Περί υποχρεωτικής προσευχής και άλλων συνδικαλιστικών …δαιμονίων

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

«…Ο ντετερμινισμός του αντικειμενοποιημένου κόσμου διαστρέφει και την θρησκευτική σκέψη. Διαστρέφει την άποψη για το Θεό και την άποψη για τον άνθρωπο…», Νικολάι Μπερδιάγιεφ.[1]

1. Εισαγωγικά

Αφορμή γι αυτό το κείμενο ήταν η προληπτικού τύπου σύσταση του ΔΣ της Α΄ ΕΛΜΕ Αχαΐας προς τους Διευθυντές των σχολείων ευθύνης της, μετά από σχετική καταγγελία καθηγητών που απευθύνθηκαν σ’ αυτό. Πρόκειται  για την τελευταία παράγραφο ανακοίνωσης για μιά σερά ζητημάτων. Το κείμενο ψήφισε και ο υποφαινόμενος, μέρος του οποίου κι έγραψε ως Γραμματέας. Παράλληλα ακολούθησε οξεία ανακοίνωση της «ΤΕ της ΔΑΚΕ ΔΕ Αχαΐας», με  πολλαπλούς στόχους.

Γράφει στο τέλος: «…ως Έλληνες Ορθόδοξους Χριστιανούς Eκπαιδευτικούς, μας προσβάλλει η ανακοίνωση της πλειοψηφίας της Α΄ΕΛΜΕ Αχαΐας, όπως την ψήφισαν σύσσωμες οι αριστερές παρατάξεις, γιατί προσκρούει στη Θρησκευτική μας συνείδηση και στα δικαιώματά μας όπως ρητά προβλέπονται στο Σύνταγμα της Πατρίδας μας»[2].

Κατανοούμε βεβαίως ότι ταυτίζει μία μεγάλη συνδικαλιστική παράταξη με την «πίστη» και ταυτόχρονα θεωρεί έμμεσα, αλλά καθαρά, ότι πουθενά αλλού δεν υπάρχουν πιστοί. Διαψεύστηκε όμως σε ελάχιστες μέρες, διότι βρέθηκε αντιμέτωπη στο επόμενο ΔΣ με μέλος της ΑΣΕ (ΠΑΜΕ) και μέλος της Εκπ. Παρέμβασης που αναγκάστηκαν να αμυνθούν υπερασπιζόμενοι τόσο την ανακοίνωση της ΕΛΜΕ, όσο και την ορθόδοξη πίστη τους, από άλλη όμως οπτική γωνία των «θιγομένων».

2. Για το νόημα της υποχρεωτικής προσευχής στα σχολεία

Οι δήθεν υποστηριχτές της πρωινής προσευχής στα σχολεία έκαναν  κι άλλο λάθος, πιθανά όχι εσκεμμένα, αφού πιστεύουν ότι μόνο αυτοί είναι… έλληνες Ορθόδοξοι! Άρχισαν να επιχειρηματολογούν στην μακροσκελή τους ανακοίνωση υπέρ της διατήρησης της πρωινής προσευχής στα σχολεία (φυσικά και εσπερινής στα εσπερινά), αφού δεν κατάφεραν να κατανοήσουν το νόημα της ανακοίνωσης της ΕΛΜΕ, που αφορούσε την μη υποχρέωση εξωτερικής έκφρασης της προσευχής στην δια μαζικής βοής, που καταγγέλθηκε ότι συμβαίνει σε κάποια σχολεία, ειδικά σ’ όσα παιδιά δεν το επιθυμούν.

Γράφουν λοιπόν: «Ξεπερνώντας κάθε προηγούμενο και ενεργώντας σαν το μακρύ χέρι της Κυβέρνησης, άλλωστε είναι σύντροφοι, «πρώην» και νυν, φανεροί και κρυφοί, φτάσανε στο σημείο να μιλάνε για οπαδοποίηση και ότι η «στάση αυτή, προσβάλλει τους πάντες». Επίσης, ζητάνε την άρση της υποχρεωτικότητας της προσευχής».

