Τεμπλώες εικόνες ορθοδόξων ναών: υπόδειγμα λατρευτικό του συλλογικού ανθρώπου  

Το παράδειγμα του κεντρικού πολιούχου ναού της Κέρτεζης

 

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

α. Κάλεσμα για τον «τριαδικό» άνθρωπο

Ο «μεταπτωτικός» άνθρωπος έχασε την συλλογικότητά του εκφρασμένη στο θεολογικό τρίγωνο Αδάμ-Εύα-Δημιουργός. Μπήκε στον φαύλο κύκλο της ατομικότητάς του κατηγορώντας ο Αδάμ την Εύα του. Νωρίτερα είχαν αποκοπεί από την «Πηγή της Ζωής», τον Δημιουργό. Γι αυτό στην ορθόδοξη θεολογία ο μεταπτωτικός άνθρωπος είναι ουσιαστικά ο άνθρωπος-άτομο[1]. Η διάσπαση αυτή πήρε γενικότερα χαρακτηριστικά, που μπορούν συνοπτικά να ονομαστούν «αλλοτρίωση» και έφτασε κατόπιν μέχρι τα κατάβαθα της κτίσης.

Η ενανθρώπιση του Θεού Λόγου έχει σκοπό μιαν αντίστροφη πορεία. Να ενώσει τα διεστώτα μέρη[2]. Η διαδικασία αυτή είναι επίπονη, μακροχρόνια και σταυρική, αφού είναι πρωτίστως εθελοντική και ποτέ στανικά υποχρεωτική[3]. Το κάλεσμα γι’ αυτόν τον τρόπο γίνεται με απεύθυνση σ’ όλο το είναι του ανθρώπου, ώστε να βρει κάπου γνήσια στοιχεία ανταπόκρισης. Κατά την ιστορική πορεία η Ορθόδοξη Εκκλησία με την 7^η Οικουμενική Σύνοδο (αναστύλωση των Εικόνων) ενέταξε ως μία μορφή του καλέσματος σ’ αυτό το δρόμο και τις εικόνες.

β. Οι τεμπλώες εικόνες των Ι. Ναών

Οι πιο σημαντικές εικόνες, οι πιο σταθερές, δηλαδή αυτές που προβάλλονται εδώ κι αιώνες στη θεία λατρεία, είναι οι χαμηλές τεμπλώες εικόνες που τοποθετήθηκαν σταθερά πάνω από την «ποδιά», όταν χωρίστηκε ο χώρος του Ιερού εμφανώς από τον κυρίως ναό[4]. Δεν υπάρχει ναός που να μη θέτει «μπροστά στα μάτια» των πιστών τουλάχιστον τις τέσσερις βασικές μεγάλες εικόνες[5].

Ουσιαστικά πρόκειται για μία τρόπο τινά μακρινή «Δέηση», συμπληρωμένη με την εικόνα που αφορά την αφιέρωση του ναού σ’ ένα ή περισσότερα πρόσωπα. Η εικόνα της Δεήσεως, που συναντάμε και σε μικρές εικόνες συχνά, αποτελείται από τον ευλογούντα Ιησού Χριστό στο κέντρο, δεξιά του την Θεοτόκο Μαρία και αριστερά του τον αποκεφαλισθέντα Ιωάννη με μια μικρή κλίση προς τον Ιησού. Αυτά τα τρία προβαλλόμενα πρόσωπα έχουν κάτι ακόμα κοινό που τα ενώνει μεταξύ τους και ταυτόχρονα τα διαχωρίζει από τον υπόλοιπο χορό των αγίων: Είναι τα μοναδικά που εορτάζεται η σύλληψή τους και τα γενέθλιά τους, πράγμα που δείχνει την αγιότητά τους από την πρώτη στιγμή της βιολογικής τους πορείας (του Χριστού ως προ το ανθρώπινο). Επομένως θα ήταν αδιανόητο να μη προβάλλονται στις τεμπλώες εικόνες ως το βασικό πρότυπο του συλλογικού-τριαδικού ανθρώπου.

Στο τέμπλο, λοιπόν, δεξιά της κεντρικής Πύλης του Ιερού (όπως βλέπουμε προς τα ανατολικά) τοποθετείται ο ευλογών Ιησούς με το ευαγγέλιο ανά χείρας και πιο δεξιά ο Ιωάννης ο Πρόδρομος (δηλ. αριστερά του Ιησού), που πάντα κρατά «την κεφαλήν του επί πίνακι». Στο τέμπλο αριστερά της κεντρικής Πύλης του Ιερού τοποθετείται η Βρεφοκρατούσα Θεοτόκος με τον μικρό Ιησού στις αγκάλες της, θεολογούσα νοερά, και πιο αριστερά η εικόνα του ή των αγίων του ναού.

Οι εικόνες αυτές, ανάλογα με τις διαστάσεις τους, αλλά κυρίως ανάλογα με το πλάτος του ναού, συμπληρώνονται και με επί πλέον εικόνες. Συνήθως αυτό γίνεται στους μεγάλους ναούς. Όλες αυτές οδηγούν σε υποσυνείδητη ή και σε συνειδητή σχέση με το εκκλησίασμα, αφού βρίσκονται απέναντί του για σταθερό και μακρύ χρονικό διάστημα στη ζωή τους.

γ. Οι ναοί της Κέρτεζης και ο νέος πολιούχος της

Μπορεί νάναι απίστευτο, αλλά η παλιά καλαβρυτινή κωμόπολη και σημερινό μεγαλοχώρι Κέρτεζη, θα μπορούσε και να κατέχει πανελλήνιο ρεκόρ αριθμού εκκλησιών και αγιονυμίων στη χώρα μας. Σίγουρα πάντως ανήκει στις εξαιρέσεις. Στα όριά της σήμερα είναι σε πολύ καλή κατάσταση 19 ναοί και δύο παρεκκλήσια στον νέο κεντρικό πολιούχο ναό.

Οι 16 από τις 19 εκκλησιές λειτουργούνται κάθε χρόνο, ενώ 2 ξωκκλήσια και ο πρώην κεντρικός ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου έχουν κάμποσα χρόνια να λειτουργηθούν. Δυστυχώς, λοιπόν, τα τελευταία 15 περίπου χρόνια δεν λειτουργεί ο περιώνυμος βυζαντινός ναός στο Κοιμητήριο της «Κοίμησης της Θεοτόκου», που ήταν μέχρι τα μέσα του 19^ου αι. ο κεντρικός της πολιούχος ναός[6]. Παλαιότερα γινόταν και Θεία Λειτουργία στα 2 παρεκκλήσια του νέου κεντρικού ναού. Η παράδοση αυτή έχει επανέλθει και τα τελευταία χρόνια, αλλά όχι με σταθερότητα.

