Κοινωνικός Οικοφεμινισμός: μια ολιστική προσέγγιση

Της Σοφίας Χατζοπούλου

To 1960 o Τζον Λένον τραγουδούσε “woman is the negro of the world” κάνοντας έναν παραλληλισμό μεταξύ της καταπίεσης λόγω διαφορετικής φυλής και χρώματος μεαυτής που συμβαίνει λόγω του διαφορετικού φύλου.

Το 1964 εμφανίστηκε το εμβληματικό βιβλίο του Silverstein “Το δέντρο που έδινε”, όπου η μητέρα-δέντρο δίνει τα πάντα στο αγόρι για να αναπτυχθεί και να γίνει πλούσιος, μέχρι που καταλήγει ένα κούτσουρο, που δεν έχει πια τίποτα άλλο να του προσφέρει πάρα μια θέση για να αναλογιστεί τη ζωή του.

Το κοινό στοιχείο πίσω τις παραπάνω καλλιτεχνικές απεικονίσεις και πολλές άλλες ακόμα είναι η απεικόνιση της εκμετάλλευσης της γυναίκας ως μέρος μιας πληθώρας εξουσιαστικών, ιεραρχικών δίπολων εξουσίας, όπως λόγος/σώμα, άντρας/γυναίκα, λευκός/μαύρος, παραγωγή /αναπαραγωγή, κεφάλαιο/εργασία, άνθρωπος/φύση. Αυτά ακριβώς τα δίπολα έρχεται να αμφισβητήσει η θεωρία του κοινωνικού οικοφεμινισμού ως συνέχεια του σοσιαλιστικού φεμινισμού, μέσα από την ανάδειξη μορφών εκμετάλλευσης και καταπίεσης, που συνδέουν φύλο, τάξη, φυλή και φυσικό περιβάλλον. (1)

Σε πολλούς αρχαίους πολιτισμούς η φύση αναπαριστάται σε αγγεία κι αγάλματα ως γυναίκα – τροφός και ως τέτοια ήταν αντικείμενο λατρείας και σεβασμού σε εκείνες τις πρώιμες κοινωνίες. Αρχή της μετατόπισης του βάρους από τη φύση στην τεχνολογία, από την διατήρηση στην παραγωγή και από την μητριαρχία στην πατριαρχία θεωρείται η αγροτική επανάσταση, όταν οι τροφοσυλλέκτες-κηνυγοί ξεκίνησαν να εξημερώνουν και να εκτρέφουν ζώα, όπως αναφέρει ο Ένγκελς.

Ο Ένγκελς στο έργο του “ Η καταγωγή της Οικογένειας, της Ιδιοκτησίας και του Κράτους” (2) περιγράφει πολύ εύστοχα την μετάβαση αυτή και τις σχέσεις μεταξύ της αγροτικής επανάστασης, της πρώτης συσσώρευσης πλούτου, της δημιουργίας ιδιοκτησίας και του υποστηρικτικού θεσμού της, της οικογένειας. Τότε ακριβώς έγινε αυτό που ο ίδιος αναφέρει ως “η παγκόσμια ιστορική ήττα του γυναικείου φύλου”.

Στο κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, η φύση και μαζί και η γυναίκα από πάροχοι τροφής μετατράπηκαν σε μέσα παραγωγής, έγιναν αντικείμενα ιδιοκτησίας στα χέρια του άντρα ιδιοκτήτη, ο οποίος μπορούσε να τα χρησιμοποιεί και να τα μεταβιβάζει όπως τον συνέφερε. Σε ιδεολογικό και συμβολικό επίπεδο οι αλλαγές αυτές νομιμοποιήθηκαν μέσα από την επικράτηση μονοθεϊστικών, αρσενικών θρησκειών που ήρθαν να αντικαταστήσουν τις πολυθεϊστικές, ανιμιστικές θρησκείες της Γης.