Και συνεχίζουν με επιχειρήματα νομικά, ανάμεσα στα οποία αναφέρουν και τα αυτονόητα: «…ότι βάση νομολογίας τo ΣΤΕ, σε αλλεπάλληλες προσπάθειες της Κυβέρνησης των Σύριζα –Ανέλ  να καταργήσουν την πρωινή προσευχή στα σχολεία, όπως ήταν λογικό και επόμενο, αναγνώρισε ότι η μεγάλη πλειονότητα του Ελληνικού λαού ανήκει στην Ορθόδοξη Χριστιανική Εκκλησία και συνεπώς η αρχή αυτή έχει εφαρμογή στο Προεδρικό διάταγμα για την πρωινή προσευχή. Αρχικά υπήρξε το  Προεδρικό διάταγμα 201 του 1998,  που  έγραφε στο άρθρο 13 παράγραφος 5: …Πριν από την έναρξη των μαθημάτων πραγματοποιείται κοινή προσευχή των μαθητών και του διδακτικού προσωπικού στο προαύλιο του σχολείου με ευθύνη των εκπαιδευτικών που εφημερεύουν. Η συμμετοχή των μαθητών άλλου δόγματος δεν είναι υποχρεωτική»[3].

Τι έκανε η ανακοίνωση της ΕΛΜΕ; Να υπενθυμίσει και να συστήσει ότι «Η συμμετοχή των μαθητών άλλου δόγματος δεν είναι υποχρεωτική».  Πρόσθεσε όμως και κάτι που προέρχεται τόσο από την μακραίωνη παράδοση της ορθόδοξης θεολογίας, όσο και από τη νεώτερη φιλελεύθερη φιλοσοφία: «Οφείλουμε όμως να επισημάνουμε ότι οι μαθητές, είτε ορθόδοξοι, είτε πολιτισμικά ορθόδοξοι, είτε αλλόδοξοι, είτε άλλων θρησκειών, είτε αγνωστικιστές κλπ, οφείλουν τον καθολικό σεβασμό από το δημόσιο κοσμικό σχολείο»[4].

Επομένως το ΔΣ της ΕΛΜΕ δεν έκανε κάτι παραπάνω απ’ αυτό που όφειλαν να κάνουν και οι συνάδελφοι της ΔΑΚΕ, έστω κάνοντας προτάσεις κατά την πολυήμερη σύνταξη του κειμένου, αλλά προτίμησαν να παριστάνουν τους «Ηρακλειδείς»!!!

Βεβαίως υπήρχε άλλο ένα σημείο που τους ερέθισε και οδήγησε τη σκέψη τους ενάντια στον δήθεν «εθνομηδενισμό» της ΕΛΜΕ: «Δεν θα αναφέρουμε στο πότε και πως εισήλθε η ομολογιακή προσευχή υποχρεωτικά στο δημόσιο κοσμικό σχολείο». Επειδή επιστήμονες θεολόγοι συνήθως συμμετέχουν σ’ όλες τις συνδικαλιστικές παρατάξεις, οι συγγραφείς του κειμένου της ΔΑΚΕ Αχαΐας δεν έχουν όντως διερωτηθεί για το πως, πότε και γιατί εισήλθε στο κοσμικό σχολείο η «προσευχή»[5]. Δεν έχουν διερωτηθεί πως μπορεί να σταθεί με αξιοπρέπεια σε μιά εποχή που σαρώνει τα πάντα; Τουλάχιστον δεν θυμούνται τον θεολόγο καθηγητή στην Πάτρα (και μετέπειτα μοναχό και Αρχιμανδρίτη στην Ι. Μ. Ομπλού)[6], που επέμενε, από τα χρόνια μάλιστα της δικτατορίας, να μην εκκλησιάζονται οι (ορθόδοξοι) μαθητές υποχρεωτικά;

3. Εθνομηδενιστές και εθναμύντορες

Το φαινόμενο αυτό βεβαίως δεν είναι τοπικό, αλλά γενικότερο, πανελλαδικό και συχνά παγκόσμιο. Τα λεγόμενα συντηρητικά ρεύματα προσπαθώντας να απαντήσουν στον πολιτικό, ιδεολογικό και πολιτισμικό χείμαρρο της νεοκαπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης  ανακαλύπτουν … «σανίδες σωτηρίας». Απέναντι στο ρεύμα του ξεχυλωμένου ατομικού και πολιτικού κοσμοπολιτισμού δεν μπορούν π.χ. να διακρίνουν ούτε τη διαφορά του με τα ρεύματα του διεθνισμού. Δεν μπορούν να διακρίνουν τον συντηρητισμό από την παράδοση, πολύ δε περισσότερο τι μπορεί να είναι ο «εκσυγχρονισμός» της παράδοσης.