Οι περισσότεροι ναοί κτίστηκαν τον 20^ο αι.. Κάποιοι λίγοι τον 21^ο. Στον 19^ο αι. προϋπήρχε ο παλιός βυζαντινός ναός της Κοίμησης, ο Αη Χαράλαμπος στα νότιά της, ο Αη Γιάννης (Γενέθλιο) στο Κεφαλόβρυσο, πιθανά ο Αη Γιώργης στ’ ανατολικά σε προηγούμενη εκδοχή, η Αγία Βαρβάρα στα βορειοανατολικά του οικισμού, τα ανακαινισμένα από το 1875 ερείπια της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στα έλατα σε υψόμετρο 1000μ., παρεκκλήσιο του εκεί κατεστραμμένου μοναστηριού, επ’ ονόματι του Αγίου Νικολάου του εν Μύροις της Λυκίας ως Μετόχι της Αγίας Λαύρας.

Τον 19^ο αι. φέρεται ότι κτίστηκε ο σημερινός τρίκογχος – τρίκλιτος κεντρικός Ι. Ναός της Γέννησης της Θεοτόκου και λειτούργησε σίγουρα στις σημερινές διαστάσεις του τουλάχιστον από το τέλος του 19^ου αι.. Η προσπάθεια επαναφοράς του εξωτερικού του τοίχου από το Σεπτέμβρη του 2018 στην αρχική του πέτρινη όψη (το 1962, που σοφατίστηκε κατά πληροφορίες, εννοείται ότι δεν υπήρχε η σύγχρονη προσθήκη αρμολογήματος) πιθανά ν’ αποκαλύψει ότι πρόκειται για προέκταση προς τα δυτικά παλαιότερου μικρότερου ναού που δείχνουν στα νότιά του οι …πέτρες…

Ο Ι. Ναός της Γέννησης της Θεοτόκου, ως νέος πολιούχος, δεσπόζει επί της κεντρικής πλατείας με καμπαναριό (1899) και ρολόι (1965), όπου τον συμπληρώνει ο υπεραιωνόβιος πλάτανος. Η αρχιτεκτονική του είναι τρίκλιτος – τρίκογχος Βασιλική με γυναικωνίτη και με τρεις Αγίες Τράπεζες και φυσικά τις τρεις μεγάλες κόγχες. Το καμπαναριό του με τις τρεις καμπάνες του κτίστηκε μετά το Ναό. Πολύ πιθανά είχε ήδη κτιστεί η δυτική προέκταση του ναού αφού βρίσκεται πολύ πίσω από την πιθανολογούμενη παλαιά νότια πόρτα εισόδου. Ο βασικός κορμός του καμπαναριού έγινε με πελεκητή πέτρα το 1899 (μαρμάρινη επιγραφή). Το 1965 προστέθηκε και το γνωστό ρολόι του με δωρητή τον (+) Παναγιώτη Γεωργίου Χαραλαμπόπουλο, μετανάστη στις ΗΠΑ. Η νέα μεταλλική σκεπή του τρούλου του καμπαναριού αποτελεί ανακαίνιση με δωρεά το 2008 των εν Η.Π.Α. κερτεζιτών υιών του (+) Ιωάννη Στεφανόπουλου.

δ. Οι 4+4 τεμπλώες μεγάλες εικόνες του Ναού

Το πλάτος του ναού είναι τέτοιο που στο τέμπλο χωρά τις τέσσερις κλασικές μεγάλες εικόνες[7] ένθεν κακείθεν της ωραίας μεγάλης Πύλης, άλλες τέσσερις ακόμα, φυσικά την Ωραία Πύλη και τα δύο μικρά βημόθυρα με τους αρχαγγέλους! Οι εικόνες του τέμπλου έχουν αγιογραφηθεί το 1870 πάνω σε διπλές παχιές τάβλες από τα δάση της Κέρτεζης κι έχουν σχήμα ελαφρά ορθογώνιο παραλληλόγραμμο. Η νοοτροπία τους είναι δείγμα της εποχής και για μας τους κερτεζίτες είναι αρκούντως καλαίσθητες. Για τους πατρινούς όμως, που έχουν επηρεασθεί από τη δυτική αναγεννησιακή νοοτροπία κυρίως  πριν τα μέσα του 20^ου αι., ισχύει το αντίθετο[8]! Το παλαιό τέμπλο ήταν ξυλόγλυπτο, ενώ το νεώτερο είναι γύψινο κι έγινε το 1957-1958 με διακόσμηση των αδελφών Κοντογιώργη από τον γειτονικό Πριόλιθο. Μέχρι το 1956 επομένως ήταν πλήρως ορατές. Το καμπύλο όμως σχήμα του γύψινου τέμπλου έκρυψε τις πάνω δύο γωνίες τους.

Ο κεντρικός ευλογών Ιησούς (1^η), δεξιά/νότια της ωραίας Πύλης, δεσπόζει με τα μάτια του καρφωμένα στους πιστούς, ενώ εδώ ο χιτώνας του είναι έντονα πορφυροκόκκινος. Τα μαλλιά του είναι μαύρα, μακρυά, ελαφρά συμμαζεμένα. Σκεπάζεται με ιμάτιο βαθύ κυανούν και κιτρινωπές άκρες.

Είναι ευλογών με το δεξί του χέρι, ενώ στο αριστερό κρατά δύο ανοικτές σελίδες του Ευαγγελίου (του). Σ’ αυτές καταγράφονται με επτά διάσπαρτα, ανακατεμένα, αλλά με πνευματική σειρά χωρία του Ματθαίου κι ένα του Ιωάννη κεντρικά ουσιώδη λόγια του για τον συλλογικό άνθρωπο:

«Μάθετε ἀπ’ ἐμοῦ, ὅτι πρᾷός εἰμι, καὶ ταπεινὸς τῇ καρδίᾳ, καὶ εὑρήσετε ἀνάπαυσιν ταῖς ψυχαῖς ὑμῶν· ὁ γὰρ ζυγός μου χρηστὸς καὶ τὸ φορτίον μου ἐλαφρόν ἐστιν.[9] Ὁρᾶτε μὴ καταφρονήσητε ἑνὸς τῶν μικρῶν τούτων.[10] Μὴ κρίνετε, ἵνα μὴ κριθῆτε· ἐν ᾧ γὰρ κρίματι κρίνετε κριθήσεσθε.[11] Ἐὰν γὰρ ἀφῆτε τοῖς ἀνθρώποις τὰ παραπτώματα αὐτῶν, ἀφήσει καὶ ὑμῖν ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ οὐράνιος.[12]

Πάντα όσα άν θέλετε ίνα ποιώσιν υμίν οι άνθρωποι, ούτω κι υμείς ποιείτε αυτοίς.[13] Εν τούτῳ γνώσονται πάντες ὅτι ἐμοὶ μαθηταί ἐστέ, ἐὰν ἀγάπην ἔχητε ἐν ἀλλήλοις.[14] Πᾶσα βασιλεία μερισθεῖσα καθ’ ἑαυτὴν ἐρημοῦται, καὶ πᾶσα πόλις ἢ οἰκία μερισθεῖσα καθ’ ἑαυτὴν οὐ σταθήσεται.[15] Μακάριοι οἱ εἰρηνοποιοί, ὅτι αὐτοὶ υἱοὶ Θεοῦ κληθήσονται.[16]».

