Άτομο, μάζα ή τριαδικός συλλογικός άνθρωπος;
(Προδημοσίευση από το 1ο μέρος του επιλόγου του νέου βιβλίου, που ετοιμάζεται από τις εκδόσεις «Αρμός», με τίτλο: «Στα ίχνη στου συλλογικού ανθρώπου»)
Εικόνα του 14ου μ. Χ. αι. (Κωνσταντινούπολη, φυλάσσεται στο «Μουσείο Μπενάκη»).
Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*
Στο «ανθολόγιο» αυτό, παρέα με μερικές εκατοντάδες παραπομπές ή αναφορές ονομάτων, γνωστών κι αγνώστων στους πολλούς, θεολογούντων ή επιστημόνων, συγγραφέων ή ερευνητών, αγίων ή μή, προσπαθήσαμε να ψηλαφίσουμε νοερά, τι μπορεί να είναι ο συλλογικός άνθρωπος, μακρυά από τις δύο ιστορικά μονομερείς θεωρήσεις του: μάζα και άτομο, άτομα και μάζα. Ο «τριαδικά» συλλογικός άνθρωπος, βεβαίως, συχνά ρίχνει το βάρος στην ιστορία, κι είναι δίκαιο κι αναγκαίο να το κάνει, είτε προς το ένα ακραίο πρότυπο ανθρώπου (μάζα), είτε προς το αντίθετό του (άτομο).
Όταν έχει στοιχεία δικαιοσύνης κι επιβίωσης και του λείπει η έκφραση της εσωτερικής ελευθερίας και δημιουργίας, αναζητά το «ελεύθερο άτομο». Κι αυτό το είδαμε στις λίγες δεκαετίες της κατάρρευσης του «υπαρκτού σοσιαλισμού», στις χώρες της πρώην «Σοβιετικής Ένωσης». Όμως στην ρήξη με το προηγούμενο σύστημα οι πολλοί όχι μόνο δεν πρόσεξαν τον απέναντι πόλο, αλλ’ αρκετοί έχουν καταλήξει σε χειρότερο «μαζικό» πρότυπο, στο φασιστικό ή ναζιστικό. Παράδειγμα τα της Ουκρανίας ή των βαλτικών χωρών.
Οσάκις υπάρχουν στοιχεία ελευθερίας, και συχνά για μία μερίδα η αξιοπρεπής επιβίωση, απουσιάζει πολύ η δικαιοσύνη και κάθε σχεδόν κάθε έννοια συλλογικού ανθρώπου. Αυτό φαίνεται νά’ναι το «αμερικανικό» και το δυτικοευρωπαϊκό πρότυπο, δηλαδή του παγκοσμιοποιημένου κι εξατομικευμένου ανθρωπάκου. Η μικρή ομάδα θεωρείται στα όρια του προτύπου, κυρίως οσάκις λειτουργεί στο χώρο του «επιχειρείν». Αν ξεφύγει και μπει στα όρια του «διεκδικείν», με βάσει τα κατακτημένα ιστορικά «συλλογικά δικαιώματα», γίνεται εχθρός στο πρότυπο. Αλλά κι αν πρόκειται για συλλογικότητα του «δημιουργείν», αλλά μακρυά από τα στοιχεία της εμπορευματοποίησης, του ανταγωνισμού και της σχετικής αυτονομίας, θεωρείται κι εχθρός του «συστήματος».
Με το «ανθολόγιο» αυτό προσπαθούμε ν’ αναδείξουμε τον άλλο τύπο ανθρώπου, του συλλογικού ανθρώπου με «τριαδικά» χαρακτηριστικά, κατ’ εικόνα και ομοίωση του χριστιανορθόδοξα «Τριαδικού Θεού». Στο πρότυπο αυτό ο άνθρωπος διαπαιδαγωγείται στην πράξη μακρυά από το κατακερματισμένο «άτομο» και χωρίς να μπαίνει στον κίνδυνο μιάς άνευρης «μάζας». Μπορεί ν’ αυξάνει τα στοιχεία ελευθερίας και δημιουργίας, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να διεκδικεί τη δικαιοσύνη κι όλα τα «συλλογικά δικαιώματα» για την επιβίωση, αλλά κυρίως το πολυδιάστατο περιεχόμενο της ζωής!
Η θε-ανθρωπολογία του τριαδικού συλλογικού ανθρώπου αυτονόητα δεν τελειώνει μ’ αυτά που έχουμε εκθέσει. Αντίθετα, μιά κάποια σύγχρονη προσέγγιση κάναμε. Γι’ αυτό θα δείξω και κάποια ακόμα λατρευτικά/ ευχαριστιακά θεμέλια για την παρά πέρα αναζήτηση. Πρόκειται για ορατές λατρευτικές υποδείξεις, δηλαδή την ενσάρκωση του τριαδικά συλλογικού ανθρώπου στην ιστορία, αυτού δηλαδή που προσπαθήσαμε να σηματοδοτήσουμε με το «ανθολόγιο» αυτό.
Κλείνοντας αυτές τις προσωπικές μου σημαδούρες, θα’θελα να θέσω ακόμα κάποιες τελευταίες υπογραμμίσεις με σύντομους, βεβαίως, σχολιασμούς. Η 1η ομάδα έχει έντονο θε-ανθρωπολογικό, εορτολογικό κι ευχαριστιακό χρώμα, αποτυπωμένο σε τρεις ορθόδοξες αγιογραφικές «εικόνες». Η 2η έχει τα ίδια χαρακτηριστικά, αλλ’ εκδηλώνονται και σημειώνονται μέσω συγκεκριμένων ιερών προσώπων, που οι εκκλησιαστικές συνάξεις δεν «ξεχνούν». Πρόκειται για επτά σημαντικές εκκλησιαστικές εορτές, που τοποθετούνται όμως πίσω από το κεντρικό πλάνο σημαντικότερων. Η 3η αφορά μιά ποιητική απόπειρα, που ανιχνεύει το ιστορικό παρόν!
* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κέρτεζη. Είναι πτυχ. θεολογίας και εργάζεται ως φυσικός στην β/βάθμια εκπ/ση. Είναι συμμέτοχος σε συνδικαλιστικές και πολιτισμικές συλλογικότητες και συγγραφέας.
