Η γεωπολιτική και πολιτιστική «επιθετικότητα» της Ρωσίας στην μετασοβιετική εποχή
Του Δημήτρη Μπαλτά*
Στην σύντομη αναφορά θα δείξω ότι η Ρωσσία, ύστερα από τις ιστορικές διαμάχες μεταξύ των Σλαβόφιλων και των Δυτικόφιλων του 19ου αιώνα και παρά τις ευρασιατικές θεωρήσεις του 20ου αιώνα, δείχνει σήμερα την παρουσία της στον δυτικό κόσμο ως μία δύναμη στρατιωτική-πολιτική, αλλά και πολιτιστική.
Αυτό επιχειρεί να επιτύχει σήμερα η Ρωσσία με ορισμένους τρόπους, όπως με την οικονομική πρόοδο, την στρατιωτική παρουσία πλησίον των παλαιοτέρων σοβιετικών δημοκρατιών, την σύγχρονη τεχνολογία, το μεταναστευτικό ρεύμα που λειτουργεί και ως πολιτιστικός παράγων, αλλά και την ανασυγκροτούμενη Ρωσσική Εκκλησία.
Εξεταζόμενης της παρουσίας της Ρωσσίας στην
Ευρώπη κατά τον 19ο αιώνα, ετίθετο ένα καίριο ερώτημα· Είναι η Ρωσσία χώρα της Ευρώπης ή γέφυρα ανάμεσα στην Ευρώπη και στην Ασία;
Σλαβόφιλο και Δυτικόφιλο
Όσον αφορά τις διαμάχες Σλαβόφιλων και Δυτικόφιλων, θα παρατηρηθεί ότι οι αντίστοιχες ερμηνευτικές τάσεις βοήθησαν, όχι όμως πάντοτε, στον προσδιορισμό της εθνικής ταυτότητας του ρωσσικού λαού, η οποία είχε κλονισθεί από την πολιτική του Μ. Πέτρου, καθ' όσον ο τελευταίος είχε προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις προς μία δυτικοποίηση της ρωσσικής ζωής. Οι σλαβόφιλοι έχουν την πεποίθηση ότι «ο Ρωσσικός λαός θα καλούνταν να λάβει ένα αποφασιστικό ρόλο στην κρίση που πλησίαζε τον Δυτικό πολιτισμό», και ότι «αυτός θα αποκάλυπτε στον κόσμο τη σωστή ερμηνεία του Χριστιανισμού» (Ζέρνωφ Ν., οι Ρώσσοι και η Εκκλησία τους, μετ. Στεφοπούλου Γ., Αθήνα 1972, σ. 156).
Από τους τελευταίους διανοητές της προεπαναστατικής εποχής ο V. Roazanov (1856-1919) θα υποστηρίξει ότι «οι Ρώσσοι βεβαιώνουν πάντοτε ότι εἶναι συνάμα ένας λαός ανατολικός και δυτικός, χωρίς να αντιλαμβάνονται ότι στην πραγματικότητα δεν είναι ούτε λαός δυτικός ούτε λαός ανατολικός» (Rozanov V. L' apocalypse de notre tamps, trad. Michaut J., L' Age d' Homme, Lausanne 1976, σ. 102). Είναι δε γεγονός ότι και οι Δυτικόφιλοι έβλεπαν με επιφύλαξη τα επιτεύγματα της Δύσως, την οποία μάλιστα ο Α. Herzen αποκαλεί «ετοιμοθάνατο κόσμο» (Βλ. Χέρτσεν, Ανάλεκτα, μετ. Λ. Γεωργίου-Μ. Κορωναίου, εκδ. Κάλβος, Αθήνα 1970, σ. 291).
Κατά τον 20ο αιώνα διατυπώνονται οι ευρασιατικές θεωρίες με κύριους εισηγητές τον Ν. Τroubezkoy (1890-1938), τον Ρ. Savitsky (1895-1965) και τον Ν. Αlekseiev (1879-1964). Οι διανοητές αυτοί θεωρεῖται ότι ακολουθούν τις ιδέες των Σλαβόφιλων, εφ' όσον και αυτοί «ζητούν διαζύγιο από την διεφθαρμένη Ευρώπη».