Η Βρεφοκρατούσα Παναγία (2^η), αριστερά/βόρεια της ωραίας Πύλης, είναι καθήμενη, με έντονα χρώματα και γλυκιά όψη. Στο πάνω μέρος της εικόνας (αριστερά και δεξιά) γράφεται συνοπτικά, συμβολικά και βυζαντινά με δύο λέξεις: ΜΗΤΗΡ ΘΕΟΥ. Κυριαρχεί στο εξωτερικό της ένδυμα έντονα το βαθύ κίτρινο χρώμα και το πορφυρό. Κρατά στο αριστερό της χέρι ρόδινο άνθος. Ίσως αποτελεί αντίγραφο της αγιορείτικης εικόνας «Ρόδον το Αμάραντον».

Στα δεξιά της σε μικρό μέγεθος διακρίνεται η «επτάφωτος Λυχνία» της Αποκάλυψης που συμβολίζει ταυτόχρονα την Εκκλησία και την Θεοτόκο! Με το δεξί της χέρι κρατά τον μικρό Ιησού στο αριστερό της πόδι. Αυτός κρατά στο δεξί του χέρι κυανή σφαίρα, δηλαδή τον όλον κόσμο. Το ιερατικό του πετραχήλι έχει όμοια χρώματα με αυτά της Μητέρας του. Το ιμάτιό του έχει κεντρικό χρώμα σε απόχρωση του γκρίζου, όπως και της Μητέρας του.

Ο Ιωάννης ο Πρόδρομος (3^η), αριστερά/νότια του Ιησού, έχει ντυθεί με το ασκητικό ένδυμα της «Καμήλας» και τα χρώματα είναι πολύ πιο σκούρα από της Παναγίας και του Χριστού. Το κεφάλι του είναι λιπόσαρκο. Τα μαύρα μαλλιά του είναι μακριά και οι βόστρυχοι της  μαλλιών και του επίσης μαύρου γενίου του είναι ταραγμένοι από τον άνεμο της ερήμου που θυμίζουν …φίδια! Οι βραχίονες των χεριών του και τα πόδια του είναι λεπτά και άσαρκα που θυμίζουν πουλιά! Διαθέτει τα γνωστά φτερά που «φορούνται» συμβολικά στους αγγέλους και συμβολίζουν τον ασκητικό του ρόλο και του προ-άγγελου για τον ερχομό του Ιησού. Δηλαδή φέρεται ως άγγελος και λόγω της ασκητικής ζωής του και διότι έφερε το μήνυμα της Βασιλείας των ουρανών ως αγγελιαφόρος του Θεού.

Το αριστερό του χέρι κρατά την κεφαλή του «επί πίνακι», ενώ ο δείκτης του δεξιού χεριού του ακουμπά στα χείλη της αποτμημένης κεφαλής του, δείχνοντας τον προφητικό του ρόλο στον Ιορδάνη. Το ειλητάριο της αποκεφάλισης γράφει: «Ὁρᾷς οἷα πάσχουσιν, ὦ Θεοῦ Λόγε, οἱ πταισμάτων ἔλεγχοι τῶν βδελυκτέων. Ἔλεγχον καί γάρ μή φέρων ὁ Ἡρώδης,τέτμηκεν, ἰδού, τήν ἐμήν κάραν, Σῶτερ».[17]

Η μεγάλη και κεντρική Αγία Τράπεζα μετά από σχετικό «δημοψήφισμα» έχει αφιερωθεί στη Γέννηση της Θεοτόκου^[18]. Οι κάτοικοι αποφάσισαν με πλειοψηφία ότι ο νέος καθεδρικός ναός όφειλε να τιμά πάλι την Θεοτόκο. Όχι μόνο διότι ο προηγούμενος είχε αφιερωθεί στην Κοίμηση τη Θεοτόκου (εορτασμός 15 Αυγούστου)[19], αλλά πριν ακόμα κτιστεί (κατά ή μετά τον 11^ο αι.), στο βουνό της Παναγιάς πιθανολογούνται αρχαίες μικρές σκήτες όπου έχουν βρεθεί από κατοίκους εικόνες. Έτσι ο Ναός αυτονόητα πανηγυρίζει στις 8 Σεπτέμβρη, αφού η 4^η εικόνα του τέμπλου, δεξιά/βόρεια της Παναγίας, αφιερώθηκε στην Γέννηση της Θεοτόκου.

Η εικόνα αυτή είναι πολυπληθής. Σε προσκεφάλι επί πλάγιας κλίνης βρίσκεται η Αγία Άννα που γεννά την μικρή Μαρία (Γενέθλια της Θεοτόκου), ενώ κοντά της είναι αρκετές θεραπαινίδες. Μία στο προσκεφάλι δεξιά της (μαία;), μία κάτω του κρεβατιού με το λουτρό έτοιμο για το βρέφος που θα γεννηθεί και τρεις αριστερά της. Ο Ιωσήφ ο μνήστωρ στέκει με ευλάβεια πιο αριστερά από τις τρεις θεραπαινίδες, αναπολών το «μυστήριο»! Όμως μία συνήθεια, από τα χρόνια μάλλον του πρώτου εορτασμού, λιτανεύεται το «Ρόδον το Αμάραντον» κι όχι η εικόνα της Γέννησης της Θεοτόκου στις 8 Σεπτέμβρη μέχρι το ναό της Κοίμησής της στο Κοιμητήριο του χωριού και τανάπαλιν!!!

Μία μερίδα όμως των κατοίκων-πιστών επέμενε ν’ αφιερωθεί ο νέος κεντρικός Ι. Ναός στον Αη Γιάννη τον Πρόδρομο, αφού ήδη στο Κεφαλόβρυσο γύρω από το οποίο είχε μεταφερθεί στην φάση εκείνη το χωριό, λειτουργούνταν στον μεσαίου μεγέθους Αη Γιάννη (Γενέθλιο). Αφού όμως ήταν μειοψηφία, γι αυτό αποφασίστηκε να δημιουργηθεί και 2^η αγία Τράπεζα με δική της κόγχη στα δεξιά του ναού, πράγμα που έγινε. Αφιερώθηκε όμως σ’ άλλη εορτή του και συγκεκριμένα στον Αποκεφαλισμό του (5^η). Έτσι στ’ άκρα δεξιά/νότια του τέμπλου αγιογραφήθηκε μεγάλη εικόνα ίδιας συνολικής διάστασης με τις άλλες, αλλά με μια ιδιαιτερότητα.

Ο Πρόδρομος έγινε όπως στην 3^η εικόνα και στις μισές περίπου διαστάσεις, με το ίδιο ειλητάριο, αλλά γύρω του αγιογραφήθηκε σε 2 οριζοντιωμένα ορθογώνια παραλληλόγραμμα και 2χ5=10 τετράγωνα (σύνολο 12 εικόνες) όλη η ζωή του. Για να δει τις λεπτομέρειες κάποιος πρέπει να πάει πολύ κοντά και με καλό φωτισμό.