Το ίδιο ρεύμα είναι αυτό που δημιουργεί τον πόλεμο με τον εκσυγχρονισμό των θρησκευτικών στα σχολεία, ώστε εν τέλει να μη μετατραπεί το μάθημα σε προαιρετικό-ομολογιακό, όπως ήδη συμβαίνει στις χώρες όπου κυριαρχεί ο Προτεσταντισμός ή ο Καθολικισμός. Ανεξάρτητα από τα όποια εκπαιδευτικά ή παιδαγωγικά ζητήματα που έχει ο νέος τρόπος διδασκαλίας των θρησκευτικών, που όντως έχουν κινήσει  οι μνημονιακές κυβερνήσεις, το συντηρητικό αυτό ρεύμα βρίσκει αφορμές για να πάει τα πράγματα μέχρι τη συκοφαντία και τις μηνύσεις σε καθηγητές θεολόγους που εφαρμόζουν τις εγκυκλίους του Υπ. παιδείας!

Είναι τυχαίο πως αντίστοιχα εθνοαμυντορικά εκκλησιαστικά και θρησκευτικά ρεύματα δημιουργούν αφορμές για σχίσματα στην Οικουμενική Ορθοδοξία, που εκδηλώθηκαν την τελευταία εβδομάδα έμμεσα στην Πανορθόδοξο Σύνοδο στο Κολυμπάρι της Κρήτης το 2016 και στις μέρες μας από την ηγεσία του Πατριαρχείου της Ρωσίας απέναντι στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και τις μισές Μητροπόλεις στην Ελλάδα λόγω του ρώσικου εθνικισμού;

Όμως δεν πολιτεύονται όλοι με τον ίδιο τρόπο. Ένα ρεύμα χριστιανών έχει ξεφύγει τόσο από την Σκύλα του ατομικού κοσμοπολιτισμού και ξεχυλωμένου οικουμενισμού, όσο και από τη Χάρυβδη του εθνοαμυντορισμού, εθνοφυλετισμού και γενικού ρατσισμού.  Θα θυμίζει την ουσία της χριστιανικής πίστης, αλλά και όλα τα συμβατά στοιχεία του ουσιαστικού κοινωνικού ριζοσπαστισμού στο δρόμο να καλυτερέψουμε τη ζωή όλων μας στο «εδώ και τώρα». Και το ρεύμα αυτό ποτέ δεν σταμάτησε να θέτει αυτή την όψη, ανεξάρτητα από την χρησιμοθηρία των δήθεν υπερασπιστών, που… προσβάλλονται, μόνοι αυτοί!

4. Τι είναι τελικά η προσευχή;

Με τούτα και με τ’ άλλα απομακρύνεται η ίδια η προσευχή, που είναι εσωτερικός αλαλαγμός, μυστική αναζήτηση και λίγες φορές αόρατη επικοινωνία. Η εξωτερική της έκφραση έρχεται μόνο ως φυσικό αποτέλεσμα κι όχι με κανόνες επιβολής. Γι αυτό υπάρχουν οι ναοί, όπου υφίσταται τυπικά το «ομοθυμαδόν». Αλλά κι εκεί δεν συναντιέται εύκολα, γι αυτό θεσμοθετήθηκαν τα αναλόγια, οι αναγνώστες και οι ψάλτες. Κάπου κάπου η έκφραση αυτή γίνεται και εκτός ναού, αφού όλη η κτίση για τους χριστιανούς αποτελεί ναό. Εκεί όμως δεν γίνεται ούτε άσκοπα, ούτε αδιάκριτα, ούτε απερίσκεπτα, ούτε φυσικά υποχρεωτικά «και μάλιστα εν χορώ».

