Απηχώντας την άρρηκτη σχέση Αρκάδων, Μακεδόνων και Ποντίων μέσα από τον χορό Σέρρα

Του Κωνσταντίνου Κόττη*

Πολλά έχουν ειπωθεί για τον περίφημο ποντιακό χορό ή για την ακρίβεια τον αρχαίο χορό, τον οποίο διέσωσαν οι κάτοικοι του Πόντου. Η άγνοια της ελληνικής μας παιδείας, συνέπεια των κατακτήσεων που έχουμε υποστεί, κάνει, σήμερα, δύσκολη την ερμηνευτική προσέγγιση. Ως χορός είναι κυρίως γνωστός ως «Σέρρα» ή παλαιότερα ως «Λαζικός» ή «Τρομακτικός». Τον χαρακτηρίζει η σύνδεσή του με την Τραπεζούντα (παρότι χορεύονταν σε εκτεταμένα τμήματα του Πόντου), ο πολεμικός τους χαρακτήρας και σχέση του με την ζωή. Στην πορεία τον συνέδεσαν, μάλλον, ορθά, με τον Πυρρίχιο. Ποια, όμως, είναι η ταυτότητα αυτού του χορού. Ας τα πάρουμε ένα-ένα λοιπόν τα στοιχεία του. Το παραδοσιακό του όνομα είναι «Σέρρα».

Οι Έλληνες του Πόντου, πέρα από τα αρχέγονα ποντιακά τοπικά ελληνικά φύλα, είναι άποικοι και ίδρυσαν πολλές αποικίες. Η σχέση των αποικιών με την μητρόπολη ήταν κυρίως πνευματική. Ειδικά μετά τον 323 π.Χ., στην καρδιά των Ελλήνων, η σύνδεσή τους ήταν ο Διόνυσος ως Διόνυσος – Αλέξανδρος και η Ολυμπιάς, ως αρχιέρεια και ταυτισμένη με τις ταυτίσεις της Μητρός των Μεγάλων Θεών, είτε ως υιών της Ρέας, είτε των Θεών της Σαμοθράκης. Η μυστηριακή καβείρια λατρεία, ήταν η οικιστική λατρεία των Μακεδόνων, αλλά και η χθόνια λατρεία των Φρυγών, με τους Τημενίδες και Αιακιδείς να συνδέονται με τον βασιλικό Οίκο των Πριαμιδών. Όμως πρώτιστα ονομάζονταν «Σέρρα», πέρα από τον ομώνυμο ποταμό της Τραπεζούντος, η, επίσης, ομώνυμη αποικία της Σαμοθράκης, το περίφημο κέντρο των Καβείρων: «Σέρρειον, ακρωτήριον της Θρᾴκης. Εστι και πόλις Σαμοθρᾴκης. λέγεται και Σέρρα, ης η γενικη κατ´ Ιωνας Σέρρης» (Aίλιος Hρωδιανός, Περί καθολικής προσωδίας). Στο ίδιο πλαίσιο ο Στέφανος Βυζάντιος λέει για την αποικία της καβείριας Σαμοθράκης: «Σέρρειον: Σέρρειον, ακρωτήριον της Θράκης. Έστι και πόλις Σαμοθράκης. τὸ εθνικόν Σερρειεύς και Σερρεώτης, ως του Λαύρειον Λαυρεώτης, και Σερρεάτης, ως Λέπρεον Λεπρεάτης. καὶ Σέρρειον τείχος, ού το εθνικόν Σερρειοτειχίτης. και από του Σέρρεια όρη Σέρρειος εθνικόν. λέγεται και Σέρρα, ης η γενική κατ´ Ίωνας Σέρρης, καὶ Σερρατειχίτης» (A. Westermann (Ed.), Stephani Byzantii Εθνικών quæ supersunt. Lipsiae, 1839, 249).

 Ο χορός έχει κανονικά το κυκλικό στοιχείο, μέγα ιερό στην ελληνική παράδοση. Επίσης έχει και το πολεμικό στοιχείο, γι΄αυτό σε πολλές περιοχές σταμάτησε να χορεύεται όταν η ξένη κατοχή, ήδη από τα ρωμαϊκά χρόνια, δεν επέτρεπε την οπλοφορία και την ανάπτυξη τοπικών στρατιωτικών μονάδων. Συνεπώς τι να χορέψουν χωρίς όπλα. Ο χορός αυτός, ως πυρρίχιος ήταν ένοπλος. Άρα όχι γυναικείος. Οι Ρωμαίοι, βέβαια, στις επαρχίες τις οποίες συνόρευαν με μη ρωμαϊκά εδάφη, συχνά επέτρεπαν την ανάπτυξη τοπικών συνοριακών σωμάτων, όπως έγινε και στη Δυτική Μακεδονία και την μερίδα Μακεδόνων Τετάρτης με έδρα την Πελαγωνία, το 167 π.Χ. Ο Πόντος φυσικά ήταν ακριτικός τόπος, χώρια την περίπτωση των καβειρίων Μιθριδατών.

