φιλικής Εταιρίας- τον κατατάσσει στα μυημένα μέλη της οργάνωσης, παρ’ όλο που το όνομα του δεν περιλαμβάνεται στους λίγους γνωστούς καταλόγους των Φιλικών. Ωστόσο, ο γιος του Γεώργιος Στριφτόμπολας, που ακολουθούσε τον πατέρα του από την εφηβεία του, ήδη, σε διάφορες επιχειρήσεις, σε επιστολές του που καλύπτουν τη χρονική περίοδο 1830-1872, δηλώνει απερίφραστα, πως ο πατέρας του ήταν μέλος της Φιλικής Εταιρίας από το 1818, μυημένος από τον Σωτήριο Χαραλάμπη.

Ως πιστότατο τέκνο της πατρίδας, λοιπόν, ο Στριφτόμπολας δεν έπαυσε να εργάζεται νυχθημερόν και ακούραστα, προετοιμάζοντας όπλα, πολεμοφόδια, ιματισμό και  στα κρυφά να αφυπνίζει  τα πνεύματα των συμπολιτών του προετοιμάζοντάς τους για τον μεγάλο σκοπό…». [Γιούλα Κωνσταντοπούλου 2016].

IV. Για τις ερμηνείες της ελληνικής επανάστασης

Θεώρησα ως πολύ σημαντική μια σειρά αποστροφών του γιού του κερτεζίτη και 1^ου νεκρού οπλαρχηγού του 1821, αλλά και συμπολεμιστή του, προς τον Αλέξανδρο τον Β΄ της Ρωσίας το 1960, τον Γεώργιο Αναγν. Στριφτόμπολα:

«Μεγαλειώτατε, Η ποτέ ένδοξος και ιερά γη της Ελλάδος, προ ολίγον ακόμη χρόνων, υπήρξεν θέατρον της καταστροφής, των λεηλασιών και της ερημώσεως της τυραννίας!Η Οθωμανική καταναδυναστεία κατεσπάραττε τους δυστυχείς αυτής κατοίκους αφηρπάζουσα τα περιουσίας των και βεβηλώνουσα την τιμήν των… Διατελούντες εις τοιαύτην κατάστασιν απελπισίας έδραξαν τα όπλα και ομώσαντες όρκον θανάτου ή ελευθερίας, έσειραν τα ξίφη των και πλήρεις πίστεως και πατριωτισμού, καταλιμπάνοντες τας εστίας των περιεφέρεντο επί των ορέων, γυμνοί και πεινασμένοι, επολέμον κατά των τυράννων των! Οι νέοι της Ελλάδος ήρωες εθυσίασαν επί του βωμού της πατρίδος γυναίκας, τέκνα, περιουσίας, ηγωνίσθησαν μέχρι της τελευταίας ρανίδος του αίματός των…».

Εδώ, ως πολεμιστής από ηλικία 14 ετών και ως συγγραφέας σε ώριμη ηλικία 53 ετών, καταγράφει όλες οι διαστάσεις της επανάστασης: 1. Ταξική («κατεσπάρατε τους δυστυχείς κατοίκους»), 2. Κοινωνική («βεβηλώνουσα την τιμήν των»), και «Διατελούντες εις τοιαύτην κατάστασιν απελπισίας». 3. Εκκλησιαστική («πλήρεις πίστεως») και 4. Πατριωτική («εθυσίασαν επί του βωμού της πατρίδος»). Κάθε επιλογή (αφ-αίρεση) μόνο μερικών από τις διαστάσεις νοθεύει τον πολύπλευρο αυτόν συλλογικό αγώνα, λιγότερο ή περισσότερο.

Με την έποψη ότι υπήρχε και τεράστιο ταξικό ζήτημα με την αύξηση των φόρων, αλλά και το κοινωνικό πρόβλημα να μη μπορούν οι μουσουλμάνες γυναίκες (συνήθως πρώην βίαια εξισλαμισμένων οικογενειών) να υπανδρευτούν άνδρες χριστιανούς (ενώ το αντίθετο γινόταν) το ανέφερε και ο Δημήτρης Σταθακόπουλος στην προηγούμενη διαδικτυακή εκδήλωση του ΠΚΕ Κλειτορίας-Ακράτας.