Επειδή όμως κάποιοι είτε δεν διαβάζουν, είτε διαβάζουν με χρωματιστά γυαλιά, ας ανθολογήσουμε και κάποιες ενδιαφέρουσες θεολογικές διαχρονικές εκφράσεις και να διερωτηθούμε κλείνοντας:

α) «…Τα νοήματα όμως της ύπαρξης περικλείοντας μέσα τους και το τελικό της νόημα, όσο και να φαίνονται καθαρά, δεν επιβάλλονται με επιστημονικό τρόπο όπως επιβάλλονται τα φαινόμενα της φύσης, τα οποία ακριβώς επαναλαμβάνονται ομοιόμορφα και μπορούν να επιβληθούν σε πειραματισμό. Γι αυτό η αδιασάλευτη παραδοχή τους έχει τον χαρακτήρα της πίστης.  Στην αναγνώρισή τους συμβάλλουν, κατά τρόπο παράδοξο, η καθολική μαρτυρία της ύπαρξής τους και η αναγκαιότητα της εθελούσιας παραδοχής τους, που διατηρεί την ανθρώπινη ύπαρξη σ’ ένα επίπεδο ανώτερο από την φυσική ύπαρξη της επανάληψης που καταλήγει στο θάνατο...»^[7].

β) «…Κάποιος αδελφός ερώτησε τον αββά Αγάθωνα λέγοντας: “Πες μου, αββά, τι είναι μεγαλύτερο, ο σωματικός κόπος ή η περιφρούρηση του εσωτερικού μας κόσμου;” Και αυτός είπε:

“Ο άνθρωπος μοιάζει με δένδρο. Ο σωματικός κόπος λοιπόν είναι φύλλα. Η δε περιφρούρηση των μέσα μας είναι ο καρπός. Επειδή λοιπόν, κατά το γραμμένο στην Αγία Γραφή «παν δένδρον μη ποιούν καρπόν καλόν, εκκόπτεται και εις πυρ βάλλεται (ματθ. γ΄, 10), είναι φανερό  ότι για τους καρπούς γίνεται ολόκληρος ο αγώνας, δηλαδή για την περιφρούρηση του νου. Υπάρχει ανάγκη όμως και από την σκέπη και τον στολισμό των φύλλων, που είναι ο σωματικός κόπος…”[8].

γ) «…Θέλεις να γνωρίσεις τα γνωρίσματα του κακού χαρακτήρα; Είναι ο φθόνος, το μίσος, η συκοφαντία, η υπερηφάνεια, η παθιασμένη επιθυμία, η αρρώστια της φιλοδοξίας. Αυτά και τα παρόμοια διακρίνουν τη φυσιογνωμία του κακού. Αν φωνάξει πατέρα όποιος έχει μαυρισμένη την ψυχή του με τέτοιες μουντζούρες, ποιός πατέρας θα τον ακούσει; Είναι αυτονόητο. Εκείνος που συγγενεύει μ’ αυτόν που τον προσκαλεί. Αυτός όμως δεν είναι ο Ουράνιος, αλλά ο υποχθόνιος…»^[9].

δ) «…Η περισυλλογή είναι διεργασία σκεπτική, ενώ η προσευχή είναι απόρριψις κάθε σκέψεως. Σύμφωνα με τη διδασκαλία των ανατολικών Πατέρων ακόμα και οι ευσεβείς, οι βαθύτατοι και οι ύψιστοι θεολογικοί στοχασμοί αν εμφανίζονται κατά τη διάρκεια της προσευχής, πρέπει να θεωρούναι πειρασμός και να καταπίνωνται. Γιατί, καθώς οι πατέρες λένε, είναι ανόητο να σκέπτεσαι για το Θεό και να λησμονής ότι βρίσκεσαι προσεκτικός στην παρουσία Του, και είσαι ενώπιόν Του… Προσευχή είναι να στεκώμαστε πραγματικά πρόσωπο προς πρόσωπο με το Θεό, να αγωνιζόμαστε ενσυνείδητα να παραμένουμε συγκεντρωμένοι και τελείως ακίνητοι και προσεκτικοί στην παρουσία Του, πράγμα που σημαίνει να στεκώμαστε με αδιάσπαστο νου, αδίχαστη καρδιά και μονολόγιστη θέλησι μέσα στην παρουσία του Κυρίου. Και αυτό δεν είναι εύκολο…»[10].

Μήπως η ΔΑΚΕ υποστήριξε την προσευχή ή μιά καρικατούρα εθνοκεντρικού τύπου χωρίς καμιά ορθόδοξη θεολογία;

Μήπως εν τέλει η πλειοψηφία του ΔΣ της Α΄ ΕΛΜΕ Αχαΐας βρέθηκε πολύ πιο κοντά στον άνθρωπο, στους μαθητές και στα μύχια της ανθρώπινης ύπαρξης;

Η απάντηση σε σας!

* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας εργάζεται ως φυσικός σε σχολεία της Αχαΐας. Είναι πτ. θεολογίας και συγγραφέας. Αυτή την περίοδο είναι Γραμματέας της Α΄ ΕΛΜΕ Αχαΐας.

Πάτρα, 19.10.2018

Παραπομπές

[1] Νικολάι Μπερδιάγιεφ, ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ, εκδ. ΔΩΔΩΝΗ, ΑΘΗΝΑ, Μετάφραση ΧΡΗΣΤΟΥ ΜΑΛΕΒΙΤΣΗ, 1967, σελ. 128.

[2] Στάλθηκε στα σχολεία ευθύνης της Α΄ ΕΛΜΕ Αχαΐας, Πάτρα 4/10/2018.

[3] «…Πρωινή προσευχή – σημαιοστολισμός. Πριν από την έναρξη των μαθημάτων πραγματοποιείται κοινή προσευχή των μαθητών και του διδακτικού προσωπικού στο προαύλιο του σχολείου με ευθύνη των εκπαιδευτικών που εφημερεύουν. Σε  περίπτωση δυσμενών καιρικών συνθηκών η πρωινή προσευχή πραγματοποιείται στην αίθουσα κάθε τάξης. Οι εκπαιδευτικοί συμμετέχουν υποχρεωτικά στην πρωινή προσευχή και στον εκκλησιασμό και επιβλέπουν το τμήμα τους. Η συμμετοχή και των μη ορθοδόξων εκπαιδευτικών είναι απαραίτητη για την επιτήρηση των μαθητών τους. Η συμμετοχή των ετερόδοξων μαθητών στην πρωινή προσευχή γίνεται σύμφωνα με τα αναφερόμενα στο εδάφιο δ της παραγράφου 10 αυτού του άρθρου που γράφει:

Οι παραπάνω μαθητές εφόσον προσέρχονται στο σχολείο πριν γίνει η πρωινή προσευχή παρευρίσκονται με το τμήμα που ανήκουν στο χώρο της συγκέντρωσης, χωρίς να συμμετέχουν στην προσευχή τηρώντας απόλυτη ησυχία,  σεβόμενοι τους δασκάλους και τους συμμαθητές τους που προσεύχονται.

Με το νέο Προεδρικό διάταγμα 79/1-8-2017, παρά τις προσπάθειες της κυβέρνησης να καταργηθεί η πρωινή προσευχή, απλώς «μαζεύτηκε» η αναφορά στην προσευχή στο άρθρο 18 ως εξής:

«Πριν από την έναρξη των μαθημάτων πραγματοποιείται κοινή προσευχή των μαθητών και του διδακτικού προσωπικού στο προαύλιο του σχολείου με ευθύνη των εκπαιδευτικών που εφημερεύουν. Η συμμετοχή των μαθητών άλλου δόγματος δεν είναι υποχρεωτική…»

[4] Όλο το επίμαχο σημείο της ανακοίνωσης της ΕΛΜΕ με τίτλο «Για τον υπερβάλλοντα ζήλο της διοίκησης και ορισμένων διευθυντών εις βάρος των εργασιακών δικαιωμάτων των καθηγητών της τάξης», Πάτρα, 30.09.2018, https://aelmeahaias.wordpress.com: «Κλείνοντας, ερχόμαστε σε ένα πολύ ευαίσθητο θέμα που αφορά πρωτίστως τους ανήλικους μαθητές και έμμεσα τους καθηγητές. Πρόκειται για την λεγόμενη «πρωινή προσευχή». Δεν θα αναφέρουμε στο πότε και πως εισήλθε η ομολογιακή προσευχή υποχρεωτικά στο δημόσιο κοσμικό σχολείο. Οφείλουμε όμως να επισημάνουμε ότι οι μαθητές, είτε ορθόδοξοι, είτε πολιτισμικά ορθόδοξοι, είτε αλλόδοξοι, είτε άλλων θρησκειών, είτε αγνωστικιστές κλπ, οφείλουν τον καθολικό σεβασμό από το δημόσιο κοσμικό σχολείο. Η πρωινή προσευχή δεν είναι δυνατό να είναι υποχρεωτική. Ούτε μπορεί να γίνεται εν χορώ, ομαδικά, πράγμα που την καθιστά έμμεσα υποχρεωτική, όταν μάλιστα ο διευθυντής ή κάποιοι καθηγητές εφαρμόζουν την εξουσία τους επιτακτικά. Η προσευχή είναι μια κυρίωςπροσωπική, (και εν πολλοίς – εσωτερική) υπόθεση των πιστών μαθητών και δεν μπορεί να οπαδοποιείται. Η στάση αυτή, προσβάλλει τους πάντες».

