Γνώση: ύβρις ή αρετή;

Του Χάρη Ναξάκη*

«Ζω ολοένα και περισσότερο με τη συνειδητοποίηση και την αίσθηση της παρουσίας του άγνωστου μέσα στο γνωστό, του αινίγματος μέσα στο τετριμμένο, του μυστηρίου σε κάθε πράγμα και κυρίως των προόδων  μιας νέας άγνοιας σε κάθε πρόοδο της γνώσης». Εντγκάρ Μορέν.

 Γνώση, άγνοια, μυστήριο, στο βιβλίο με αυτόν τον τίτλο, εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, ο Εντγκάρ Μορέν μας εισάγει σε μια συζήτηση που σχεδόν έκλεισε πριν καν ξεκινήσει ο Γκέντελ. Την ισχυρότερη διάψευση της γνωσιακής παντοδυναμίας έδωσε μια κατεξοχήν ορθολογική επιστήμη, τα μαθηματικά. Ο Γκέντελ με το θεώρημα της μη-πληρότητας απέδειξε ότι «δεν υπάρχει τέλεια και οριστική εξήγηση».

Οι κάτοχοι της γνώσης βρίσκονται στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας διότι εκτός των άλλων υπάρχει μια ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση ότι η γνώση είναι απελευθερωτική, γεγονός που στηρίζεται στην ορθολογική ματαιοδοξία ότι τίποτα στη φύση δεν είναι απρόσιτο στη γνώση. Η γνώση όμως είναι αέναα  ατελής, οι εξηγήσεις έχουν όρια. Όταν ερμηνεύοντας ένα φαινόμενο σταματάμε την ερμηνεία, θεωρώντας ότι βρήκαμε την τελική αιτία, αυτό γίνεται με αυθαίρετο τρόπο. Μια άλλη εξήγηση θα δείξει στη συνέχεια ότι άλλη είναι η έσχατη αιτία και ούτω καθ’ εξής. Οι εξηγήσεις όπως σημειώνει ο Ε. Μορέν «θεμελιώνονται σε προτάσεις ανεξήγητες. Η εξήγηση που δώσαμε για το σύμπαν μας ότι προήλθε από ανάδυση, είναι η ίδια μη εξηγήσιμη… η επιστήμη μας κατέστησε γνώστες των γραναζιών της μηχανής, μα αδαείς όσον αφορά την μηχανή την ίδια».

Η διαλεκτική σχέση γνώσης-άγνοιας είναι ότι το άγνωστο βρίσκεται στο εσωτερικό του γνωστού, ό,τι δηλαδή διασαφηνίζεται καθίσταται σκοτεινό δίχως να σταματά να φωτίζεται, διότι «όποιος αυξάνει τη γνώση αυξάνει την άγνοιά του» (F. Schlegel). Έχοντας κατά νου τα παραπάνω εύκολα κανείς αντιλαμβάνεται  την ρηχότητα του ιδεολογήματος των φιλελεύθερων περί αριστείας ή την ανεπάρκεια της αριστερής αντίληψης για ίση πρόσβαση στην αριστεία χωρίς ταξικούς φραγμούς. Η άγνοια μέσα στη γνώση χαρακτηρίζει τους άριστους της γνώσης με ή χωρίς ταξικούς φραγμούς. Γιατί όμως αυτή η επιμονή στη δημόσια συζήτηση για την αριστεία;

Για τους φιλελεύθερους ο νεωτερικός κόσμος είναι από τη φύση του ανταγωνιστικός και ατομοκεντρικός. Ο πιο ασφαλής δρόμος για το εξατομικευμένο άτομο του φιλελεύθερου κόσμου για να πραγματώσει την ύπαρξή του είναι να δημιουργήσει δια μέσου της αριστείας τις προϋποθέσεις κοινωνικής ανόδου στην ιεραρχία, στην εξουσία. Το ότι η πρόσβαση στη γνώση αποτελεί δύναμη και εισιτήριο για την αναρρίχηση στην πυραμίδα της κοινωνικής ιεραρχίας είναι γνωστό από αρχαιοτάτων χρόνων. Σύμφωνα με την πλούσια ελληνική γλώσσα ο άριστος σε μια ανταγωνιστική κοινωνία είναι ένα άτομο που εν δυνάμει επιδιώκει εξουσία, αξιώματα, είναι ένας αρχολίπαρος, σπουδάρχης, θεσιθήρας, φύλαρχος.

