ΤΕΛΟΣ ή ΑΡΧΗ ΤΟ ΙΔΙΟ ΚΑΝΕΙ ΓΙΑ ΜΑΣ (ΜΕΡΟΣ 1ον)
Του Αλέξανδρου Μιστριώτη*
1.Το Πλαίσιο
Μετά την “Ελληνική” “Κρίση” δεν έγραψα. Ένα κείμενο που ανέβασα ήταν παλαιότερο. Περίμενα. Είναι δύσκολο να δεις και να μιλήσεις καθαρά. Υπάρχει υπέρθεση ενός Παγκόσμιου, ενός Ευρωπαϊκού κι ενός Ελληνικού Αδιεξόδου. Αυτό βολεύει τις παραναγνώσεις και την χειραγώγηση της κοινής γνώμης. Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης φλυαρούν “τρομακτικά” και δεν ευνοούν την κατανόηση της κατάστασης. Όλοι αισθάνονται οργή και αγωνία, αγανάκτηση, αλλά αυτή δεν διοχετεύεται κάπου. Μόνον διαχέεται στις ζωές μας σαν άγχος και θλίψη, σαν κατήφεια και βία. Η συγκυρία επιτρέπει να ρίχνει ο κάθε ένας το φταίξιμο σε όποιον τον βολεύει ώστε να καλυφτεί. Ταυτόχρονα, όμως, αποκρύπτει το κενό αξιών, το κενό νοήματος, που έχει σκιάσει τον κόσμο μας.
Η κυνική πραγματικότητα θέλει να παρασύρει την συζήτηση σε συγκεκριμένα ζητήματα όπως η “Οικονομία” και οι “αριθμοί” αντί των ανθρώπων και αποσιωπά τον πλούτο που μένει αδιάθετος. Παρουσιάζει σαν “φυσικά” γεγονότα που παράγονται από συγκεκριμένα συμφέροντα και λογικές. Το αποτέλεσμα είναι μια καταστροφή στην οποία πρέπει να απαντήσουμε και δεν μπορούμε. Ακόμα. Όμως, όσο κι αν συμμερίζομαι την ανάγκη για άμεση αντίδραση, αυτή η συζήτηση δεν μου αρκεί. Δεν με χωρά. Αδυνατεί να ανοίξει τον Ορίζοντα μιας άλλης κατανόησης ψύχραιμης, διαυγούς.
Πριν πω ο,τιδήποτε για την Ελλάδα, την Ευρώπη και την τρέχουσα κατάσταση θέλω να πω δυο λόγια για το πλαίσιο μέσα στο οποίο προτείνω να δούμε τα πράγματα. Είναι σημαντικό για να μην είναι όσα λέμε άγονα, για να αποφύγουμε την μικρότητα και να θυμηθούμε τους Λόγους που μας κινούν.
[από την ημέρα που το Ελλαδικό Κράτος μπήκε υπό τον έλεγχο του ΔΝΤ περπατώ στο δρόμο και οι άνθρωποι μοιάζουν με εργαλεία, νουμεράκια, δείκτες, κοιτάω πλέον με όρους οικονομίας και μηχανής τον κόσμο. Βλέπω την ματαίωση μιας συλλογικής αφήγησης. Ενός κόσμου. Κάτι γκρεμίζεται και έχει μπει σε κατάσταση υστερίας. Δεν ξέρω αν λυπάμαι. Με χαμόγελο παράξενο περπατώ στους δρόμους, κομμάτι ενός κόσμου με τον οποίο ποτέ δεν ταυτίστηκα. Είμαι τυχερός και η τύχη μου έχει συχνά γεύση πικρή. Μια τρυφερότητα έρχεται μετά την αγανάκτηση. Για τον Ανθρωπισμό και την έπαρση του. Για τους "Αριστερούς" και την ετοιματζίδικη σκέψη τους. Για τους "Νεωτεριστές" και την δύσχρηστη μεγαλομανία τους. Για το Νεοελληνικό Πείραμα. Για την Δυτική Ευρώπη. Τώρα μπορούμε να συναντηθούμε με περισσότερη ειλικρίνεια. Τώρα μπορούμε να μιλήσουμε για πράγματα που όλοι τα θέλανε λυμένα. Τώρα μπορούμε να πάμε πέρα από την Απελπισία και την Ευτυχία. Μπορούμε να μιλήσουμε με όρους ουσίας ακόμα και για την Αγάπη…]
2. Ο Άνθρωπος απέναντι στον “Πολιτισμό” και τα αδιέξοδά του
Έχει ειπωθεί. Αυτή η Κρίση δεν είναι Οικονομική, είναι βαθιά, αφορά τα πάντα, είναι στον πυρήνα των αξιών μας, αυτή η Κρίση είναι Πολιτισμική. Και Πολιτισμός είναι ο τρόπος που έχουμε να ζούμε και να πεθαίνουμε μαζί.