Μάλιστα έχει παρατηρηθεί ότι «ο Ν. Τroubezkoy επιμένει στην υπεροχή των πολιτιστικών επί των ανθρωπολογικών και των φυλετικών κριτηρίων, ώστε, προκειμένου να αντικαταστήσει την αυτοκρατορική Ρωσσία, πρόσφερε το πολιτιστικό οικοδόμημα της Ευρασίας» (Θρ. Ν. Μαρκέτου, Η γεωπολιτική πρακτική της Ρωσσίας στη μετασοβιετική κεντρική Ασία, έκδ. Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήναι 2008, σ. 37).
Εάν ο ρωσσικός πολιτισμός χαρακτηρίζεται από ευρωπαϊκά στοιχεία, η Ρωσσία, από γεωπολιτικής απόψεως, είναι βεβαίως και Ευρώπη και Ασία. Διότι έχει ορθώς υποστηριχθεί ότι «μία ευρωπαϊκή χώρα στην Ευρώπη και την Ασία είναι εντελώς διαφορετικό πράγμα από μία ευρασιατική χώρα» (Θρ. Ν. Μαρκέτου, ένθ' ανωτ., σ. 50).
Όσον αφορά την μετασοβιετική παρουσία της Ρωσσίας, είναι γεγονός ότι η σύγχρονη γεωπολιτική και πολιτιστική παρουσία της Ρωσσίας χαρακτηρίζεται από μία «επιθετικότητα». Κατ' αρχάς, θα πρέπει να διευκρινισθεί ότι άστοχος ήταν, παλαιότερα, τόσο ο λόγος περί σοβιετικού πολιτισμού, σοβιετικής φιλοσοφίας κ. ά., όσο και περί ευρασιατικού πολιτισμού κ. ά. Διότι ο πολιτισμός που διαμορφώθηκε σ' αυτόν τον γεωγραφικό χώρο έχει προσδιορισθεί ως ρωσσικός, ανεξαρτήτως της καταγωγής και των ανθρωπολογικών χαρακτηριστικών εκείνων που τον έχουν διαμορφώσει.
Έτσι τα επιτεύγματα αυτού του πολιτισμού έχουν προβληθεί και προβάλλονται στον κόσμο, και ιδιαιτέρως στην Ευρώπη, ως ρωσσικά. Διότι το ρωσσικό στοιχείο είναι όχι μόνον ένας όρος αλλά και μία ιδιαίτερη δύναμη, ικανή να περιλάβει αφομοιωτικώς όλα τα άλλα στοιχεία. Έτσι σήμερα επιχειρείται αφ' ενός μεν να γίνει αισθητή η στρατιωτική-γεωπολιτική παρουσία της Ρωσσίας στην ευρύτερη περιοχή, αφ' ετέρου δε να προβληθεί διά διαφόρων τρόπων και η πολιτιστική-ιστορική παρουσία της.
Από απόψεως γεωπολιτικής-στρατιωτικής, η Ρωσσία, έχοντας εδώ και χρόνια προχωρήσει σε οικονομικά μέτρα ανακάμψεως (λ.χ. με την ανατίμηση του νομίσματός της), σε στρατηγικές επιλογές (με την δημιουργία του «άξονα» Μόσχας-Βερολίνου και του «άξονα» Μόσχας-Τεχεράνης), και τηρώντας μία ιδιάζουσα επεκτατική διάθεση ευρασιατικών απηχήσεων (που φανερώνεται προς τις γειτονικές χώρες, οι οποίες στερούνται των ενεργειακών πηγών, όπως η Ουκρανία) δηλώνει δυναμικά την παρουσία της τόσο στον ευρωπαϊκό, όσο στον παγκόσμιο χώρο.
Ίσως, δεν αξιολογείται ακόμη η Ρωσσία ως μία νέα υπερδύναμη, αλλά πάντως, για την Ευρώπη, και η Αμερική δεν θεωρείται πλέον ως η κυρίαρχη δύναμη του πλανήτη.