Ως προς την εκκλησιαστική και θεολογική διάσταση έχω σύντομα να παρατηρήσω, ότι υπήρξαν τρία ρεύματα στάσης. α) Της θεολογικής ακρίβειας, την οποίαν εξέφρασαν οι νεομάρτυρες, οι απαγχονισθέντες Ιεράρχες (όπως και ο Γρηγόριος ο Ε΄). Στην Κέρτεζη την εξέφρασε  ο δυναμικός στο σώμα, αλλά αγαθός στην καρδιά Γιαλαμάς, που νίκησε σε μονομαχία τον χεροδύναμο Αράπη που φύλασσε το νερό του Κεφαλόβρυσου από τους ντόπιους πολλές φορές, του χάρισε τη ζωή, αλλά αυτός την δηλητηρίασε πονηρά μετά. Στο ρεύμα αυτό φαίνεται ότι ανήκε και ο κερτεζίτης ιεροδιδάσκαλος Δοσίθεος (Δήμος Τσιβίλης), μοναχός των Αγίων Θεοδώρων, αφού έδινε βάρος στην παιδεία. β) Μιας πρώιμης ένοπλης θεολογίας της απελευθέρωσης, που απέχει μεν από την ακρίβεια, αλλά κατ’ οικονομία ασπαζόταν το «ελευθερία ή θάνατος». Σε αυτή το λογική κινήθηκε ο κερτεζίτης δάσκαλος και οπλαρχηγός Αναγνώστης/Δημήτριος Στριφτόμπολας, 1^ος νεκρός οπλαρχηγός της επανάστασης (14 Απρίλη 1821 στο Λεβίδι της Αρκαδίας). Και γ) της ενσωμάτωσης στο σύστημα, είτε με την αποδοχή του εξισλαμισμού, είτε με το εξουσιαστικό παιχνίδι φοροεισπρακτόρων ή και κάποιων Αρχιερέων ή και κατώτερων κληρικών.

Ως προς το πατριωτικό, οφείλουμε να λάβουμε υπόψιν τις εκφράσεις γένος των ελλήνων, γένος των Γραικών, αλλά και γένος των Ρωμιών (που έχει σχέση με την εκκλησιαστική παράδοση). Όλες οι εκφράσεις κυκλοφορούσαν, αλλά συνήθως όχι στις ίδιες ομάδες λογίων. Ταυτόχρονα έμπαινε και ένα ζήτημα εκκοσμίκευσης της θρησκείας, αφού υπήρχε έλλειμα εμβάθυνσης της Πίστης, γι’ αυτό ταυτόχρονα είχαμε εξισλαμισμούς, νεομάρτυρες, αλλά και κλεφτουριά στα βουνά με την αρνητική έννοια. 

Γενικώς η προεπαναστατική εικόνα είναι: «η μετακένωση του Διαφωτισμού συναντάει την πλούσια και οικουμενικὴ παράδοση του Βυζαντίου και της Ορθοδοξίας». Γι’ αυτό και σήμερα κυκλοφορούν τρεις οπτικές για το είδος της επανάστασης, για τις οποίες δεν είμαι ειδικός για να επιμείνω. Θεωρώ όμως ότι και οι τρεις κουτσουρεύουν πλευρές. Γι’ αυτό χρησιμοποιώ τον δόκιμο όρο «εθνικο-απελευθερωτική επανάσταση».