Αυτό που ζούμε είναι το τέλος ενός πολιτισμού. Και οι πολιτισμοί είναι σαν τις συνήθειες, έχουν την τάση να πεθαίνουν και να γεννιούνται είτε πολύ αργά (ανεπαίσθητα) είτε πολύ δραματικά. Θεωρώ πως δε θα ζήσω να δω το τέλος αυτής της διαδικασίας. Τι είναι για την ανθρωπότητα 100 χρόνια; 2000 χρόνια; Ίσως να είμαι ένα από τα πολυάριθμα κορμιά που θα λιώσουν και θα τσαλαπατηθούν στα γρανάζια της Ιστορίας. Η επίγνωση αυτή με βοηθά όμως, μου δίνει ψυχραιμία και μου επιτρέπει να αντέχω περισσότερο. Η επίγνωση της ασημαντότητας όλων μας διαγράφεται τόσο καθαρά πλέον κι αυτό με κάνει ακόμα πιο αποφασισμένο να στηρίξω όσα θεωρώ σημαντικά.
Η οπτική μου δεν αφορά όλους και, άσχετα από τις επιδιώξεις μου, θα συμψηφιστεί για να δώσει σιγά σιγά τις αξίες που θα συγκροτήσουν τον κόσμο αύριο. Έναν κόσμο που μπορεί να μην είναι πιο δίκαιος, πιο όμορφος, πιο αληθινός. Έναν κόσμο, όμως, που θα μπορεί να ζήσει.
Ασχέτως από τις προθέσεις μας, σκοπός ενός κοινωνικού-πολιτισμικού οικοδομήματος δεν είναι ακριβώς να καλύψει και να χορτάσει την ανθρώπινη δίψα αλλά να της επιτρέψει να υπάρχει. Η συζήτηση για τον τέλειο κόσμο-σύστημα είναι απαραίτητη αλλά αλλοίμονο σ’ αυτούς που πιστεύουν πως θα υπάρξει ένα σύστημα που θα απαντήσει σε όλες τις προσδοκίες του ανθρώπου. Όλοι όσοι μιλούν με όρους “συστήματος” ξεχνούν πως το “κακό” παραμένει ανεξήγητο και εκφέρουν έναν λόγο εξουσιαστικό στην ουσία του. Έναν λόγο που θέλει εκ νέου να επι-βληθεί. Έναν λόγο που υπάγει τον άνθρωπο στην λέπρα της “Ευτυχίας” και προϋποθέτει πως ο άνθρωπος είναι “πράγμα”.
