«Το πνεύμα του Καπιταλισμού»
Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου
Η νοοτροπία της κατανάλωσης συνδέεται πολύ στενά με το «πνεύμα» του καπιταλισμού, του κεφαλαίου. Θα πρέπη στην ενότητα αυτή να δούμε τι εννοούμε όταν κάνουμε λόγο για το «πνεύμα του καπιταλισμού».
Η φράση «πνεύμα του Καπιταλισμού» έχει δημιουργηθή και αναλυθή διεξοδικά από τον μεγάλο Γερμανό κοινωνιολόγο Max Weber (1864-1920), ο οποίος αποδείχθηκε ότι ήταν πιο διεισδυτικός και πιο ρεαλιστής αναλυτής από τον Marx, διότι το έργο του έχει μια διαχρονική ισχύ, ακόμη και σήμερα. Η μεγαλύτερη προσφορά του Weber ήταν ότι έφερε τις κοινωνικές επιστήμες στην Γερμανία σε άμεση κριτική αντιπαράθεση με τον Μαρξ και τον Νίτσε και δι' αυτού του τρόπου δημιούργησε βιβλιογραφία με αναφορά την κοινωνιολογία της Θρησκείας, την κοινωνιολογία των πολιτικών κομμάτων, την συμπεριφορά των μικρών ομάδων και την φιλοσοφία της ιστορίας.
Στο κλασσικό βιβλίο του με τίτλο «η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού» ανέλυσε ότι αν και ο καπιταλισμός ως συγκέντρωση κεφαλαίου κυριαρχούσε σε κάθε εποχή, εν τούτοις αυτό που ονομάζουμε σήμερα καπιταλισμό, και χαρακτηρίζει ο ίδιος ως «πνεύμα του καπιταλισμού», είναι κάτι διαφορετικό, δηλαδή είναι η ορθολογιστική οργάνωση της επιστήμης, του πολιτισμού, και του πλούτου, η «ρατσιοναλιστική λογιστική» των υλικών αγαθών.
Στην εισαγωγή του βιβλίου του γράφει ότι «ο καπιταλισμός ταυτίζεται με την επιδίωξη του κέρδους και του πάντα ανανεωμένου κέρδους, αλλά μέσα στο πλαίσιο μιας μόνιμης, ορθολογικά οργανωμένης καπιταλιστικής επιχείρησης και με κριτήριο την "αποδοτικότητα"».
Αυτή η ορθολογιστική νοοτροπία αναπτύχθηκε στην Δύση και επηρέασε και άλλες μορφές ζωής και επιστήμης. Προσωπικά θεωρώ ότι το «πνεύμα του καπιταλισμού» είναι αποτέλεσμα της Αναγέννησης και κυρίως του ρεύματος του Διαφωτισμού, δια του οποίου δόθηκε προτεραιότητα στον ορθό λόγο σε βάρος του συναισθήματος, της καρδιάς, της φιλανθρωπίας. Ο Max Weber παρατηρεί για τον δυτικό τρόπο ζωής:
«Η Δύση ανέπτυξε έναν καπιταλισμό σε τύπους, μορφές και κατευθύνσεις, που δεν προϋπήρξαν πουθενά αλλού. Σε ολόκληρο τον κόσμο υπήρξαν έμποροι, μεγαλέμποροι και μικρέμποροι τοπικοί έμποροι και έμποροι που η δράση τους έφτανε σε μακρινές χώρες. Όλων των ειδών τα δάνεια έγιναν και υπήρχαν τράπεζες με τις πιο διαφορετικές λειτουργίες, τουλάχιστον αν τις συγκρίνουμε με τις δικές μας, π.χ. του 16ου…. Το είδος αυτό του επιχειρηματία, ο καπιταλιστής τυχοδιώκτης εμφανίζεται σε ολόκληρο τον κόσμο… Όμως στην σύγχρονη εποχή η Δύση ανέπτυξε επίσης μια εντελώς διαφορετική μορφή καπιταλισμού που δεν εμφανίστηκε πουθενά αλλού: την ορθολογική καπιταλιστική οργάνωση της (τυπικά) ελεύθερης εργασίας. Μόνο ψήγματα αυτής της οργανωτικής μορφής απαντώνται αλλού».