Ξεκινά από πάνω αριστερά με νοητή πορεία, όπως οι δείκτες του ρολογιού, με την αναγγελία της Σύλληψης του Προδρόμου (1), στην κοιλία της Ελισάβετ, στον δύσπιστο Ζαχαρία (εορτή 23 Σεπτεμβρίου). Διηγείται την αναγγελία για τη σύλληψή του, από τον άγγελο προς  τον πατέρα του. Παρουσιάζει το Ναό γεμάτο απ’ ανθρώπους που προσεύχονται, ενώ ο προφήτης και πατέρας του Ζαχαρίας  στέκεται απομονωμένος στα Άγια των Αγίων και κρατά θυμιατό αναμμένο. Επάνω από το Θυσιαστήριο βρίσκεται ο αρχάγγελος  Γαβριήλ.

Συνεχίζει με την Γέννηση (εορτή 24 Ιουνίου) του Ιωάννη (2). Παρουσιάζει τη μητέρα του ξαπλωμένη σε κρεβάτι και περιστοιχιζόμενη από γυναίκες που την υπηρετούν, όπως και το λουτρό του βρέφους. Ο πατέρας παρίσταται  λίγο πιο μακρυά. Θυμίζει πολύ την εικόνα της Γεννήσεως της Παναγίας.

Ακολουθεί η διάσωση του Προδρόμου από τους στρατιώτες του Ηρώδη (3^η) που θανάτωναν τα βρέφη.  Παριστά τη μητέρα του, που τον κρατά στην αγκαλιά της, να κρύβεται σ’ ένα μεγάλο βράχο, ο οποίος έχει σχιστεί στα δύο, ειδικά για να την δεχτεί, ενώ πίσω της την καταδιώκουν στρατιώτες με τα γυμνά ξίφη στα χέρια.

Στην συνέχεια έχουμε το κήρυγμα στον Ιορδάνη (4), την Βάπτιση (εορτή 06 και 07 Ιανουαρίου) του Ιησού (5), τον έλεγχο του Ηρώδη (6), «αγόμενον εις καταδίκην» (7), το συμπόσιο του Ηρώδη (8), την αποτομή (εορτή 29 Αυγούστου) της τιμίας κεφαλής του (9), την 1^η εύρεση (εορτή 24 Φεβρουαρίου, όπως και της 2^ης εύρεσης) της τιμίας κάρας του (10), την 3^η εύρεση (εορτή 25 Μαΐου) της τιμίας κάρας του (11) και τον ενταφιασμό του (12). Ως αγιογράφος επιγράφεται στο κάτω μέρος της κεντρικής εικόνας: «Χείρ Αναστασίω Α… Πρινοπούλω».

Παρόμοια, μια άλλη μερίδα άλλων πιστών (ολιγότερων) επέμενε να αφιερωθεί ο νέος καθεδρικός ναός στον Άγιο Ανδρέα τον Πρωτόκλητο, ο οποίος μαρτύρησε ως γνωστόν στην Πάτρα. Ο Απόστολος όμως αυτός περιόδευσε όλη την Αχαΐα και μετέφερε παντού την καλή αγγελία του Χριστού. Επομένως οδηγήθηκε και στην καλαβρυτινή Κέρτεζη. Έτσι στ’ άκρα βόρεια του ναού κτίστηκε η 3^η κόγχη και με τη δική της Αγία Τράπεζα. Στο ύψος αυτό και στα βορειότερα του τέμπλου μας περιμένει πάντα ο Πρωτόκλητος!

Το φως εκεί είναι πάντα λιγότερο για να δει κάποιος τις λεπτομέρειες. Γι αυτό στον 20^ο αι. έχει τοποθετηθεί στα ΒΔ του κυρίως ναού δικό του εικονοστάσι! Συγκεκριμένα ο γέρων Απόστολος Άγιος Ανδρέας (6^η) ευλογεί με το δεξί του χέρι, ενώ με το αριστερό του κρατά κλειστό ευαγγέλιο. Αριστερά του όρθιο μικρό ειλητάριο περιτυλιγμένο σε ράβδο που γράφει: «Εὑρήκαμεν τὸν Μεσσίαν· ὅ ἐστι μεθερμηνευόμενον Χριστός».[20] Φορά πορφυροκόκκινο χιτώνα και πάνω του φαιοπράσινο ιμάτιο.

Έτσι λοιπόν η αρχιτεκτονική του ναού, που είναι τρίκλιτος Βασιλική με γυναικωνίτη, συμπληρώνεται και με τρεις Αγίες Τράπεζες και τρεις μεγάλες κόγχες, δηλαδή με δύο παρεκκλήσια!  Η δεξιά Αγία Τράπεζα, που αντιστοιχεί στο δεξιό κλίτος, έχει αφιερωθεί λοιπόν στην Αποκεφάλιση του Τιμίου Προδρόμου και γι’ αυτό εορτάζει και λειτουργεί στις 29 Αυγούστου. Η αριστερή, που αντιστοιχεί στο αριστερό κλίτος, έχει αφιερωθεί στον Απόστολο Πρωτόκλητο Ανδρέα και λειτουργεί στις 30 Νοέμβρη. Έτσι και οι τρεις προτάσεις για τον νέο Πολιούχο ναό πήραν τη θέση τους.

Απομένουν όμως δύο ακόμα εικόνες που ελάχιστοι κερτεζίτες κατανοούν τη σημασία της επιλογής και τοποθέτησής τους δεξιά/νότια μεταξύ των δύο εικόνων του Αη Γιάννη και μεταξύ της Γέννησης της Θεοτόκου και του Αγίου Ανδρέα αριστερά/βόρεια. Η προσπάθεια να εξηγήσουμε με στενά θεολογικά κριτήρια απέβη άκαρπη. Όταν όμως στραφήκαμε στην εκκλησιαστική ιστορία της Κέρτεζης, όπως έγινε με τις δύο κόγχες και τις αντίστοιχες ακρινές εικόνες, βρήκαμε την άκρη του νήματος…

Ως γνωστόν εκατό μέτρα νοτιοανατολικά της Νερομάννας στα Έλατα και σε υψόμετρο 1000 μ. γνωρίζουμε τον τόπο του κατεστραμμένου τον 16^ο αι. μοναστηριού, που λειτουργούσε ως Μετόχι της Αγίας Λαύρας Καλαβρύτων. Οι κερτεζίτες φαίνεται ποτέ δεν ξέχασαν τον τιμώμενο άγιο σ’ αυτό. Πρόκειται για τον «Άγιο Νικόλαο των εν Μύροις της Λυκίας», που εορτάζει 6 Δεκέμβρη.