[5] Ενιαίο σχολείο, ενιαία γνώση, ενιαία θρησκευτικά: 12 Σημεία, Κοινή Παρέμβαση επτά στελεχών των Παρεμβάσεων–Συσπειρώσεων Δ.Ε., 18.10.2015, http://www.tomtb.com/ensxol-engn-enthrisk-6stelxparmvde-7674-2/.

«…γ) Ο δυτικοερωπαϊκός διαφωτισμός ήλθε αποσπασματικά και νοθευμένα «από τα πάνω» ως κανόνας και εκτός μερικών εξαιρέσεων, δεν έκανε την αναγκαία σύνθεση με  την παράδοσή μας. Στο πλαίσιο αυτό στήθηκε από την εποχή της Βαυαροκρατίας μια ελλαδική Ορθόδοξη ιεραρχία, θεραπαινίδα της ντόπιας εθελόδουλης ψευτοαστικής τάξης. Η πρακτική αυτή είχε ως αποτελέσματα: Το σχίσμα με το Πατριαρχείο, την δημιουργία πέντε διαφορετικών εκκλησιαστικών καθεστώτων, την αναπαραγωγή της ιεραρχίας από τον εαυτό της, την ίδρυση θεολογικών σχολών, την εισαγωγή σ’ αυτές προτεσταντικών λογικών, μεταξύ άλλων τον κατακερματισμό της γνώσης, την  δημιουργία μαθήματος «θρησκευτικών», και παράλληλα την εισαγωγή στο σχολείο και στο δημόσιο χώρο αντίστοιχων πρακτικών (όρκος, υποχρεωτικός εκκλησιασμός και προσευχή μαθητών, καρτεσιανή/γερμανική δομή της θεολογικής γνώσης, κλπ). Η αντίδραση σ’ αυτό το περίεργο μείγμα είναι διαχρονική και πολύπλευρη...».

[6] Μακαριστός (1929-1996) Αρχιμ.  Χριστόδουλος (Λύσσανδρος) Φάσος.

[7] π. Δημητρίου Στανιλολάε, Ο ΘΕΟΣ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ, εκδ. ΑΡΜΟΣ, Αθήνα 1990, σελ. 41-42.

[8] ΝΗΨΗ και ΠΡΟΣΕΥΧΗ, β΄ έκδοση, ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΥΨΕΛΗ, Θεσσαλονίκη 1978, σελ. 140-141.

[9] Αγίου Γρηγορίου Νύσσης, ΛΟΓΟΙ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΡΟΣΕΥΧΗΝ, ΛΟΓΟΣ Β’, έκδ. Αποστ. Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, 1983, σελ. 90-91,  μετάφραση Αρχιμ. Παγκράτιου Μπρούσαλη: «…Βούλει γνώναι του πονηρού χαρακτήρος τα ιδιώματα; Ο φθόνος, το μίσος, η διαβολή, ο τύφος, η πλεονεξία, η εμπαθής επιθυμία, το κατά την δοξομανίαν αρρώστημα. Ταύτα εστί και τα τοιαύτα, οίς η μορφή  του εναντίου χαρακτηρίζεται. Ο τοίνυν ταις τοιαύταις κηλίσι την ψυχήν εγκεκαυμένος εάν πατέρα καλέση, ποίος αυτόν πατήρ επακούσεται; Δηλαδή ο συγγενώς προς τον κεκληκότα έχων. Ούτος δε έστιν ουχ ο ουράνιος, αλλ’ ο καταχθόνιος…».

[10] Αρχιεπίσκοπος Σουρόζ Αντώνιος Μπλούμ, ΖΩΝΤΑΝΗ ΠΡΟΣΕΥΧΗ, εκδ. «ΕΤΟΙΜΑΣΙΑ», μετάφραση Ι. Μ. Ιωάννου Προδρόμου Καρέα, 1978, σελ. 75-76.