Στην περίοδο του Διαφωτισμού η προσδοκία για ανεμπόδιστη ανάπτυξη και πρόοδο βασίστηκε στις εξελίξεις στην επιστημονική γνώση και από πολλούς θεωρήθηκε αυτό που θα οδηγήσει στην ευημερία της ανθρωπότητας με την απελευθέρωση της από την ανάγκη. Το πρόγραμμα αυτό της νεωτερικότητας υποσχόταν ευημερία μέσα από τον ανθρώπινο ορθολογικό έλεγχο του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος. Ιδεολογική βάση αυτής της σιγουριάς αποτέλεσαν οι ιδέες του Καρτέσιου και του Μπέικον από τον 17ο αιώνα. Αυτές ακριβώς οι ιδέες εγκατέστησαν τον δυικό τρόπο σκέψης που χαρακτηρίζει τον Δυτικό πολιτισμό ως και τις μέρες μας.

Η επικράτηση του Ορθολογισμού και του Καρτεσιανής απεικόνισης του κόσμου δημιούργησε δίπολα εξουσίας κι εκμετάλλευσης και βοήθησε στην εδραίωση της παραγωγής ως το κέντρο της δημόσιας ζωής και της συσσώρευσης πλούτου, με άλλα λόγια στις βασικές αξίες του καπιταλισμού. Το κάθε δίπολο λειτουργεί επαγωγικά και συμβολικά με τρόπο ιεραρχικό, κατατάσσοντας το ανώτερο και το κατώτερο, αυτό που ελέγχει και αυτό που πρέπει να υποταχτεί.

Οι δυισμοί που χαρακτήριζαν την Δυτική κουλτούρα και που φιλοσοφικά συνδέονται με την κυριαρχία του Ορθολογισμού ανταποκρίνονται επίσης στις βασικές μορφές του,στης καταπίεση, στην αλλοτρίωση και στην κυριαρχία. Με αυτόν τον τρόπο οι δυισμοί άνθρωπος/φύση, αρσενικό/θηλυκό, λόγος/συναίσθημα, πολιτισμένος/πρωτόγονος, νους/σώμα, πνευματικό /χειρωνακτικό έχουν επιβάλλει την κυριαρχία πάνω στην φύση, στη γυναίκα, στη διαφορετική φυλή και κοινωνική τάξη ως κάτι το “φυσικό” (3)

Μέσα από αυτή τη διχοτόμηση το αρσενικό συνδέεται με τον λόγο, την παραγωγή, την επέκταση, την ενεργητικότητα,το δημόσιο βίο και τη δύναμη. Αντιθέτως το θηλυκό περιορίζεται στην ιδιωτική σφαίρα, με βασική ευθύνη την αναπαραγωγή και την φροντίδα ενώ διακατέχεται από συναίσθημα και παθητικότητα. Άλλες φορές πάλι η γυναίκα αναπαρίσταται ως η άγρια φύση (ιδιαίτερα από τον Ρομαντισμό του 19ου αιώνα), η οποία πρέπει να εξημερωθεί και να χαλιναγωγηθεί.

Σε αυτό το σημείο πρέπει να γίνει σαφές ότι η διχοτόμηση αυτή δεν περιορίζεται μόνο στο φυσικό φύλο, αλλά το υπερβαίνει δημιουργώντας τυπολογικά χαρακτηριστικά που αποδίδονται κοινωνικά σε άντρες και γυναίκες, δημιουργώντας και αναπαράγοντας έμφυλες ταυτότητες. Υπό αυτήν την έννοια, ένας άντρας δεν θεωρείται αρκετά “άντρας” αν δεν εργάζεται, ή αν δεν είναι δυναμικός, όπως και μια γυναίκα για να επικρατήσει σε χώρους ανδροκρατούμενους, όπως η επιχείρηση, η επιστήμη, η πολιτική πρέπει να επιδεικνύει χαρακτηριστικά που συνδέονται σημειολογικά με την αντρική συμπεριφορά. Όπως αναφέρει η Riane Eisler στο βιβλίο της “The Chalice and the Blade”, “η ρίζα του προβλήματος βρίσκεται σ’ ένα κοινωνικό σύστημα μέσα στο οποίο η δύναμη της Λεπίδας (Blade) ιδεολογικοποιείται – στο οποίο και οι άντρες και οι γυναίκες μαθαίνουν να συνδέουν την πραγματική αρρενωπότητα με τη βία και την κυριαρχία και να βλέπουν τους άντρες που δεν συμμορφώνονται με αυτό ως πολύ μαλθακούς ή θηλυκούς” (4). Η πατριαρχία και το παράγωγό του, ο καπιταλισμός, υποδουλώνουν κι αλλοτριώνουν ιδεολογικά και κοινωνικά γυναίκες και άντρες,δημιουργώντας κι επιβάλλοντας ψευδείς ταυτότητες.