Η 7^η λοιπόν εικόνα του τέμπλου αφιερώθηκε σ’ αυτόν! Είναι φυσικά της ίδιας ηλικίας, μεγέθους και νοοτροπίας με τις υπόλοιπες. Στα ιερατικά του γέροντα επισκόπου άμφια κυριαρχεί το βαθύ κίτρινο και το γκρίζο. Με το δεξί του χέρι κρατά όρθια την επισκοπική ράβδο, δείγμα της πετυχημένης ποιμαντικής του δράσης και με το αριστερό του κρατά κλειστό το ευαγγέλιο, την ευθύνη του οποίου είχε να κηρύττει ορθά ως επίσκοπος.

Μένει τελευταία η 8^η εικόνα στα βόρεια του τέμπλου. Εκεί δεσπόζουν εκ πρώτης όψης ασύνδετα οι …Τρεις Ιεράρχες και με τον σχετικό τίτλο στο κεντρικό και πάνω μέρος της εικόνας! Ας προσέξουμε την ιστορική φάση που δωρήθηκε το οικόπεδο για την ανέγερση του ναού. Άρχισε –κατά κάποιες προφορικές πληροφορίες, όμως αδιασταύρωτες ακόμα με έγγραφα ή αρχεία- να κτίζεται ο ναός στο σημερινό κέντρο του χωριού αρχές του 19^ου αι.. Υπονοείται το ανατολικό μέρος του ναού. Πάντως με τις εργασίες αποκάλυψης για αρμολόι, φέτος τον Οκτώβρη του 2018, εμφανίζεται στον νότιο τοίχο, 3-4 μέτρα ανατολικά της λειτουργούσας πλαϊνής μεγάλης πόρτας, μέρος που μάλλον αποτελούσε την αρχική πλαϊνή είσοδο του ναού! Πρόκειται μάλλον για λίγα χρόνια πριν την εθνικοαπελευθερωτική επανάσταση του 1821. Φυσικά η ανέγερση του ναού είχε και δεύτερη φάση μετά και μέχρι την ολοκλήρωσή της και σίγουρα πριν το 1899, έτος κατασκευής του πέτρινου καμπαναριού.

Την προεπαναστατική κυρίως περίοδο έπαιξε μεγάλο ρόλο στην και περί την Κέρτεζη περιοχή ο κερτεζίτης μοναχός Δοσίθεος (Δήμος) Τσιβίλης, ο οποίος έπαιξε και το ρόλο του δασκάλου. Αρχικά σπούδασε στο σχολείο του χωριού (κατεστραμμένο πλέον εδώ και δεκαετίες στην περιοχή των τσιρικέϊκων σπιτιών)[21]. Μη ξεχνάμε ότι κι ο αμέσως  επόμενος δάσκαλος, που πήρε τις εγκύκλιες γνώσεις από το ίδιο σχολείο, ήταν ο επίσης κερτεζίτης αγωνιστής/οπλαρχηγός Αναγνώστης Δημήτριος Στριφτόμπολας[22].

Κάνω λοιπόν την στέρεη υπόθεση ότι οι Τρεις Ιεράρχες συμβόλιζαν και τον εκπαιδευτικό ρόλο των δύο αυτών κερτεζιτών δασκάλων και εν γένει την «Κέρτεζη της παιδείας»,αφού είχε καθιερωθεί πρόσφατα η εορτή τους και  στο Πανεπιστήμιο! [23] Έτσι αγιογραφήθηκε και η 8^η τεμπλώα εικόνα. Η εικόνα φέρει τους Τρεις Ιεράρχες ολόσωμους και όρθιους με τη γνωστή σειρά: Στο κέντρο ο μαυρογένης Ιωάννης ο Χρυσόστομος, αριστερά του ο λευκογένης Γρηγόριος ο Θεολόγος και δεξιά του ο επίσης μαυρογένης Μέγας Βασίλειος. Κι οι τρεις φορούν ιερατικά άμφια της εποχής τους, μαζί με επιγονάτιο (σύμβολο πνευματικής οικονομίας), ευλογούν με το δεξί τους χέρι και κρατούν με το αριστερό τους κλειστό ευαγγέλιο. Τ’ άμφιά τους είναι σχεδόν όμοια με του Αγίου Νικολάου.

ε.  Επίλογος

Αναλογιζόμενοι τα ποικίλα, απαλά μεν αλλά βαθύπλουτα λατρευτικά μηνύματα που στέλνουν οι μεγάλες εικόνες του τέμπλου των ορθοδόξων ναών, δεν μπορούμε παρά ένα μέρος απ’ αυτά να τα επισημάνουμε. Αφενός αυτά που αποτελούν διαχρονικά και γενικευμένα μηνύματα σ’ όλους τους ναούς, κι αφετέρου αυτά που βγαίνουν από το συγκεκριμένο παράδειγμα ναού που αναλύσαμε.

Α) Γενικά, καθολικά, οικουμενικά.

1) Κεντρική εικόνα αποτελεί ο Ιησούς Χριστός και μάλιστα σε θέση ευλογίας. Δεν είναι ο κριτής της 2^ης παρουσίας, αλλά ο ερωτικός θεάνθρωπος που καλεί και ταυτόχρονα προσφέρει χάρες (ευλογίες). Το ανοικτό Του ευαγγέλιο δείχνει τα κριτήρια μιας θετικής αποδοχής αυτού του καλέσματος και οικείωσης της ευλογίας.

2) Η προβολή των τριών Προσώπων, ένθεν κακείθεν της ωραίας Πύλης, συναποτελούν τρόπον τινά και εικόνα της γνωστής Δέησης. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ο Ιησούς, η Παναγία Μαρία και ο Τίμιος Πρόδρομος τυγχάνουν αυτοί -και μόνο αυτοί- εορτών συλλήψεως και γενεθλίων, σ’ αντίθεση μ’ όλους τους άλλους αγίους. Τίθεται λοιπόν το ζήτημα πάλι για το ποιά μπορεί να είναι η θέση των γενεθλίων στη σύγχρονη εποχή. Ένα έθιμο που εισήχθη μάλλον κοσμικά και δείχνει να παγιώνεται στην «καθ’ ημάς Ανατολή».

3) Το Ευαγγέλιο είναι ανοικτό μόνο στην εικόνα του Ιησού. Στους Αποστόλους και στους Επισκόπους που το κρατούν είναι μόνο κλειστό. Αυτό δείχνει ότι δεν αποτελούν άτομα ανεξέλεγκτα και πριν μιλήσουν οφείλουν να είναι στο πνεύμα και στο ήθος του πνευματικού συλλογικού ανθρώπου που προβάλλει ο Ιησούς.  Η επιλογή των χωρίων στο ανοικτό Ευαγγέλιο της εικόνας του Χριστού δείχνει καθαρά το πνεύμα αυτού του προτύπου ανθρώπου.

4) Η 4^η εικόνα που τιμά τον άγιο, αγία ή αγίους, όπου αφιερώνεται και η Αγία Τράπεζα και εν τέλει ο ναός, συμπληρώνει την τετράδα παντού και επομένως τυγχάνει ιδιαίτερης λατρευτικής πράξης και νοήματος.

