Πρόσωπο με πρόσωπο

Του Άγγελου Καλογερόπουλου

Προσφάτως, στην πνευματική μας ζωή και στον όποιο δημόσιο διάλογο αυτή προκαλεί, επανήλθε το ζήτημα του προσώπου, της εξατομίκευσης και της ομάδας, της ανάγκης να εξατομικευθεί ο Έλληνας ώστε να απεγκλωβιστεί από την ομαδική ζωή (οικογένεια, σόι, κόμμα, εκκλησία) που τον καθηλώνει. Η αναζήτηση του προσώπου και η εξ αυτής συζήτηση για τη σχέση ατόμου και συλλογικότητος απασχολεί κατά καιρούς διανοουμένους  οι οποίοι, κυρίως, προέρχονται ή σχετίζονται με την παράδοση της Ορθοδοξίας.

Προξενεί εντύπωση όμως το γεγονός ότι από την πρόσφατη συζήτηση απουσίαζε εντελώς το όνομα ενός σπουδαίου Ρώσου φιλοσόφου, του Νικολάου Μπερντιάγεφ, τον οποίο μάλιστα σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι οι αναζητητές του προσώπου τον αγνοούν. Μόνο που φαίνεται πως πρόσωπο με πρόσωπο έχει κάποια διαφορά…

Ο Νικόλαος Μπερντιάγεφ (1874-1948) επηρεασμένος αρχικά από τον Μαρξ και την κριτική του τελευταίου στον καπιταλισμό, στρέφεται στον χριστιανισμό και ασκεί ριζοσπαστική κριτική τόσο στον Μαρξισμό, όσο και στο σοβιετικό καθεστώς. Γι’ αυτό το λόγο εξ άλλου αναγκάζεται το 1922 να εγκαταλείψει τη Ρωσία. Η κριτική του, ωστόσο, στάση δεν υπήρξε μονομερής. Με την ίδια δριμύτητα επιτίθεται στο καπιταλιστικό σύστημα, ενώ η πολιτική του φιλοσοφία- χωρίς βεβαίως ποτέ να παγιωθεί σε ένα οργανωμένο σύστημα – συγγενεύει με ένα είδος χριστιανικού σοσιαλισμού ή με έναν ιδιότυπο  χριστιανικό αναρχισμό.

Η φιλοσοφική του εργασία πάντως συνίσταται, κυρίως, στην αναβάπτιση της χριστιανικής πίστης σε ένα πνεύμα ελευθερίας  όπου το ανθρώπινο πρόσωπο απαλλαγμένο από τις εξαντικειμενικευμένες θεσμοθετήσεις της ιστορίας επανευρίσκει  τη δυναμική σχέση αγάπης με τον Θεό, διατηρώντας στο ακέραιο τη μοναδικότητά του και την ελευθερία του μέσα σε μια κοινωνία προσώπων.

«…Το πρόσωπο είναι κατηγορία πνευματική και ηθική. Δε γεννιέται από έναν πατέρα και μία μητέρα, δημιουργείται πνευματικά και παρέχει το θεμέλιο για τη θεία ιδέα  του ανθρώπου. Το πρόσωπο δεν είναι φύση, είναι ελευθερία, είναι πνεύμα.», σημειώνει στο Δοκίμιο Εσχατολογικής Μεταφυσικής, (μετ. Χρ. Μαλεβίτση, εκδ. Imago, σελ.234). Το πρόσωπο είναι μια «δημιουργική πράξη», μια αξία που τοποθετείται πάνω από το Κράτος, το Έθνος, το ανθρώπινο γένος. Το πρόσωπο αντιτάσσεται σε μια ισοπεδωτική συλλογικότητα, ενώ η πνευματικότητα μπορεί να είναι κοινοτική, αλλά πριν απ’ όλα πρέπει να είναι περσοναλιστική.
Όμως, γιατί θυμήθηκα τον Νικόλαο Μπερντιάγεφ στα καλά καθούμενα; Όχι τόσο γιατί ήθελα να αποκαταστήσω τη συμβολή του σε μια προσωποκρατική φιλοσοφία, όσο γιατί κάποιο δημοσίευμα μ’ έκανε να σκεφτώ ότι η πνευματική ανησυχία του είναι τραγικά επίκαιρη από τη μια και ουσιωδώς αισιόδοξη από την άλλη.
Δημοσιεύθηκε στον τύπο έκθεση στελεχών του Πενταγώνου, την οποία θέλησε να αποκρύψει ο πλανητάρχης, η οποία προοιωνίζεται ένα ζοφερό μέλλον. Κλιματολογικές αλλαγές, ελλείψεις στα τρόφιμα, εκτεταμένοι πόλεμοι για την επιβίωση, γυμνοί από κάθε ιδεολογικό προκάλυμμα ή άλλοθι. «…Οι άνθρωποι θα είναι αναγκασμένοι να πολεμήσουν για αγαθά απολύτως απαραίτητα για τη στοιχειώδη επιβίωση του ζωικού είδους «άνθρωπος» – στη χειρότερη περίπτωση για αέρα και νερό», προειδοποιούσε και ο δικός μας Παναγιώτης Κονδύλης, συμπληρώνοντας πως ένας πόλεμος χωρίς ιδεολογική προκάλυψη θα είναι σαφώς αγριότερος από ένα πόλεμο χωρίς το πρόσχημα της πίστης σε κάποια ιδανικά.