Βέβαια, βασική θωρία του Max Weber είναι ότι αυτό το «πνεύμα του καπιταλισμού» είναι γέννημα του προτεσταντισμού και της ηθικής που συνδέεται μαζί του. Άλλωστε, αυτό φαίνεται και στον τίτλο του βιβλίου, αλλά και στην ευρύτατη ανάλυση που γίνεται σε αυτό. Αυτή η άποψη τεκμηριώνεται και από τις απόψεις του Benzamin Franklin (Μπέντζαμιν Φράνκλιν), οι οποίες παρατίθενται στο συγκεκριμένο βιβλίο.
Πρόκειται για τον διασημότερο Αμερικανό του 18ου αιώνος, μετά τον George Washington (Γεώργιο Ουάσινκτον) που γεννήθηκε το 1706 στην Βοστώνη της Μασαχουσέτης και πέθανε το 1790 στην Φιλαδέλφεια. Ο Benzamin Franklin ξεκίνησε από τυπογράφος, έγινε ιδιοκτήτης τυπογραφείου και εκδότης εφημερίδας και ημερολογίων, εκτύπωσε τα χαρτονομίσματα της Πενσυλβανίας και απέκτησε μεγάλη περιουσία και με αυτήν έκανε επενδύσεις σε κτήματα, σε συνεταιρισμούς και σε άλλους εκδοτικούς οίκους. Συνέβαλε στην ίδρυση της Αμερικανικής Φιλοσοφικής Εταιρείας. Άρχισε επιστημονικές και πειραματικές έρευνες στο πεδίο του ηλεκτρισμού, ανακάλυψε το αλεξικέραυνο και επινόησε πολλούς όρους που αναφέρονται στον ηλεκτρισμό (θετικός και αρνητικός ηλεκτρισμός, συσσωρευτής, αγωγός ηλεκτρισμού κλ.π.). Έγινε αναπληρωτής Διευθυντής Ταχυδρομείων των Βορείων αποικιών και ασχολήθηκε με τις αποικίες.
Πέρα από τις δραστηριότητες αυτές αναμείχθηκε και με την πολιτική. Υπήρξε γραμματέας του νομοθετικού σώματος της Πενσυλβανίας, εξελέγη αντιπρόσωπος για τις διαπραγματεύσεις με την αγγλική Κυβέρνηση για φορολογικά θέματα, το 1757 έγινε μέλος του Κογκρέσου, έλαβε ενεργό μέρος στην Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών (4 Ιουλίου 1776), απεστάλη, μαζί με άλλους, ως αντιπρόσωπος στην Γαλλία για να ζητήση οικονομική ενίσχυση στον πόλεμο των Αμερικανών με την Αγγλία, συμμετείχε στην Συντακτική Συνέλευση του 1787 κλπ. Οι Γάλλοι, που τον γνώρισαν από την παραμονή του στην Γαλλία, τον θεωρούσαν ως σύμβολο του Διαφωτισμού και της ελευθερίας.
Παρέθεσα όλες αυτές τις ιδιότητες του Benzamin Franklin για να δείξω ότι με όλη την δράση και την ζωή του εξέφραζε την αμερικανική νοοτροπία που ήταν και είναι ένα κράμα Διαφωτισμού, Ρομαντισμού και προτεσταντικής ηθικής, δηλαδή ορθολογισμού, ρομαντισμού και ηθικής, η οποία ηθική στερείται οντολογίας και καρδιάς. Οπότε, είναι χαρακτηριστικά τα όσα συμβουλεύει τους νεώτερους Αμερικανούς, που είναι το όνειρο κάθε καπιταλιστή.
Θα παραθέσω ένα μεγάλο απόσπασμα από τις συμβουλές του, που δείχνει το εννοιολογικό πλαίσιο του καπιταλισμού και σεις, ακούγοντάς το, ερμηνεύστε με αυτό την σύγχρονη κατάσταση της ελεύθερης ανταγωνιστικής αγοράς και τις αρχές της φιλελεύθερης και νεοφιλελεύθερης οικονομίας. Συνιστά ο Benzamin Franklin στους Αμερικανούς:
«Να θυμάσαι ότι ο χρόνος είναι χρήμα. Όποιος κάθε μέρα κερδίζει από την εργασία του δέκα σελίνια και πηγαίνει περίπατο η μένει αργός στο δωμάτιό του τη μισή μέρα, μολονότι ξοδεύει μόνο έξι πένες για την διασκέδασή του η την τεμπελιά του, θα έπρεπε να λογαριάσει μόνο αυτή την δαπάνη στην πραγματικότητα έχει ξοδέψει η μάλλον πετάξει πέντε σελίνια.