5) Τα άγια πρόσωπα της τριάδας, μαζί με τα τυχόν επί πλέον πρόσωπα των υπόλοιπων εικόνων του τέμπλου, δημιουργούν ένα πνευματικό σύνολο, που αφ’ ενός φανερώνουν τον συλλογικό άνθρωπο της ερχόμενης Βασιλείας του Θεού, κι αφετέρου καταδείχνουν ότι δεν υπάρχει ατομική αγιότητα και ατομικό συμφέρον. Τα πρόσωπα αυτά μετέχουν ενός συνόλου διατηρώντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Επομένως διατηρείται η ετερότητα χωρίς να διαλύεται ο συλλογικός άνθρωπος, η συνέλευση, δηλαδή το τριαδικό πρότυπο του ανθρώπου.

6) Τα επί πλέον άγια πρόσωπα, που συμπληρώνουν τις τέσσερις βασικές εικόνες, επιλέγονται με θεολογικά, ιστορικά και τοπικά χαρακτηριστικά. Προσφέρεται έτσι ένας τόνος για το πως θα εκφράζεται ο συλλογικός άνθρωπος από τόπο σε τόπο και από χρόνο σε χρόνο.

Β) Ειδικά, ιδιαίτερα, τοπικά.

1) Οι πιστοί χριστιανοί κερτεζίτες και κερτεζίτισσες του 19^ου αι. συμμετείχαν στην δημιουργία του ναού και του τέμπλου. Δεν υπήρξε καμμιά  κληρικαλιστική επιβολή.

2) Η πλειοψηφία ναι μεν υπερίσχυσε (Γενέθλια Θεοτόκου στην κεντρική Αγία Τράπεζα και κόγχη), αλλά αποδέχτηκε και τις προτάσεις της μειοψηφίας (2^η και 3^η Αγία Τράπεζα και αντίστοιχες κόγχες). Σαφές μήνυμα για το πώς οφείλει να δρα ένα συλλογικό σώμα και να βρίσκει λύσεις και για τις μειοψηφίες.

3) Τα κριτήρια με τα οποία αποφάσισαν ήταν και θεολογικά (τέσσερις βασικές εικόνες) και εκκλησιολογικά (Απόστολος Ανδρέας, Αποκεφαλισμός Τιμίου Προδρόμου) και τοπικά (Άγιος Νικόλαος, Τρεις Ιεράρχες).

4) Η λαϊκή παράδοση που θέλει να μη λατρεύεται και λιτανεύεται η 4^η εικόνα του τέμπλου, δηλαδή το γενέθλιο της Θεοτόκου, και μάλιστα ούτε να στολίζεται, είναι σαφώς υποτιμητική για την εορτή και πρέπει ν’ αλλάξει. Βεβαίως η λατρεία της Παναγίας ως «Ρόδου Αμάραντου» δεν είναι πλέον ορθό να αφαιρεθεί. Μια πρόταση θα ήταν να υπάρξει ένας συνδυασμός κι όχι μονολιθικές απόψεις με το σαθρό και πολλές φορές επικίνδυνο επιχείρημα «έτσι το βρήκαμε».

5) Η έλλειψη σταθερότητας από χρόνο σε χρόνο εορτασμού στις δικές τους Αγίες Τράπεζες, δηλαδή του Αγίου Ανδρέου (30 Νοέμβρη) και Τιμίου Προδρόμου (29 Αυγούστου), και με ιδιαίτερη λαμπρότητα, μάλλον οφείλει να μας προβληματίσει. Η σταθερότητα λειτουργίας στις αντίστοιχες Αγίες Τράπεζες, ο στολισμός των εικόνων τους και μια γενικότερη αλλαγή στάσης στις ουδέτερες συνήθειές μας  θ’ αποτελούσε ένα σημαντικό πρώτο βήμα.

Κέρτεζη, 08.9.2018. Τελευταία ενημέρωση: 30.02.2019.

* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κέρτεζη. Διδάσκει ως φυσικός σε σχολεία της Αχαΐας. Είναι πτ. θεολογίας και συγγραφέας. Ασχολείται με τα κοινά. Αρθρογραφεί συχνά.

Παραπομπές

[1] Αποφάσεις της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου της Κρήτης, Κολυμπάρι 2016, ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟΝ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΚΑΙ ΤΑ  ΚΩΛΥΜΑΤΑ ΑΥΤΟΥ, Ι, 4:  «Ἡ ἐν Χριστῷ ἕνωσις ἀνδρός καί γυναικός συνιστᾷ μίαν μικράν ἐκκλησίαν ἤ μίαν εἰκόνα τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ ἕνωσις αὕτη διά τῆς εὐλογίας τοῦ Θεοῦ ὑψοῦται εἰς ὑψηλότερον βαθμόν, διότι ἡ κοινωνία εἶναι ὑπεροχωτέρα τῆς ἀτομικῆς ὑπάρξεως, ἀφοῦ τούς εἰσάγει εἰς τήν τάξιν τῆς Βασιλείας τῆς παναγίας Τριάδος…».

[2] Αποφάσεις της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου της Κρήτης, Κολυμπάρι 2016, H AΠΟΣΤΟΛΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΕΙΣ ΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟΝ ΚΟΣΜΟΝ, Α, 1: «…«Ἄνθρωπος γέγονεν ὁ Μονογενής, …ἀνακεφαλαιώσασθαι πάλιν καὶ εἰς τὸ ἀρχαῖον ἀναλαβεῖν τὸ διολισθῆσαν γένος, τουτέστι, τὸ ἀνθρώπινον» (Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας, Ἑρμηνεία ἤ ὑπόμνημα εἰς τὸ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιον, Θ´. PG 74, 273D-275A)…».

[3] Αποφάσεις της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου της Κρήτης, Κολυμπάρι 2016, H AΠΟΣΤΟΛΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΕΙΣ ΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟΝ ΚΟΣΜΟΝ, Β, 1: «Ἡ ἐλευθερία εἶναι ἕν ἐκ τῶν ὑψίστων δώρων τοῦ Θεοῦ πρός τόν ἄνθρωπον. «Ὁ πλάσας ἀπ’ ἀρχῆς τὸν ἄνθρωπον ἐλεύθερον ἀφῆκε καὶ αὐτεξούσιον, νόμῳ τῷ τῆς ἐντολῆς μόνον κρατούμενον» (Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΙΔ’, Περί φιλοπτωχίας, 25. PG 35, 892Α). Ἡ ἐλευθερία καθιστᾷ μέν τόν ἄνθρωπον ἱκανόν νά προοδεύῃ πρός τήν πνευματικήν τελειότητα, ἀλλά, συγχρόνως, ἐμπερικλείει τόν κίνδυνον τῆς παρακοῆς, τῆς ἀπό τοῦ Θεοῦ αὐτονομήσεως καί, δι’ αὐτῆς, τῆς πτώσεως, ἐξ οὗ καί αἱ τραγικαί συνέπειαι τοῦ κακοῦ ἐν τῷ κόσμῳ».