Ολόκληροι χώροι απασχόλησης συνδέονται σημασιολογικά με το δίπολο αρσενικό-θηλυκό. Για παράδειγμα, η πρώτη φροντίδα κι ανατροφή ως μια συναισθηματική διαδικασία συνδέεται με το θηλυκό και άρα θεωρείται κατώτερη ή ευκολότερη, ενώ η ανώτερη εκπαίδευση και η επιστήμη βρίσκονται σε ανώτερη θέση με βάση το αρσενικό πρότυπο, αφού προωθούν την ανάπτυξη του Λόγου και στοχεύουν στην παραγωγή. Το θηλυκό στοιχείο και ότι συνδέεται σημασιολογικά με αυτό θεωρείται μη παραγωγικό χωρίς την αρσενική παρέμβαση. Όπως αναφέρει η Vandana Shiva, ακτιβίστρια του οικοφεμινισμού και του κινήματος Chipko (5), “ ένα καθαρό και ζωντανό ποτάμι δεν είναι παραγωγικός φυσικός πόρος, πρέπει να “αναπτυχθεί” με φράγματα για να γίνει παραγωγικό.”(6)

Μέσα από αυτές τις παράλληλες αναπαραστάσεις φύσης – γυναίκας γίνεται σαφές ότι η κυριαρχία κι η επέκταση του ανθρώπου πάνω στη φύση, και άρα η πρόοδος του κι η ελευθερία του βασίζεται πάνω στην ανάγκη υποδούλωσης της ίδιας και των στοιχείων που συνδέονται σημειολογικά με αυτήν, συνεπώς των γυναικών, των ιθαγενών, του σώματος, της εργασίας. Όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί η Maria Mies, θεωρητική του Μαρξιστικού φεμινισμού, “ το γυναικείο σώμα και η εργασία γίνεται αντικείμενο ιδιοποίησης και κατάκτησης/αποικισμού (colonisation) όπως ακριβώς και η φύση.” (7)Κάτω από την καπιταλιστική κυριαρχία οι γυναίκες και η φύση λειτουργούν ως φυσικοί πόροι προς εκμετάλλευση, χωρίς τους οποίους ο πλούτος της κυρίαρχης τάξης (των ανδρών) δεν μπορεί να υπάρξει.(8)

Η συμβολική αποικιοποίηση παίρνει πραγματικές διαστάσεις μέσα από την κατάκτηση κι εκμετάλλευση των χωρών εκείνων, τις οποίες ο ανεπτυγμένος κόσμος έχει ορίσει ως “υπανάπτυκτες”. Είναι νωπές οι μνήμες των γυναικών στην Ασία, στην Αφρική, στην Λατινική Αμερική, από την κατάκτηση των περιοχών τους και την ανελέητη εκμετάλλευση της γης και του πληθυσμού τους, ιδιαίτερα των γυναικόπαιδων, με την ταυτόχρονη επιβολή των δυτικών, “πολιτισμένων”, δυικών ιδεολογικών κατασκευών μέσω κυρίως της θρησκείας, που αποξένωσαν και συμβολικά τον ιθαγενή από τη γη του.(9)