Δεν κατηγορώ πάντως την Αριστερά που είναι λίγη και απούσα, ούτε και οργίζομαι πλέον. Γενιές τώρα με όλες τις αντιφάσεις της αποτελεί τον θεματοφύλακα της ελπίδας σ’ έναν κόσμο βαθύτατα μηδενιστικό. Αν αυτή την στιγμή μοιάζει τελείως εγκλωβισμένη είναι διότι τα εργαλεία της εγγράφονται στο πλαίσιο που συνολικά αποτυγχάνει αυτή την στιγμή. Είναι πλαισιωμένη από έτοιμους περιορισμούς, κληρονομημένους και αόρατους στην ίδια. Αν συμπεριλάβει κομμάτια της μεγάλης συζήτησης θα αναγκαστεί να μπει, συνειδητά πλέον, στα χωράφια της Θρησκείας και της Ψυχο-λογίας. Δεν μπορεί όμως να το κάνει χωρίς να χάσει τον εαυτό της. Δεν μπορεί να αντέξει την ανθρώπινη αντίφαση. Κι εδώ που τα λέμε ποιος μπορεί;
Ο άνθρωπος δεν χωρά μέσα στην πραγματικότητα κι αυτό επιβάλλει ένα μεγάλο κομμάτι του αγώνα να γίνεται “μέσα” του. Να παλεύει σε μια περιοχή αόρατη. Ο άνθρωπος για να μπορέσει να προχωρήσει πρέπει να στραφεί μέσα του. Και “μέσα”, όταν μιλάμε για τον άνθρωπο, είναι μια λέξη προβληματική, σχεδόν χωρίς νόημα… Δεν έχει διαστάσεις αυτό το μέσα. Δεν εννοεί μόνο τόπο αλλά και χρόνο. Μοιάζει περισσότερο με πουθενά παρά με κάπου. Σ’ αυτό το αόρατο ανύπαρκτο πουθενά παλεύουμε, και οι αλλαγές που στοχεύουμε δεν μπορούν να ελεγχθούν, να κατασκευαστούν.
[τώρα που διορθώνω για πολλοστή φορά αυτό το κείμενο, ο άνεμος φυσά απότομα ανάμεσα στα κτήρια με τρόπο τρομακτικό αλλά ευχάριστο, όταν κάθεσαι μέσα στην ζέστη του σπιτιού. Πριν από λίγο διάβασα πως στον δρόμο μου λίγα στενά πιο κάτω από το σπίτι μου, από εδώ που (σας) γράφω, σκότωσαν με μαχαίρι κάποιον για να του πάρουν το κινητό του. Εχτές. Τις πρωινές ώρες. Στο σπίτι μου δεν ακούγεται τίποτ' άλλο από τον ανεμιστήρα του υπολογιστή και τα παράθυρα που χτυπάνε. Η καρδιά μου σα να βαραίνει και δε θέλω αυτό να με νικά και δε θέλω να υπάρχει μέσα στο κείμενο μου σαν συναίσθημα αδούλευτο. Ανακαλώ λοιπόν τη μνήμη του ουρανού της Ελευσίνας, γεμάτου με Ψαρόνια πριν μια εβδομάδα, το σμήνος των πουλιών να συστέλλεται και να διαστέλλεται στον ουρανό σα μια τεράστια καρδιά που τρίζει. ]
Αυτό που ζούμε είναι το τέλος ενός πολιτισμού με ζωή μερικών εκατοντάδων χρόνων. Ενός πολιτισμού που δε μπορεί πλέον να βρει λύσεις στα προβλήματα που δημιουργεί. Που δεν πιστεύει όσα λέει. Που δεν πιστεύει τον εαυτό του. Που δεν πιστεύει. Ενός πολιτισμού που δεν έχει νόημα. Που ταύτισε το Νόημα με την Εξήγηση. Και την Εξήγηση με την περιγραφή ενός μηχανισμού. Και έθαψε κάτω από χιλιάδες εξηγήσεις το κενό πάνω στο οποίο περπατά, μετέωρος, ο άνθρωπος.