Υπήρχαν τοπικά στρατιωτικά σώματα. Ο κύκλος είπαμε πως ήταν μέγα ιερό στοιχείο στον μυστηριακό ελληνισμό και στοιχείο αναφοράς στα καβείρια. Κυκλική ήταν η μυστηριακή προστασία, αφού οι οπλισμένοι Κορυβάντες χορεύαν κυκλικά γύρω από το θρονισμένο υποψήφιο μύστη, κατά την διαδικασία της μύησης. Κυκλική ήταν η αρχέγονη συμβολική της καβείριας ναυτικής προστασίας στη Σαμοθράκη, μετά τον κατακλυσμό του Πόντου.Έχουμε φυσικά τον χορό των μυημένων στα καβείρια Αργοναυτών.

Πολλά θα μπορούσαμε να πούμε για τον κύκλο. Φυσικά τα καβείρια παρείχαν και στρατιωτική προστασία, εξ ου και ως ένοπλος «Τρομακτικός», δεν χορεύεται από γυναίκες, παρά από θέαινες και ιέρειες: τον χόρεψε η Αθηνά. Όμως η Αθηνά ως Εργάνη ήταν παραστάτης του Ηφαίστου στην προστασία των μεταλλουργών, οι οποίοι ευσεβούνταν τους Καβείρους μεταλλουργούς. Τον κυκλικό χορό, όμως, γύρω από την φωτιά πεύκης, τον χόρεψε πρώτη η Ρέα, μυώντας τον Διόνυσο (Νόννος, Διονυσιακά, Θ΄). Οι μητρώες ιέρειες είναι μια άλλη, συναφή, ασφαλώς, περίπτωση. Ακόμα και οι Διόσκουροι, οι οποίοι στη Λακεδαίμονα παραδίδονταν ως χορευτές, ήταν μυημένοι έναστρα στα καβείρια.

Ο χορός αυτός σχετίζεται επίσης με την μακεδονική δυναστεία, αφού μυθολογείται και ως ο χορός του Νεοπτόλεμου / Πύρρου. Ήταν από τη γενιά του Αιακού, γενάρχη της Ολυμπιάδος. Λέγεται πως τον πρωτοχόρεψε, αφού σκότωσε τον Ευρύπυλο. Περιώνυμος ήταν ο πρόγονος αυτός της Ολυμπιάδος με τα κόκκινα μαλλιά (εξ ου και Πύρρος), σαν την ορφική κοκκινομάλλα Περσεφόνη στο ψηφιδωτό του Καστά, που εξεικονίζει την κοκκινομάλα εκ Νεοπτολέμου Ολυμπιάδα: «Ευρύπυλος ο Τηλέφου πολλήν Μυσών δύναμιν άγων· τούτον αριστεύσαντα Νεοπτόλεμος απέκτεινεν», Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκης Επιτομή, Ε΄, 12. Βλ. και «Ήιδετο δε ο ιόβακχος εν εορταίς και θυσίαις Διονύσου, βεβαπτισμένος πολλώ φρυάγματι. Υπόρχημα δε το μετ” ορχήσεως αδόμενον μέλος ελέγετο· και γάρ οἱ παλαιοί τήν υπό αντί τής μετά πολλάκις ελάμβανον. Ευρέτας δε τούτων λέγουσιν οι μέν Κουρήτας, οι δέ Πύρρον τόν Αχιλλέως· όθεν καί πυρρίχην είδός τι ὀρχήσεως λέγουσιν» (Πρόκλος, «Χρηστομαθείας γραμματικής εκλογαί», Λόγος Β΄, στο R. Westphal (ed.), Scriptores metrici graeci. Lipsiae: B. G. Teubner, 1866, 246). Ο χορός αυτός δεν παίρνει από χορογραφία. Ο Πλάτων, ο οποίος συνδέονταν με την Μακεδονική Δυναστεία και τον Φίλιππο, λέει πως ο ρυθμός του χορού αυτού, είναι γνωστός, μόνο, στους θεούς.

Ως πυρρίχιος σχετίζεται με την φωτιά και άρα με την διονυσιακή άμπελο, αλλά και την αθανασία ως κάψιμο των θνητών μελών του σώματος στο πλαίσιο της Μητρός – Δήμητρος. Φυσικά με τον αποικισμό, την Σαμοθράκη και την ευρύτερη σερραϊκή περιοχή, έχει απόλυτη σύνδεση το Παγγαίο, ο Στρυμών και ο μυστηριακός χώρος του Καστά. Γίνεται συχνά λόγος για την ιδιαίτερη παράδοση της Τραπεζούντος στη Σέρρα. Λογικά, αφού η Τραπεζούντα είναι αποικία της αρκαδικής Τραπεζούντος και από την Αρκαδία προέρχεται ο οικιστής της Σαμοθράκης και φορέας των πελασγικών καβειρίων Δάρδανος. Αυτός αργότερα έγινε βασιλιάς στην Τροία, μεταδίδοντας την παράδοση εκεί. Αλλά και η Σινώπη, αποτελεί οίκηση της  αδερφής του Αιακού, όπως και η Παφλαγονία διατηρούσε μέγιστη σύνδεση με Φρυγία και Βιθυνία και συνεπώς με την πέριξ Παγγαίου ήπειρο. Κλίνοντας το γόνυ στα θύματα αυτού του ηρωικού Ελληνισμού.

ΠΗΓΗ: 19/05/2018, e-ptolemeos.gr e-ptolemeos.gr

Σημείωση: Οι υπογραμμίσεις έγιναν από τΜτΒ.