Στον φιλελευθερισμό, την κατεξοχήν πολιτική έκφραση του καπιταλισμού, όπου το κέρδος,η επιχείρηση και η παραγωγικότητα έχουν κεντρικό ρόλο, η γυναίκα ως σώμα και ως έννοια υποβαθμίζεται συνεχώς. Αξίες που έχουν συνδεθεί με το θηλυκό, η φροντίδα, η μέριμνα, το συναίσθημα, ο αλτρουισμός κι η αλληλεγγύη θεωρούνται μια αντιπαραγωγική τροχοπέδη για την ανάπτυξη. Στο εργασιακό επίπεδο και γενικά στη δημόσια ζωή η γυναίκα πρέπει να υποταχτεί/προσαρμοστεί στο αρσενικό περιβάλλον και στις απαιτήσεις του για να μπορέσει να αποκτήσει το προνόμιο της ισότιμης μεταχείρισης, ή αλλιώς θα παραμείνει στον παραδοσιακό της ρόλο ως πάροχος φροντίδας κι ευχαρίστησης. Στο κοινωνικοπολιτικό, θεσμικό επίπεδο παρατηρούμε ότι στον φιλελευθερισμό έχουμε σαφή υποβάθμιση των “θηλυκών” τομέων της μέριμνας και της φροντίδας ως μη παραγωγικούς τομείς που βαραίνουν και καθυστερούν την ανάπτυξη. Η έμφαση δίνεται στην καπιταλιστική συσσώρευση, αύξηση της παραγωγής και μεγιστοποίηση του κέρδους μέσα από την εξαντλητική εκμετάλλευση των μη παραγωγικών τομέων της γυναίκας, της φύσης, των φτωχών χωρών και του ίδιου του κοινωνικού κράτους και των παροχών του (μέσα από την ιδιωτικοποίησή του). Κατ’ αναλογία, η φύση είναι εκεί προς εκμετάλλευση αδιαφορώντας για την οικολογική επιβάρυνση προς την κοινότητα (π.χ Σκουριές).

Η υποδούλωση όμως του θηλυκού στοιχείου δεν σταματά στην αμιγώς καπιταλιστική κοινωνία. Με βάση τον οικοφεμινισμό η πατριαρχική δόμηση της κοινωνίας προηγείται ιστορικά και κοινωνικά κι αποτελεί τη βάση των πολιτικών συστημάτων. Το τρίπτυχο πάνω στο οποίο εδραιώνεται η πατριαρχία –εκμετάλλευση, συσσώρευση, επέκταση– βρίσκει έκφραση σε πολιτικά συστήματα από τον άκρατο φιλελευθερισμό μέχρι τον υπαρκτό σοσιαλισμό εφόσον αυτά υιοθετούν καπιταλιστικές έννοιες όπως την επέκταση, τον ανταγωνισμό και τον μιλιταρισμό.

Με βάση την Μαρξιστική θεωρία πάνω στα ζητήματα οικογένειας και τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία, για να προχωρήσει η κοινωνία πέρα από την καπιταλιστική της μορφή πρέπει να διαμορφωθούν καινούργιες κοινωνικές σχέσεις, που δεν θα βασίζονται στην αλλοτριωτική διαμόρφωση της αξίας. Οι άνθρωποι πρέπει να μπορούν να δουν ο ένας τον άλλον ως έχοντες αξία από μόνοι τους, και όχι με βάση το τι προσφέρουν στους άλλους. (10)

Παρόλα αυτά η εμπειρία στα πολιτικά συστήματα της σταλινικής Σοβιετικής Ένωσης, της Κίνας, της Βόρειας Κορέας αποδεικνύει ότι η δημιουργία μιας άκαμπτης κυρίαρχης γραφειοκρατίας (κυρίως αρσενικής και ως προς το φύλο και ως προς την ιδεολογία) χρησιμοποίησε στο έπακρον των δυνατοτήτων τους και την γυναίκα και τη γη με στόχο τον ανταγωνισμό με τη Δύση και την επέκταση. (11) Σε αντίθεση με την Μαρξιστική θεωρία όπου η εργασία θα απελευθέρωνε την γυναίκα από την αφάνεια, την εξάρτηση και την υποτέλεια, την οδήγησε τελικά σε μια καινούργια μορφή υποδούλωσης κι εξάντλησης ως εργάτρια και ταυτόχρονα μητέρα με κεντρικό,συμβολικό και πολιτικό ρόλο στην οικοδόμηση του Σοσιαλισμού. Κατ’ αναλογία στα συγκεκριμένα συστήματα η εκμετάλλευση της γης οδήγησε στον οικολογικό βανδαλισμό της με την εξάντληση των φυσικών πόρων και την ξέφρενη πορεία του πυρηνικού ανταγωνισμού.