3. Το τυφλό σημείο
Καθοριστικό χαρακτηριστικό αυτού του πολιτισμού είναι ο ορθολογισμός του κόσμου. Αν δεν καταλάβουμε τι σημαίνει η απόλυτη ορθολόγιση του κόσμου δεν ξέρω πόσο μπορούμε να προχωρήσουμε. Αποτελεί βάση και πίστη του σύγχρονου κόσμου και έχει εδώ και καιρό συντριβεί. Το βασικό μας εργαλείο έχει φανεί ανεπαρκές και η εμμονή στην ορθολογικότητα κάνει τα πάντα όλο και περισσότερο παράλογα. Οτιδήποτε δεν χωρά στις ορθολογικές μας εξηγήσεις το λοιδορούμε, κάνουμε ότι δεν υπάρχει. Τα όρια του ορθού λόγου είναι οι στενοί τοίχοι στους οποίους τώρα χτυπάμε τα κεφάλια μας. Αυτή είναι η βάση που επιτρέπει να ποσοτικοποιείται η πραγματικότητα, που επικρατεί η αντίληψη του κόσμου ως μηχάνημα, που οι άνθρωποι είναι νουμεράκια και το περιβάλλον προς αξιοποίηση. Αυτό αναγκαστικά χώρισε με τρόπο ασυμβίβαστο το σώμα από τον νου, τον άνθρωπο από την φύση, την λογική από το συναίσθημα κ.τ.λ.
Η ανθρωπότητα την πάλεψε πολλές φορές να την καταφέρει αυτή την ευλογημένη την ορθολόγιση, αλλά καμμία άλλη προσπάθεια δε είχε καταφέρει αυτά που κατάφερε η Δυτική Ευρώπη. Πρέπει να δούμε όμως την πορεία των πραγμάτων σε μεγαλύτερο ιστορικό βάθος. Μιλάμε συνήθως για Νεωτερικότητα και Μοντερνισμό, μπορούμε όμως να πάμε να πάμε πιο πίσω από τους Νεύτωνα και Καρτέσιο οι οποίοι αποτελούν στο ισχύον αφήγημα σημεία εκκίνησης. Και πρέπει να πάμε μέχρι το σχίσμα μεταξύ της Ανατολικής και Δυτικής Χριστιανοσύνης (με το ίδιο θέμα πάλι, την ορθολογικότητα), να πάμε ακόμα στο τεράστιας σημασίας όνειρο του Χαλίφη Μα’αμούν με τον Αριστοτέλη και στην δημιουργία του “Οίκου της Σοφίας” της Βαγδάτης και την συνάντηση της σκέψης του Αβικένα, του Μαϊμονίδη, του Αβερόη με τους Λατίνους Θεολόγους. Να συνεχίσουμε στις αιρέσεις Χριστιανών Ανατολής και Δύσης, στις αναζητήσεις των συγγραφέων της Παλαιάς Διαθήκης (Ιώβ π.χ.) και στα ρεύματα της Αρχαίας Πέρσικης σκέψης επίσης…
Η πάλη του ανθρώπου να χωρέσει τον κόσμο μέσα στο μυαλό του δεν άρχισε ποτέ γιατί είναι συνώνυμη με την ανθρώπινη κατάσταση.
[Να πω ένα συγνώμη σε όσους δεν είναι εξοικειωμένοι με τις αμέσως προηγούμενες αναφορές. Θα ήταν πιο άνετοι αν μιλούσα για τον Adorno, τον Foucault και τον Rancière, τον Milton Freedman ή τον Hegel και τον Marx τέλος πάντων… Τι να κάνουμε όμως οι προυποθέσεις του οικοδομήματος στο οποίο κατοικούμε βρίσκονται εκεί, πιο πίσω, κι εμείς έχουμε τόσο διαβάλει το παρελθόν μας ώστε να φαντάζει πολύ μικρό. Μια πολύ εντυπωσιακή διάσταση αυτού του προβλήματος είναι η εργαλειακή χρήση, μέσω μιας αποθέωσης, της Αρχαίας Ελληνικής συμβολής.