[4] Κωνσταντίνου Δ. Καλοκύρη, ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΧΡΙΣΤΑΝΙΚΗΝ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΝ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1980, σελ. 120-121: «…Τέμπλον καλούμεν το ελαφρόν φράγμα, το οποίον εχώριζεν το Ιερόν Βήμα από τον κυρίως ναόν. Ο όρος τέμπλον απαντά μόλις τον 8^ον αι. παρά Θεοδώρω Στουδίτη (P.G. 99, 1796).

Δια το χώρισμα τούτο υπήρχον και δρύφρακτα ή δρύφακτα, κιγκλίδες ή φράγματα ή διάστυλα. Το χώρισμα τούτο ήτο παλαιότερον πολύ χαμηλό (ύψος περί το μέτρον). Και είτε εξεκτείνετο ευθυγράμμως είτε εκάμπτετο κατά δύο πλευράς προς το Ιερόν φθάνον μέχρι τα άκρα μεν της κόγχης, εις τους ναούς μετά ημικυκλικού συνθρόνου, μέχρι των εδωλίων των πρεσβυτέρων δε εις τους ναούς έχοντας πειόμορφον σύνθρονον. Το τέμπλον είχε μίαν θύραν επικοινωνίας προς το μέσον κλίτος την καλουμένην ωραίαν Πύλην, μικροτέραν δε εις τα εντός του Ιερού τμήματά του.

Όταν αργότερον διεμορφώθη η Πρόθεσις και το Διακονικόν (6^ος αιών), τότε το τέμπλον επεξετάθη ευθυγράμμως αποχωρήσαν όλον το ανατολικόν τμήμα του ναού, εφωδιάσθη δε εις τας προεκτάσεις του εις τα κλίτη, διά μιάς θύρας εις εκάστην (παραπόρτια). Ο λόγος της ευθυγραμμίσεως  (6^ος αιών) είναι λειτουργικός. Εισήχθησαν δηλ. αι «είσοδοι», οπότε τα εκατερωθεν του μεσαίου ιερού (κυρίως Ιερού) μέρη εχρησιμοποιούντο και ήτο αναγκαία η, προς τούτο, επικοινωνία με το Ιερόν Βήμα…».

[5] Κωνσταντίνου Δ. Καλοκύρη, ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΧΡΙΣΤΑΝΙΚΗΝ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΝ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1980, σελ. 122: «…Αι εικόνες τίθενται εις το τέμπλον αργότερον, καταργουμένων των βήλων, δηλ. από του 14^ου αιώνος, οπότε το τέμπλον, εις ό ίστανται αι εικόνες, αποβαίνει πλέον εις εικονοστάσιον…». Πρόκειται για τις εικόνες του ευλογούντος Ιησού, της Βρεφοκρατούσης Παναγίας, του αποκεφαλισθέντος γήϊνου αγγέλου Ιωάννου του Προδρόμου και της εικόνας του/των αφιερωμένου/νων εις την (κεντρική) αγία Τράπεζα του ναού.

[6] Βλέπε www.tomtb.com, 21.07.2018, «Ο Αύγουστος της Κοίμησης και η Κοίμηση της Κέρτεζης», 3^α,: «Ο πέτρινος και κεραμοσκεπής αυτός ναός είναι κτισμένος στ’ ανατολικά σημερινά όρια του οικισμού και στα νοτιοανατολικά του Κοιμητηρίου. Πρόκειται για ναό κτισμένο προ πολλών αιώνων και είναι ο αρχαιότερος σωζόμενος στην Κέρτεζη. Αποτελούσε μέχρι τα μέσα του 19^ουαι. τον κεντρικό πολιούχο ναό. Δεν γνωρίζουμε όμως ακόμα αν ήταν κεντρικός ναός του οικισμού όταν ο οικισμός ήταν στην περιοχή από Καλαθάκι, Παληοφούσκι, Αη Γιώργη έως και το Κυπαρίσσι και τον Αη Θανάση».

[7] Έχουν μορφή ορθογωνίου παραλληλογράμμου και εμβαδόν περίπου 1 τετρ. μ..

[8] Χ. Π. Κορύλλος, Πεζοπορία από Πατρών εις Σπάρτην, 1989, σελ.36: «ΚΕΡΤΕΖΗ… Ο κεντρικός του χωρίου ναός είνε ακαλλής και νεωτέρας κακοζήλου τέχνης, ενώ...».

[9] Ματθ. ια΄, 29-30. Εγκεκριμένη μετάφραση των 4+2 καθηγητών ΑΕΙ, έκδοση της Βιβλικής Εταιρείας, 1989, σελ. 25: «Διδαχτείτε από το δικό μου παράδειγμα, γιατί είμαι πράος  και ταπεινός στην καρδιά, και οι ψυχές σας θα βρουν ξεκούραση. Γιατί ο ζυγός μου είναι απαλός, και το φορτίο μου ελαφρό».

[10] Ματθ. ιη΄, 10. Εγκ. μετάφραση των 4+2 καθηγητών ΑΕΙ, έκδοση της Βιβλ. Εταιρείας, 1989, σελ. 41: «Προσέξτε, μην καταφρονήσετε κανένα απ’ αυτούς τους μικρούς».

[11] Ματθ. ζ΄, 1-2. Εγκ. μετάφραση των 4+2 καθηγητών ΑΕΙ, έκδοση της Βιβλ. Εταιρείας, 1989, σελ. 13: «Μην κρίνετε τους συνανθρώπους σας, για να μη σας ρίνει κι εσάς ο Θεός».

[12] Ματθ. στ΄, 14. Εγκ. μετάφραση των 4+2 καθηγητών ΑΕΙ, έκδοση της Βιβλ. Εταιρείας, 1989, σελ. 13: «Γιατί, αν συγχωρήσετε τους ανθρώπους για τα παραπτώματά τους, θα σας συγχωρήσει κι εσάς ο ουράνιος Πατέρας σας».

[13] Ματθ. ζ΄, 12. Εγκ. μετάφραση των 4+2 καθηγητών ΑΕΙ, έκδοση της Βιβλ. Εταιρείας, 1989, σελ. 14: «Όλα όσα θέλετε να σας κάνουν οι άλλοι άνθρωποι, αυτά να τους κάνει κι εσείς».

[14] Ιω. ιγ΄, 35. Εγκ. μετάφραση της Βιβλ. Εταιρείας των 4+2 καθηγητών ΑΕΙ, 1989, σελ. 217: «Έτσι θα σας ξεχωρίζουν όλοι πως είστε μαθητές μου, αν έχετε αγάπη ο ένας για τον άλλο».