»Να θυμάσαι ότι η πίστωση είναι χρήμα. Αν ένας αφήσει στα χέρια μου το χρήμα του, μετά από τότε που είμαι υποχρεωμένος να το επιστρέψω, μου χαρίζει τους τόκους , η τόσα πολλά, όσα μπορώ να κάνω κατά τη διάρκεια αυτού του χρόνου. Αυτό ισούται με ένα σημαντικό ποσό, αν έχει ένας άνθρωπος καλή και μεγάλη πίστωση και κάνει καλή χρήση της.
»Να θυμάσαι ότι το χρήμα έχει αναπαραγωγική και καρποφόρα φύση. Το χρήμα μπορεί να παράγει χρήμα και τα γεννήματά του μπορούν να παράγουν περισσότερα κ.ο.κ. Πέντε σελίνια μετά τον τζίρο γίνονται έξι, έπειτα επτά και τρεις πένες κ.ο.κ., μέχρι που γίνονται εκατό λίρες. Όσο περισσότερο χρήμα διαθέσεις αρχικά, τόσο περισσότερο είναι το αποτέλεσμα μετά από κάθε κύκλο, έτσι που τα κέρδη ανεβαίνουν όλο και πιο γρήγορα. Όποιος σκοτώσει μια γουρούνα, εξαφανίζει όλα τα γεννήματά της μέχρι το χιλιοστό. Όποιος σκοτώνει πέντε σελίνια καταστρέφει (!) όλα όσα θα μπορούσε να είχε δώσει η σωστή χρησιμοποίησή τους: ολόκληρες κολόνες λίρες στερλίνες.
»Να θυμάσαι ότι -κατά το ρητό- ο καλός πληρωτής είναι ο κύριος του πορτοφολιού ενός άλλου. Όποιος είναι γνωστός ότι πληρώνει ακριβώς στο χρόνο που υποσχέθηκε, μπορεί οποιαδήποτε στιγμή να σηκώσει όλο το χρήμα που οι φίλοι του μπορούν να αποταμιεύσουν.
»Αυτό έχει καμιά φορά μεγάλη χρησιμότητα. Παράλληλα με τη φιλοπονία και τη λιτότητα, δε συντελεί τίποτα περισσότερο για την άνοδο ενός νέου ανθρώπου, από την ακρίβεια και δικαιοσύνη σε όλες του τις υποθέσεις. Γι' αυτό μην κρατάτε ποτέ δανεισμένο χρήμα μια ώρα αργότερα από τον χρόνο που υποσχεθήκατε, για να μην η αγανάκτηση κλείσει για πάντα το πορτοφόλι του φίλου σας.
»Οι πιο ασήμαντες πράξεις που επιδρούν στην πίστη ενός ανθρώπου πρέπει να προσέχονται. Ο ήχος του σφυριού σου, στις πέντε το πρωΐ η στις οκτώ το βράδυ, που τον ακούει ο δανειστής σου, τον καθησυχάζει για έξι μήνες παραπάνω αλλά αν σε δει σ' ένα μπιλιάρδο η ακούσει τη φωνή σου σε μια ταβέρνα, όταν θα έπρεπε να είσαι στη δουλειά, στέλνει για τα χρήματά του την επόμενη μέρα ζητάει τα χρήματά του πριν τα έχεις ακόμα συγκεντρώσει για να τα επιστρέψεις.
»Η εργατικότητά σου δείχνει ότι θυμάσαι αυτό που οφείλεις σε παρουσιάζει προσεκτικό, σαν έναν τίμιο άνθρωπο, και αυτό πολλαπλασιάζει την πίστη σου.