Κοιτώντας το κείμενο με ενοχλεί γι' άλλη μια φορά, η τάση της σκέψης να σηκώνεται αφ' υψηλού για να δει τα πράγματα. Σα να χάνει το σώμα της, αλλά, γίνεται αλλιώς; Προτιμώ τις επιστολές από τα δοκίμια και δεν είναι τυχαίο πως σε όλη την αρχαία και προ-νεωτερική παράδοση οι επιστολές και οι αφηγήσεις είναι πολύ διαδεδομένο μέσο διατύπωσης απόψεων και πεποιθήσεων. Μετά ο άνθρωπος έγινε ένας εγκέφαλος με πόδια και η σκέψη θεωρήθηκε η ουσιαστική του εκδήλωση. Γι' αυτό έχει νόημα να πω π.χ. πως τώρα που γράφω είναι ίσως η πιο κρύα μέρα του 2010. Να πω πως όλη αυτή την περίοδο κάνει μέρες φωτεινές κι από το μπαλκόνι μου όταν γράφω συχνά σταματώ και βγαίνω έξω να κοιτάξω τον ουρανό.]
4.Το Όριο
Tην οργή που αισθάνομαι από μικρός για την σύγχρονη μηχανιστική ερμηνεία του κόσμου και του είναι την μετριάζει πλέον αυτή η αίσθηση του τέλους που πλησιάζει. Αισθάνομαι μια τρυφερότητα για τις κατακτήσεις και τα ελαττώματα του. Εντούτοις ακόμα κι έτσι δεν αλλάζει το γεγονός πως, για να το πούμε εμφατικά, αυτός είναι ο εχθρός μου. Και για να το πάμε ακόμα πιο μακριά, δεν υποστηρίζω πως κάποια άλλη εποχή ήταν τέλεια… Αντίθετα σε όσους υποστηρίζουν πως κάποια εποχή ήταν η σωστή (το θέμα έχει παγκοσμίως παραλλαγές αλλά τα δικά μας φανταστικά καταφύγια είναι συνήθως η Ελληνική Αρχαιότητα και το Βυζάντιο).
Καμμία εποχή δεν υπήρξε τέλεια, ούτε καν υποφερτή, για την ανθρωπότητα.
Όμως η έπαρση του ανθρωπισμού και οι ανοησίες που έχει προβάλει σε οποιαδήποτε άλλη πολιτισμική εκδήλωση της ανθρωπότητας πέφτουν τώρα πάνω του. Θα αναγκαστούμε με σεβασμό να ξαναδούμε πράγματα που πριν αγνοούσαμε πεισματικά (-υποκριτικά).
Φτάσαμε ως εδώ όμως. Κι αυτό δεν είναι λίγο. Κι αν είναι αυτός ο πολιτισμός σημαντικός είναι και γιατί επαναδιατυπώνει με τρόπο βαθύ και ειλικρινή τα όρια του ορθού λόγου, την αποτυχία του να ορίσει την “πραγματικότητα”. Είναι σημαντικός γιατί έχει τα εργαλεία να αναθεωρήσει τον εαυτό του σε σημείο άρνησης. Το έχει κάνει εδώ και καιρό με πολλούς τρόπους.
Με το θεώρημα της Μη-Πληρότητας των Μαθηματικών και την Κβαντομηχανική, με την Ψυχανάλυση, με τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (Auswitch), , με το Νέο Μυθιστόρημα κ. α…
Κάποιες από τις επιλογές που έγιναν και έδωσαν εκπληκτικά αποτελέσματα, μιαν αίσθηση μέθης, έναν ίλιγγο ελευθερίας, τώρα αρχίζουν να μας κατατρώγουν. Πρέπει τώρα, έτσι φαίνεται, όλα να γίνουν κομμάτια για να τα ξαναβάλουμε στην σειρά με άλλες αρχές. Σα τουβλάκια Lego, τα συντρίμμια της εμπειρίας μας θα μαζευτούν στην γωνία μέχρι να μπορέσουμε να ξαναφανταστούμε, να ξαναβρούμε τα πράγματα. Τώρα ζούμε την κεκτημένη ταχύτητα του κόσμου που χτίσαμε. Σαν τρελό φορτηγό με επιχειρηματίες, οικονομολόγους, επιστήμονες, και άλλους άπληστους κι ασυλλόγιστους στο τιμόνι. Μοιάζει η ανθρωπότητα να θέλει να οδηγήσει κάποια πειράματα της στα όρια τους, για να πειστεί. Σαν τους εραστές που ακόμα κι όταν έχουν χάσει την πίστη στους όρκους τους συνεχίζουν μέχρι την απόλυτη έκπτωση της αγάπης, μέχρι το απόλυτο ξόδεμα του πόθου. Μόνο οι στάχτες θα μας πείσουν.