Από απόψεως πολιτιστικής, είναι ευδιάκριτο το ενδιαφέρον για τον ρωσσικό πολιτισμό (γράμματα, τέχνες κ. ά.) σε όλον τον κόσμο. Στα γνωστά Πανεπιστήμια της Ευρώπης, αλλά και της Αμερικής υπάρχουν έδρες «Σλαβικών Σπουδών». Μεταφράζονται έργα σημαντικών Ρώσσων συγγραφέων του 19ου και του 20ου αι. σε όλες τις γλώσσες. Στο διαδίκτυο υπάρχουν ιστοσελίδες με τα έργα των Ρώσσων λογοτεχνών και διανοουμένων στο ρωσσικό πρωτότυπο. Επανεκδίδονται συνεχώς στην Ρωσσία έργα των συγγραφέων της προεπαναστατικής εποχής.
Σ' αυτό το ευρωπαϊκό και παγκόσμιο ενδιαφέρον έχει βοηθήσει η μετακίνηση χιλιάδων Ρώσσων, ικανοποιητικού μορφωτικού επιπέδου, προς το εξωτερικό κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Πολλοί εξ αυτών εργάζονται ως μεταφραστές έργων της ρωσσικής λογοτεχνίας στις χώρες, όπου διδάσκουν την ρωσσική γλώσσα σε σχολεία και πανεπιστήμια.
Τέλος, την ρωσσική πολιτιστική παρουσία και κληρονομιά βεβαιώνει και η Ρωσσική ορθόδοξη Εκκλησία, η οποία ανασυγκροτείται κατά τα τελευταία χρόνια. Στο πλαίσιο αυτό σημειώνεται ότι «είναι εντυπωσιακή η αύξηση των εκκλησιών που, από 2.000 επί Γκορμπατσόφ, σήμερα ανέρχονται σε 13.000» (Βλ. Σ. Σμέμαν, «Η ψυχή της Ρωσσίας», Νational Geographic Απρίλιος 2009, σ. 16).
Επειδή διαπιστώνεται μία στενή συνεργασία του κράτους με την Εκκλησία στην σημερινή Ρωσσία, πράγμα που μπορεί να οδηγήσει σε διάφορες ερμηνείες και παρερμηνείες, θα πρέπει να θεωρηθεί η σχέση αυτή υπό το πρίσμα της αναζητήσεως μιάς νέας μετασοβιετικής ταυτότητας (Βλ. Σ. Σμέμαν, ένθ' ανωτ., σ. 22). Εξ άλλου, η Ρωσσική Εκκλησία μετέχει ενεργώς σήμερα στις διεθνείς εκκλησιαστικές επιτροπές, τόσο στον διορθόδοξο, όσο και στον διαχριστιανικό διάλογο (Βλ. ενδεικτικώς Μetropolite Cyrille, L' evangile et la liberte, trad. H. Les Editions du Cerf, Paris 2006, σσ. 63-68). Διακατέχεται μεν η Ρωσσική Εκκλησία από το πνεύμα του οικουμενισμού, αλλά πάντως χωρίς να υιοθετεί «την οικοδόμηση μιας θρησκευτικής Βαβέλ» (Βλ. Μetropilite Cyrille, ένθ' ανωτ., σ. 84).
Φαίνεται, από τα παραπάνω, ότι η Ρωσσία επανέρχεται δυναμικά στην ευρωπαϊκή σκηνή, τόσο την στρατιωτική-πολιτική, όσο και την πολιτιστική.
Κομίζει άλλες προτάσεις που μπορούν, τουλάχιστον σε ορισμένες περιπτώσεις, να εμπνεύσουν την ευρωπαϊκή προοπτική. Γι' αυτό και η Ευρώπη εκτιμά υπεύθυνα την υπολογίσιμη πλέον ρωσσική παρουσία στον ευρωπαϊκό και στον παγκόσμιο χώρο, αμφισβητώντας άμεσα ή έμμεσα, κατά καιρούς, την κυριαρχία της Αμερικής.
* ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΠΑΛΤΑΣ, Δρ φιλοσοφίας
(Παρέμβαση στην Συνδιάσκεψη της Χριστιανικής για την Ευρωπαϊκή Ένωση, 20-21.11.2008).
ΠΗΓΗ: Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ, 2-4-2009, ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 1108 (795), σελ. 6-7,
http://www.xristianiki.gr/popup.php?aid=426
Σημείωση: Η απόδοση στο μονοτονικό έγινε από τον admin. Κρατήθηκε η ορθογραφία του συγγραφέα κατά τα άλλα.