[15] Ματθ. ιβ΄, 25. Εγκ. μετάφραση της Βιβλ. Εταιρείας των 4+2 καθηγητών ΑΕΙ, έκδοση της Βιβλικής Εταιρείας, 1989, σελ. 27: «Όταν ένα βασίλειο χωριστεί σε αντιμαχόμενς παρατάξεις, ερημώνεται. Κι όταν σε μιά πόλη ή σε μιά οικογένεια πέσει διχασμός, θα διαλυθεί».

[16] Ματθ. ε΄, 9.  Εγκ. μετάφραση των 4+2 καθηγητών ΑΕΙ, έκδοση της Βιβλ. Εταιρείας, 1989, σελ. 8: «Μακάριοι όσοι φέρνουν την ειρήνη στους ανθρώπους, γιατί αυτοί θα ονομαστούν παιδιά του Θεού».

[17] Δεν ευρέθη σε κανένα από τα μηναία των εορτών του Τιμίου Προδρόμου το «τροπάριο»του ειληταρίου, παρά το λεπτομερές ψάξιμό μου… Σε πολλές μελέτες στο διαδίκτυο αυτής της εικόνας αναφέρεται αυτούσιο, αλλά χωρίς πηγή προέλευσης! Η μετάφρασή του βρέθηκε στο διαδίκτυο: «Βλέπεις, Κύριε, πού εἶσαι ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ, τί ὑποφέρουν ὅσοι ἐλέγχουν τά πταίσματα τῶν βδελυρῶν. Διότι καί ὁ Ἡρώδης, ἐπειδή δέν μποροῦσε νά βαστάση τόν ἔλεγχον (τῆς ἀνηθικότητός του), ἰδού, Σωτήρ μου, ἀπέκοψε τήν κεφαλήν μου».

[18] Κατά τον λαογράφο και ιστοριοδίφη κερτεζίτη Ανδρέα Χρυσάνθου Βορύλλα/«Κεκέ», πρέπει το οικόπεδο να δωρήθηκε από Τσιρικέους περί το 1800. Άρχισε να κτίζεται σταδιακά. Ολοκληρώθηκε η φάση λειτουργίας του πριν τον 20^ο αι.. Απόδειξη αποτελεί το γεγονός ότι οι περισσότερες κινητές παλαιές του μεγάλες εικόνες του τέμπλου έχουν αγιογραφηθεί το 1870. Πολύ αργότερα προστέθηκε το (υπάρχον) ξυλόγλυπτο Δεσποτικό, που αποτελεί δωρεά του 1953 (επιγραφή) από τους (+) Χρίστο και Αλκιβιάδη Κουτσοχέρα, κερτεζίτες μετανάστες στις Η.Π.Α.. Η αποπεράτωση του Γυναικωνίτη έγινε το 1956, με δωρεά του Αθανασίου Σ. Κούρτη. Το νέο τέμπλο έγινε 1957-1958. Τα παλαιά βημόθυρα της βόρειας και νότιας πόρτας, που είχαν αγιογραφηθεί από τον 19ο αι. με τους αρχαγγέλους Γαβριήλ και Μιχαήλ, φυλάσσονται στην Αγία Βαρβάρα.

Σημείωση: Κατά τον Ανδρέα Χρυσ. Βορύλλα, στο βιβλίο του «ΚΕΡΤΕΖΗ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑ» (εκδόσεις Παρασκήνιο, 1994), σελ. 135, αναφέρεται ότι: «Κατά τις διηγήσεις, η εκκλησία της γέννησης της Θεοτόκου ή Παντάνασσα, άρχιζε να κτίζεται περί το έτος 1800 και περατώθηκε η κατασκεή της το 1820».

[19] Εφημερ. «Ώρα Καλαβρύτων», αρ. φ. 07, Ιούλος 2018, σελ. 20, Παν. Α. Μπούρδαλας, «Ο Αύγουστος της Κοίμησης και η Κοίμηση της Κέρτεζης».

[20] Ιω. α΄, 42. Εγκεκριμένη μετάφραση των 4+2 καθηγητών ΑΕΙ, έκδοση της Βιβλικής Εταιρείας 1989, σελ. 186: «Βρήκαμε το Μεσσία, που σημαίνει το Χριστό».

[21] Εφημερ. «Ώρα Καλαβρύτων», αρ. φ. 05, Μάϊος 2018, σελ. 20, Παν. Α. Μπούρδαλας, «Οργή για το εγκαταλειμένο Στριφτομπολέϊκο σχολείο στην Κέρτεζη»: «Την περίοδο που γεννήθηκε ο Δημήτριος (Αναγνώστης) Στριφτόμπολας στην Κέρτεζη ήταν ήδη 14 χρονών ο Δήμος Τσιβίλης, ο μετέπειτα μεγάλος λόγιος μοναχός Δοσίθεος και λειτουργούσε Ελληνικό Σχολείο απέναντι από την κατεστραμμένη γέφυρα στον παραπόταμο Λίθο (κάμποσα μέτρα δυτικότερα της σημερινής σκεπασμένης πέτρινης) στα Τσιρικέϊκα (Ανδρέας Χρυσ. Βορύλλας, ΚΕΡΤΕΖΗ, σελ. 41, 90-100)».

[22] Εφημερ. «Ώρα Καλαβρύτων», αρ. φ. 05, Μάϊος 2018, σελ. 20, Παν. Α. Μπούρδαλας, «Οργή για το εγκαταλειμένο Στριφτομπολέϊκο σχολείο στην Κέρτεζη»: «Η κατεύθυνση επομένως του μικρού Στριφτόμπολα στην παιδεία και στις σπουδές της εποχής εκείνης δεν ήταν τυχαία… «Κι έμαθε τα πρώτα γράμματα στο παλιό μικρό Ελληνικό Σχολείο της Κέρτεζης. Φαίνεται πως ο  μικρός Αναγνώστης θα πήγε σε ανώτερο σχολείο (λέγεται για τη Μεγάλη του Γένους Σχολή, στην Πόλη)…» (Ανδρέας Χρυσ. Βορύλλας, ΚΕΡΤΕΖΗ, σελ. 68 και Θανάσης Τζώρτζης, Λόγιοι και καθηγητές της επαρχίας Καλαβρύτων κατά τα παλαιότερα χρόνια)».

[23] «…Το έτος 1842 η Πανεπιστημιακή Σύγκλητος του Εθνικού και Καποδοστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών καθιέρωσε για πρώτη φορά την εορτή των Τριών Ιεραρχών ως ημέρα της Ελληνικής Παιδείας και των Γραμμάτων γενικότερα…». [http://www.apostoliki-diakonia.gr/gr_main/catehism/theologia_zoi/themata.asp?cat=patr&contents=contents_trionierarxon.asp&main=ierarxes&file=1.1.htm]*****

Σημείωση: Μικρές συντακτικές διορθώσεις έγιναν στις 17.10.2018. Προσθήκες φωτογραφιών με την OLYMPUS DIGITAL CAMERA έγιναν στις 14.11.2018. Αυτές φωτογραφήθηκαν με φλας στις 10.11.2018.