»Να προσέχεις όλα όσα έχεις και σύμφωνα με αυτά να ζεις. Το λάθος στο οποίο πέφτουν πολλοί άνθρωποι που έχουν πίστη στην αγορά είναι ότι ξεχνάνε αυτόν τον κανόνα. Για να το αποφύγεις, κράτησε έναν ακριβή λογαριασμό για τα έξοδα και τα έσοδά σου. Αν κάνεις τον κόπο να προσέξεις μια φορά τις λεπτομέρειες, θα έχεις το ακόλουθο καλό αποτέλεσμα: θα αποκαλύψεις πόσο καταπληκτικά μικρές, ασήμαντες δαπάνες συγκεντρώνουν μεγάλα ποσά και θα διαπιστώσεις αυτό που μπορούσε να είχε εξοικονομηθεί και μπορεί να εξοικονομηθεί στο μέλλον…
»Για 6 λίρες το χρόνο μπορεί να έχεις τη χρήση 100 λιρών, υπό την προϋπόθεση ότι είσαι άνθρωπος γνωστής ευφυΐας και τιμιότητας. Όποιος ξοδεύει το παραμικρό ποσό ανώφελα, ξοδεύει το χρόνο ανώφελα 6 λίρες, που είναι η τιμή για τη χρήση 100 λιρών. Όποιος σπαταλάει την αξία και του πιο μικρού ποσού για ένα τμήμα της μέρας του (και τούτο μπορεί να είναι μόνο δυό λεπτά της ώρας), αν υπολογίσουμε τη μια μέρα με την άλλη, σπαταλάει το προνόμιο να χρησιμοποιήσει 100 λίρες το χρόνο. Όποιος ανώφελα χάνει χρόνο αξίας πέντε σελινιών, χάνει πέντε σελίνια και θα μπορούσε εξίσου καλά να πετάξει στη θάλασσα πέντε σελίνια. Όποιος χάνει πέντε σελίνια, δε χάνει μόνο το ποσό αυτό, αλλά και κάθε πλεονέκτημα που θα μπορούσε να έχει με τη χρησιμοποίησή τους σε επιχείρηση – δεδομένου ότι μέχρις ότου ένας νέος άνθρωπος γίνει γέρος, θα μπορούσε ξεκινώντας από αυτά τα σελίνια να συγκέντρωνε ένα τεράστιο ποσό χρήματος».
Στα λόγια αυτά του Benzamin Franklin φαίνεται ο συνδυασμός μεταξύ του δανείου, της τοκογλυφίας, της εργατικότητας και του ηθικισμού, που είναι χαρακτηριστικά γνωρίσματα του Προτεσταντισμού και του καπιταλισμού. Ο Max Weber παραθέτοντας τις συμβουλές αυτές του Benzamin Franklin λέγει:
«Ότι το "πνεύμα του καπιταλισμού" είναι που μιλάει εδώ με χαρακτηριστικό τρόπο κανένας δεν μπορεί να αμφισβητήσει παρόλο που θα ήταν λαθεμένο, θέλουμε να ισχυρισθούμε ότι καθετί που θα μπορούσε να νοηθεί ως το "πνεύμα" αυτό, περιέχεται σ' αυτό το κήρυγμα». Και συνεχίζει: «Ας σταματήσουμε λίγο όμως στη θέση αυτή, που την ανθρωποσοφία της ο Kϋrnberger συνοψίζει ως εξής: "Βγάζουν από κτήνη ξύγγι, και από ανθρώπους χρήμα". Η ιδιορρυθμία σ' αυτή την "φιλοσοφία της φιλαργυρίας" φαίνεται να είναι το ιδεώδες του έντιμου ανθρώπου της αναγνωρισμένης πίστης και προπάντων η ιδέα της υποχρέωσης του ατόμου να αυξάνει το κεφάλαιό του, που αναγνωρίζεται ως αυτοσκοπός. Πραγματικά αυτό που κηρύσσεται εδώ δεν είναι απλώς μια απλή τεχνική της ζωής, αλλά μια ιδιόρρυθμη "ηθική", που η παράβασή της εξετάζεται όχι σαν ανοησία, αλλά σαν ένα είδος παράλειψης καθήκοντος: αυτό είναι η ουσία του ζητήματος. Δεν είναι μόνο "επιχειρηματική πανουργία" – κάτι τέτοιο απαντιέται αρκετά συχνά – είναι ένα ήθος που εξωτερικεύεται, και αυτή η ιδιότητα μας ενδιαφέρει».
Στα ανωτέρω φαίνεται ανάγλυφα ότι πάνω στις συμβουλές αυτές του Benzamin Franklin στηρίχθηκε το αμερικανικό όνειρο, καθώς επίσης ότι ο καπιταλισμός σήμερα εκφράζεται με τις μορφές του φιλελευθερισμού, που είναι ένα κράμα ορθολογισμού-Διαφωτισμού και προτεσταντικής ηθικής. Αυτό παρατηρείται έντονα στην αμερικανική κοινωνία και επεκτείνεται ως όνειρο που πρέπει να υλοποιηθή από τους ανθρώπους που ζουν σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, και είναι αυτό που δημιουργεί την «κοινωνία της κατανάλωσης». Αυτό είναι και το περιεχόμενο ζωής πολλών συνανθρώπων μας, ακόμη και Ορθοδόξων Χριστιανών.
ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2009