Από την άλλη τέτοιου είδους προβλέψεις καθιστούν αμφισβητήσιμη την όποια αισιοδοξία για μια επερχόμενη εποχή ελευθερίας και σημαντικών επιτευγμάτων που καταφάσκουν στην αξία του ανθρώπινου προσώπου, που   βλέπουν τις προκλήσεις της νέας εποχής ως ένα πεδίο πρωτοφανούς αναπτύξεως της ανθρώπινης ατομικότητος. Καθώς μάλιστα όλο και περισσότερο αποσιωπάται η  ανάγκη μιας παράλληλης κοινωνικότητος, καθώς η πραγμάτωση του εγώ όλο και λιγότερο σχετίζεται με την αγάπη προς τον πλησίον…

Δυστυχώς, η αναγκαία πνευματική πάλη του ανθρώπου εναντίον της μονολιθικότητος και του δογματισμού, η απαλλαγή από ψευδαισθήσεις και ουτοπίες δεν οδήγησε σε μια πνευματική ελευθερία αλλά στην κυριαρχία μιας νέας μονολιθικότητος, ενός νέου δογματισμού, μιας οιονεί πραγματοποιουμένης ουτοπίας που ενώ πασχίζει για τα ανθρώπινα δικαιώματα και την επιβολή μιας παγκόσμιας ειρήνης, κάνει πιο έντονη την απειλή ενός ασφυκτικού από κάθε άποψη μέλλοντος.

Σ’ αυτή την εποχή των ανακατατάξεων που ζούμε και αρεσκόμεθα να θαυμάζουμε το γκρέμισμα των τειχών (έστω και το από τουβλάκια lego ομοίωμά τους) δεν πρέπει να ενθουσιαζόμαστε με ένα υποτιθέμενο τέλος  των – καταδυναστευτικών ενίοτε-ιδεολογιών. Διότι στην πραγματικότητα όσοι «γκρεμίζουν» τα ιδεολογικά τείχη, τα γκρεμίζουν απλώς για να προσχωρήσουν στην άλλη πλευρά, στην κυρίαρχη ιδεολογία, δηλαδή, προσπορίζοντας παράλληλα το μερίδιο της εξουσίας που τους αναλογεί.

Όταν ο Μπερντιάγεφ έγραψε το βιβλίο του «Ένας Νέος Μεσαίωνας» ήταν ακόμα 1922. Από τότε επέμενε σταθερά να βλέπει έναν πολιτισμό να «πήζει», να οδηγείται στην παγωνιά της απανθρωποποίησης μέσα από συγκρούσεις ιδεολογιών που αναγορευόμενες σε απόλυτες αλήθειες υποτάσσουν τον άνθρωπο και απαιτούν την απροκάλυπτη και ολοκληρωτική κυριαρχία. Τέτοιου είδους ιδεολογίες όμως, δεν υπήρξαν  στο παρελθόν μόνον , είναι παρούσες και τώρα – ακόμα  και  μετά το περίφημο τέλος των ιδεολογιών- απειλώντας το ανθρώπινο πρόσωπο μέσα από την κυριαρχία της μάζας, της  ωμής βίας  και της τυφλής τεχνικής ανάπτυξης.

Αλλά  για τον Μπερντιάγεφ το ανθρώπινο πρόσωπο, η δημιουργική πράξη – το αντίδοτο στην κυριαρχία του Βασιλείου του Καίσαρος – βρίσκεται στον αντίποδα της εξουσίας. «Ο Θεός δεν είναι κυριαρχία, γιατί δεν είναι εξουσία. Η εξουσία είναι ίδιον του ανθρώπου, όχι του Θεού» . Έτσι οραματίζεται ένα  μέλλον  όπου θα επικρατήσει μια πνευματική αναγέννηση όπου – καθώς «ο αγώνας για το ψωμί του διπλανού μου» είναι πνευματικός αγώνας – ένας προσωποκρατικός σοσιαλισμός θα συνδυάζει την κοινότητα και το πρόσωπο.

Δεν μου φαίνεται καθόλου παρωχημένο ένα τέτοιο όραμα,  χωρίς να ξέρω αν πρόκειται ποτέ να πραγματοποιηθεί. Εξ άλλου οι ματαιώσεις είναι η τραγική μοίρα της ανθρώπινης ιστορίας. Αλλά σε ένα κόσμο που μοιάζει ψυχρότερος ακόμα και μετά το τέρμα του ψυχρού πολέμου, ο Μπερντιάγεφ αντιτάσσει μια πνευματική άνοιξη, έναν ανοιχτό ορίζοντα που αξίζει κανείς να του αφιερώσει τη ματιά του.

ΠΗΓΗ: Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΑΥΓΗ και http://antifono.gr/portal/….F.html