Είναι λοιπόν προφανές ότι η θεωρία του σοσιαλιστικού φεμινισμού του 1970-80, η οποία πρότεινε το δίπτυχο πατριαρχίας και καπιταλισμού ως την βάση της εκμετάλλευσης και υποδούλωσης της γυναίκας ισχύει για όλα τα πολιτικά συστήματα που αναπαράγουν αυτές τις αξίες. Ο κοινωνικός οικοφεμινισμός έρχεται να προεκτείνει την ανάλυση της εκμετάλλευσης, μέσα από μια πιο ολιστική προοπτική που επεκτείνει το σχήμα πατριαρχία – καπιταλισμός, προσθέτοντας την οικολογία με μια διάθεση επαναπροσδιορισμού της σχέσης με τον Άλλον, με την Φύση και τελικά με τον Εαυτό, αμφισβητώντας ιδεολογικά, σημασιολογικά σχήματα και στερεότυπα.

Η σημασιοδότηση του κόσμου μέσα από τα δυικά ερμηνευτικά σχήματα του ορθολογισμού και της πατριαρχίας έχουν οδηγήσει στην αλλοτρίωση του ανθρώπου – ανδρών και γυναικών – από τα στοιχεία εκείνα που εγγυώνται την ελευθερία, την αρμονική συνύπαρξη, την ισορροπία και τη βιωσιμότητα του κοινωνικού και φυσικού περιβάλλοντος. Στόχος δεν είναι η αντιστροφή του δυισμού προς όφελος των γυναικών, όπως πίστευε ο παραδοσιακός φεμινισμός. Κάτι τέτοιο θα ήταν απλώς μια νομιμοποίηση και παραδοχή του ιδεολογικού εποικοδομήματος της πατριαρχίας. Στόχος είναι η ολική αποδόμησή του και για τα δύο φύλα, και η επαναδόμηση της φυσικής και κοινωνικής ταυτότητας του ανθρώπου και της σχέσης μεταξύ τους μέσα από μορφές μη ιεραρχικές και άρα μη κυριαρχικές/εξουσιαστικές.

ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Plumwood V, (1992) Feminism and Ecofeminism: beyond the dualistic assumptions of women, men and nature. The Ecologist, vol.22, no. 1, January/February, pp. 10.
2. Engels F, TheOrigins of the Family, Private Property and the State, New York: International Publishers (1992)
3. Plumwood V, (1992) Feminism and Ecofeminism: beyond the dualistic assumptions of women, men and nature. The Ecologist, vol.22, no. 1, January/February, pp. 12.
4. Riane Eisler, The Chalice and the Blade: Our History, Our Future , San Fransisco: Harper and Row, 1988, 46.
5. https://en.wikipedia.org/wiki/Chipko_movement
6. Vandana Shiva, Staying Alive: Women, Ecology and Development(London: Zed Books Ltd, 1988, 4.
7. Maria Mies, Patriarchy and Accumulation on a World Scale: Women in the International Division of Labour (Atlantic Highlands, N.J, Zed Books, 1986)
8. Warren Karen, (2000) ‘What are Ecofeminists saying?’, in Ecofeminist Phiosophy: a Western perspective on what it is and why it matters,Oxford, Rowman and Littlefield, pp.26
9. Warren Karen, ‘ What are Ecofeminists saying?’ pp.31
10. https://monthlyreview.org/2014/06/01/marx-on-gender-and-the-family-a-summary/
11. https://isreview.org/issue/72/marxism-and-environment

ΠΗΓΗ: 8 Μαρτίου 2018, https://selidodeiktis.edu.gr/2018/03/08/..CF%84/