Γι’ αυτό το λόγο συμφωνώ με την έποψη ότι και οι τρεις ερμηνείες που βγαίνουν στην επιφάνεια με αφορμή τα 200 χρόνια είναι ελλιπείς και δημιουργούν πολλά προβλήματα και για το σήμερα. Πρόκειται για τις εξής: 1. Το «ελληνοχριστιανικό» μοντέλο, που υπερτονίζει το πατριωτικό και θρησκευτικό και έρχεται μετά την επικράτηση κυρίως των Βαυαρών. 2. Το «διαλεκτικά υλιστικό», που υπερτονίζει το ταξικό και κοινωνικό, που εμφανίστηκε ένα αιώνα μετά. 3. Το «εκσυγχρονιστικό», που υπερτονίζει το ρόλο των ευρωπαϊκών δυνάμεων και εμφανίστηκε επίσημα από τη δεκαετία του 1990. Κατά την προσωπική μου αντίληψη κανένα δεν μιλά για το όλον.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: ΕΝΘΕΤΟ ΟΔΟΝΤΩΤΟΣ-ΧΕΛΜΟΣ της πατρινής εφημερίδας Η ΓΝΩΜΗ, ΤΡΙΤΗ, 04.05. 2021, σελ. 22, ΙΙ

V. Κάποιες επίμετρες παρατηρήσεις

Α) Γενικές Παρατηρήσεις

Η Α’ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου την 1^η Ιανουαρίου 1822 κήρυξε επίσημα και πανελλαδικά την Εθνική Ανεξαρτησία της Ελλάδος και συνέταξε το πρώτο Ελληνικό Σύνταγμα. Βασικά στοιχεία των αποφάσεων ήταν η πραγματική ανεξαρτησία του μικρού κρατιδίου και η (ουσιαστική) δημοκρατία. Τα δάνεια όμως και οι πολιτικές της ειδικής εξάρτησης από κάποια από τις μεγάλες δυνάμεις έφερε και τις εμφύλιες συγκρούσεις. Στο πλαίσιο αυτό είχαμε την επάνοδο των Οθωμανών μέσω του Ιμβραήμ και των γενιτσάρων του.

Β) Τι μπορούμε να κρατήσουμε;

Μάχες έως θανάτου από ταμπούρια, μάχες κλεφτοπόλεμου, λόγω μεγάλης διαφοράς στον αριθμό των μαχόμενων, μάχες με σχέδια, μάχες μέχρι εσχάτων. Είχαμε όμως και λιποψυχίες με προσκυνημένους, όπως π.χ. με τον Μποντιώτη Νενέκο.

Κόντρα στις δυτικές δυνάμεις (Ιερά Συμμαχία), κατάλληλη στιγμή λόγω πολέμου στην Περσία και στην Ήπειρο (αυτονομία Αλή Πασά), εξεγερμένοι έναντι μισθοφόρων ή γενίτσαρων, αυτοθυσία, ηρωισμός, τεχνάσματα, ακρότητες, αγριότητα, εγκλήματα, τυχοδιωκτισμοί, τόλμη, θάρρος, ρίσκο, η διαφορά στη στάση των φερτών μετά το 1821 από τους γηγενείς κερτεζίτες, αδυναμίες ελλήνων επαναστατών, ο ρόλος και η ιδιοτέλεια αρκετών Προκρίτων και Κοτζαμπάσηδων και απέναντι στους στρατιωτικούς όπως στον Κολοκοτρώνη και αργότερα στον Καραϊσκάκη και στον Μακρυγιάννη, αλλά και απέναντι στον πολιτικό Ιω. Καποδίστρια. Το δόσιμο πολλών περιουσιακών στοιχείων για τον αγώνα πολλών απλών γυναικών που έχασαν ακόμα άνδρες και αγόρια στις μάχες και πέθαναν σε πλήρη ένδεια. Επίσης είχαμε  πολλά μικρά παιδιά ορφανά.

Γι’ αυτό και υπήρξαν συνεχώς αιτήματα στήριξης των φτωχών απογόνων των αγωνιστών. Τέτοια περίπτωση ήταν η χήρα του Αναγνώστη Στριφτόμπολα Αγγελική και τα ορφανά κορίτσια της. Είχαμε ακόμη την απόλυτη φτώχεια σε αγωνιστές που δεν πέθαναν στις μάχες, όπως ο Παναγιώτης Κόσκορης.

* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας είναι συνταξιούχος εκπαιδευτικός (φυσικός), πτ. θεολογίας, συγγραφέας, ειδικός ερευνητής της Κέρτεζης και πρώην συνδικαλιστής.