Στον αντίποδα, αν δεν έχουν προσχωρήσει ήδη αρκετοί από την αριστερά στην παραπάνω αντίληψη, η αριστερά προβάλλει την πεποίθηση ότι η πρόσβαση στη γνώση χωρίς ταξικές διακρίσεις θα οδηγήσει σε ένα επίγειο παράδεισο, στην άρση των αδιαφανειών της ανθρώπινης ύπαρξης. Οι άνθρωποι θα γίνουν καλύτεροι όσο είναι περισσότερο μορφωμένοι. Γι’ αυτό ο θεός της αριστεράς είναι ο Προμηθέας που έκλεψε τη φωτιά (γνώση) για να τη δώσει στους ανθρώπους. Την πίστη ότι η γνώση είναι το μέσο για ένα καλύτερο κόσμο εξέφρασε ο Πλάτωνας λέγοντας ότι «όταν η φιλόσοφοι βασιλέψουν και οι βασιλιάδες φιλοσοφήσουν, μόνο τότε θα ευτυχήσουν οι λαοί», ή ο Λ. Τρότσκι που φανταζόταν ότι στην άλλη κοινωνία ο άνθρωπος θα γίνει «απείρως σοφότερος και θα ανέλθει στα ύψη ενός Αριστοτέλη, ενός Γκέτε, ενός Μαρξ».

Το ερώτημα που προκύπτει είναι βέβαια αδυσώπητο και η απάντησή του δεν είναι η αφελής ρήση «ότι φταίει ο καπιταλισμός». Γιατί μετά τον Διαφωτισμό, στις σημερινές δηλαδή κοινωνίες των φώτων, παρ’ όλη την τεράστια ποσότητα γνώσης που έχει συσσωρευθεί, η οποία θα επέτρεπε στους ανθρώπους να κάνουν το σωστό, αυτοί συνεχίζουν να πράττουν με ιδιοτέλεια και βαρβαρότητα; Η απάντηση ότι φταίει η παιδεία μας, η ελλιπής γνώση είναι η εύκολη απάντηση. Η εκπαίδευση μας μαθαίνει να διαβάζουμε, να γράφουμε, να υπολογίζουμε, μας παρέχει τη δυνατότητα να έχουμε μια γενική παιδεία ( φυσικές επιστήμες, επιστήμες του ανθρώπου), μας εφοδιάζει με την δυνατότητα να ασκήσουμε ένα επάγγελμα, αλλά δεν μας μετατρέπει από εγωιστές σε αλτρουιστές -ο ορθολογικός ατομιστής χρησιμοποιεί τις πιο προχωρημένες γνώσεις για να υπηρετήσει το συμφέρον του- ούτε μας δίνει εργαλεία για να αντιμετωπίσουμε τις αυταπάτες μας, τα λάθη μας, που συνεχώς επαναλαμβάνουμε. Αν όμως ισχύει ότι η πραγματικότητα αποκαλύπτεται όταν ρίχνουμε φως στο σκοτάδι αλλά ταυτόχρονα όταν φωτίζεται σκοτεινιάζει, γιατί να ασχολούμαστε με την πραγματικότητα, με το μυστήριο της ζωής, με τον άνθρωπο; Ίσως την απάντηση την έδωσε ο Ντοστογιέφσκι : «Ο άνθρωπος είναι ένα μυστήριο. Αν περάσουμε όλη μας τη ζωή να το διαλευκάνουμε ο χρόνος μας δεν θα πάει χαμένος. Ασχολούμαι με αυτό το μυστήριο γιατί θέλω να είμαι άνθρωπος».

Περισσότερο όμως από τη γνώση, για να χτίσουμε ένα καλύτερο κόσμο, χρειαζόμαστε να ενθαρρύνουμε ένα σύνολο ανθρωπίνων αρετών, που δεν έχουν ευθεία σχέση με τη γνώση, όπως η ευθύτητα, η τιμιότητα, η ηθική, η καλοσύνη, η ανιδιοτέλεια και η γενναιοδωρία, η αλληλεγγύη. Ίσως μια κρητική μαντινάδα είναι η απάντηση: «βρείτε μου έναν άνθρωπο να τά ‘χει μάθει όλα γιατί εγώ δεν τα ‘μαθα μα δε με νοιάζει κιόλας». Η ζωή τελικά είναι αδυσώπητη, φρικτή, υπέροχη, κακοφωνία και συμφωνία, είναι τραγική.

6.12.2018

* Ο Χάρης Ναξάκης είναι Καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, συγγραφέας, charisnax@yahoo.gr.

Σημείωση από τΜτΒ: Ευχαριστούμε τον συγγραφέα για την αποστολή του άρθρου.