5. Και τώρα;
Τι κάνουμε λοιπόν απέναντι σ’ αυτόν τον παραλογισμό; Απέναντι σε μιαν κλιμακούμενη έκπτωση που κατατρώει τα πάντα; Από την μία σίγουρα θα υπάρχουν απαντήσεις αντανακλαστικές, κοινωνικές. Κι αυτό το κομμάτι της μετάβασης θα γίνει με όρους σύγκρουσης. Ηρωισμού αλλά κι απελπισίας. Όμως αυτό δεν είναι αρκετό. Κι αυτό διότι ολοκληρωμένες απαντήσεις θα είναι, πριν απ’ όλα, προσωπικές, θα έχουν προσωπική διάσταση. Η εμβέλεια τους θα φαίνεται μικρή κι αμελητέα. Και γι’ αυτό θα μπορούν να διορθώνουν τα κενά που έχουν οι “ιδέες”, να περνούν μέσα από τα κενά των “θεωριών” και των “εννοιών” για να τα καλύψουν και να τα αποκαλύψουν. Γι’ αυτό και η σημασία τους είναι καθοριστική. Είμαστε, όλοι, τα εργαστήρια του Μέλλοντος κάποιων άλλων. Σιωπηλοί κι ασήμαντοι οι Λόγοι που μας κινούν θα είναι οι προαπαιτούμενες απόπειρες απάντησης. Κι αυτό συμβαίνει επειδή τα ερωτήματα που τίθενται είναι οντολογικά. Πρέπει να πούμε με σαφήνεια στον καθρέφτη σε ποιον Θεό πιστεύουμε. Πρέπει να αποφασίσουμε πώς θέλουμε να ζήσουμε και να πεθάνουμε. Κι αυτά τα ερωτήματα θα τα απαντήσουμε τις στιγμές που κουρασμένοι απ’ όλα δε θα σταματήσουμε να προσπαθούμε, τις στιγμές που ακόμα κι αν η αγάπη μας έχει στερέψει εμείς θα βρούμε κι άλλη που δε ξέραμε πως έχουμε, τις στιγμές που θα αντέξουμε στο όνομα αυτών που πιστεύουμε, όχι στο όνομα της “πραγματικότητας” ή της συναίνεσης (αριστερής και δεξιάς ομοίως…).
Ζούμε ιστορικές στιγμές. Τις ζούμε μαζί. Και είναι τέτοια η έκταση της γύμνιας που δε μπορούμε πλέον να πούμε πως είμαστε απογοητευμένοι. Τι μας γοήτευσε ώστε να υπάρξει ματαίωση πλέον; Το ψέμμα έχει πάψει να παριστάνει κάτι άλλο από αυτό που είναι. Ήρθε λοιπόν ο καιρός να πάρουμε θέση όχι με βάση το τι γίνεται γύρω μας αλλά με γνώμονα το τι πιστεύουμε, το τι πρεσβεύουμε, το τι θέλουμε σ’ αυτό τον κόσμο που θρυμματίζεται εορταστικά σε όλο μεγαλύτερες ταχύτητες. Είμαστε αναγκασμένοι να ονειρευτούμε. Είμαστε καταδικασμένοι να επιθυμήσουμε.
[Τέλος 1ου μέρους]
* http://stinathina.wordpress.com, http://alexandrosmistriotis.wordpress.com/
ΠΗΓΗ: 12-12-2010, http://stinathina.wordpress.com/%CF%84%CE%AD%CE%BB%CE%BF%CF%82-%CE%AE-%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%AE-1/
